Morgunblaðið - 18.05.1986, Blaðsíða 40

40
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR18. MAÍ1986

Avarp
til Aust-
firðinga
Um eflingu
fræðaseturs á Skriðu-
klaustri í Fljótsdal
Morgunblaðið/H.Hg.
„Gunnarshús er heilsteypt og merkilegt listaverk, einstætt í sögu húsagerðar
hér á landi.“
Þann 18. maí 1989 (eftir rétt.
þrjú ár) verður öld liðin frá
fæðingu Gunnars Gunnars-
sonar skálds. Hann var bú-
settur á Skriðuklaustri í
Fljótsdal árin 1939—1948 og
byggði hið glæsilega hús,
sem þar stendur og gaf það
ríkinu, ásamt jörðinni, við
brottför sína, gegn því að
þar yrði rekin menningar-
starfsemi. Af því tilefni
sendum við Austfirðingum
og landsmönnum öllum eft-
irfarandi ávarp, um eflingu
fræðaseturs á Skriðuk-
laustri, sem stofnað jnrði í
tilefni af aldarafmæli hans.
Vonum við að þetta erindi
hljóti góðar undirtektir.
Fljótsdals grund
„Þú Fljótsdals grund mín fagra
sveit, hér fyrstu vorsins blóm ég
leit.“ Svo hefst kvæði Jörgens E.
Kjerúlfs um Fljótsdalinn, sem orðið
hefur sveitarsöngur. Það mun
tæpast ofmælt að Fljótsdalur sé ein
fegursta sveit á landi hér. „Þá er
ég kom þangað, fannst mér sem ég
væri kominn í einhveija undrahöll,"
segir Sæmundur Eyjólfsson bú-
fræðingur og fleiri hafa viðhaft
svipuð ummæli.
Dalbotninn er iðjagræn, renni-
slétt grund, þar sem ámar liðast
um svarta sanda. Umgjörðina
mynda rismikil fjöll með reglulegum
klettabeltum,. algróin upp á brúnir
og víða skógi klædd að neðanverðu.
Undir einu þí veglegasta, Klaustur-
hæðinni, stendur höfuðbólið Skriðu-
klaustur uppi á lágum klettastalli,
skógbrydduðum. Hér er mikið
fossaval og vekur Hengifossinn
mesta athygli. Meira en 100 metra
hár „hrynur" hann ljóð sín í ótrú-
lega litskrúðugum hamrasal.
Við innkeyrsluna í dalinn er
Hallormsstaðarskógur, vel kunnur
landslvðnum og speglar sig í
„Fljótsins dreymnu ró“, þar sem
Lagarfljótsormurinn þrumir í djúp-
inu og lætur stundum á sér kræla,
en inn yfir dalnum gnæfir Snæfell-
ið, snævi krýnt, eins og voldug
vemdarvættur.
Á söguslódum
Fljótsdalur er vettvangur helztu
fomsagna Austfírðinga: Fljótsdælu
og Droplaugarsona sögu. Droplaug-
arsynir ólust upp á Arnheiðarstöð-
um, sem var ysti bær hreppsins.
Hoftættur Bersa á Bessastöðm eru
sýndar í hvammi sunnan við ána,
sem nú er kennd við bæinn, skammt
fyrir ofan Fljótsdalsrétt. Hrafnkels-
staðir em kenndir við Hrafnkel
Freysgoða, sem bjó þar um skeið
eftir ófarir sínar á Aðalbóli.
Valþjófsstaður var eitt af höfuð-
bólum Svínfellinga á Sturlungaöld,
en þeirra kunnastir em Valþjófs-
staðabræður, Oddur og Þorvarður
Þórarinssynir. Þorvarður er oft
nefndur „síðasti goðinn", af því
hann gekk síðastur íslenskra höfð-
ingja á hönd Noregskonungi, og
Barði Guðmundsson taldi hann vera
höfund Njálu. Var þar í margar
aldir vönduð timburkirkja, en fyrir
henni var Valþjófsstaðahurðin
fræga, sem að áliti fræðimanna er
einhver merkasti smíðisgripur á
Norðurlöndum frá þessum tíma.
Hún skreytir nú sýningar Þjóð-
minjasafnsins í Reykjavík, en ná-
kvæm eftirlíking af henni er fyrir
nýiegri kirkju á Valþjófsstað.
A Víðivöllum varð snemma sýslu-
mannssetur, sem hélzt fram á miðja
18. öld, og þjóðtrúin setti bústað
Grýlu í fjallið þar fyrir ofan.
Á Skriðu var stofnað munka-
klaustur árið 1496, yngst klaustra
hér á landi. Það náði þó á skömmum
tíma miklum jarðeignum víðsvegar
á Austurlandi, sem komust í eigu
konungs þegar klaustrið var lagt
niður árið 1552. Voru þær veittar
að léni sérstökum umboðsmanni,
sem oft sat á Skriðuklaustri og var
jafnframt sýslumaður. Þekktastur
þeirra var Hans Wíum, sem uppi
var um miðja 18. öld og Ienti í
málaþrasi út af bameignarmálum
systkinanna Jóns og Sunnevu. Af
því hafa myndast þjóðsögur og
hefur Sunneva Iöngum verið hug-
stæð Fljótsdælingum. Um miðja 17.
öld var Vísi-Gísli um tíma sýslumað-
ur á Klaustri og mun hafa gert þar
ræktunartilraunir. Klausturkirkja
var vígð á Skriðuklaustri 1512 og
stóð lengi síðan. Sér enn móta fyrir
kirkjugarði og þar er nýlegur leg-
steinn Jóns hraks. Einnig var
barnaskóli í klaustrinu, en um
fræðastarfsemi getur þar ekki.
Samtíma Hans Wíum var Hjör-
leifur Þórðarson prestur á Valþjófs-
stað, skáldmæltur og þýddi m.a.
Passíusálmana á latínu. Tengdur
honum var séra Vigfús Ormsson,
sem gerðist búnaðarfrömuður í
dalnum, og svo var einnig um af-
komendur Vigfúsar, þá Guttorm á
Arnheiðarstöðum og Guttorm í
Geitagerði, scm einnig voru al-
þingismenn. Á Brekku var aðsetur
fjórðungslækna Austurlands
1772—1844, og héraðslæknissetur
frá aldamótum 1900 til 1944, er
sjúkraskýlið brann.
Á öldinni sem leið var óvenju
öflugt félagsstarf í Fljótsdal. Eins
konar tryggingarfélag (Matsöfnun-
arfélagið) var stofnað þar um 1800,
eitt fyrsta búnaðarfélag landsins
(Búbótafélagið) um 1847 og líklega
fyrsta verkalýðsfélagið (Skrúfufé-
lagið) um 1874. Sönglíf var einnig
mikið á þeirrar tíðar mælikvarða.
Gunnar
Gunnarsson
og skáldverk hans
Gunnar skáld Gunnarsson er
fæddur á Valþjófsstað í Fljótsdal
18. maí 1889 og ólst þar upp að
mestu til sjö ára aldurs er foreldrar
hans fluttust til Vopnaflarðar. Þar
gerist fyrsti hluti Fjallkirkjunnar,
sem er talin meðal merkustu skáld-
verka Gunnars. Faðir hans og afí,
sem hétu sama nafni, voru báðir
bændur í dalnum, en móðirin ættuð
af Langanesströnd. Séra Sigurður
Gunnarsson á Hallormsstað, afa-
bróðir Gunnar skálds, var mikill
félagsmálafrömuður eystra. Skáld-
gáfa var rik í báðum ættum Gunn-
ars. Amma hans, Guðrún Hall-
grímsdóttir, var af kunnri skálda-
ætt á Austurlandi og Katrín móðir
hans var skyld Einar skáldi Bened-
iktssyni. Átján ára að aldri fór
Gunnar í danskan lýðháskóla og var
síðan búsettur í Danmörku, þar sem
hann kvæntist Franziscu Jörgensen
frá Fredericia á Jótlandi og gerðist
mikilvirkur rithöfundur. Árið 1939
fluttist Gunnar, með fjölskyldu
sinni, heim til ættjarðarinnar og
settist að á Skriðuklaustri í Fljóts-
dal. Þar hóf hann stórbúskap og
byggði hið glæsilega íbúðarhús,
sem enn stendur þar, til minja um
veru skáldsins. Það er nú gjaman
við hann kennt og nefnt Gunnars-
hús.
Árið 1948 flutti Gunnars-fjöl-
skyldan til Reykjavíkur og afhenti
íslenzka ríkinu jörðina Skriðu-
klaustur, með öllum húsum, gögn-
um og gæðum, til ævarandi eignar.
í gjafabréfí þeirra Gunnars og
Franziscu segir, að jörðin skuli
hagnýtt á þann hátt „að til menn-
ingarauka horfí", og nefndir ýmsir
möguleikar á starfsemi þar, svo sem
tilraunir í búskap, söfn, skólar og
hæli.
Fyrstu skáldverk Gunnars Gunn-
arssonar voru tvær ljóðabækur á
íslenzku, en rúmlega tvítugur að
aldri haslaði hann sér völl sem rit-
höfundur á dönsku og ávann sér á
næstu tveimur áratugum nafn, sem
eitthvert fremsta sagnaskáld Norð-
urlanda. Voru verk hans þýdd jafn-
óðum á ýmsar helztu þjóðtungur
Evrópu.
Þó að hann semdi sögur sínar á
dönsku voru yrkisefni hans ávallt
íslenzk og þar birtist umheiminum
íslenzkt mannlíf í öllum fjölbreyti-
leik sínum, borið fram af djúpsæi
og skyggni mikils rithöfundar.
Fullyrða má að hann hafí orðið
því meira metinn af löndum sínum,
sem tímar liðu fram, og þvf til
staðfestu má vitna hér til ummæla
Matthíasar Viðars Sæmundssonar
bókmenntafræðings, en um gildi og
stöðu Gunnars í íslenzkum bók-
menntum segir hann m.a. (DV,
21.6.1985):
„Smám saman hafa þó æ fleiri
sannfærst um, að Gunnar er einn
af okkar alsnjöllustu rithöfundum.
Hlutur hans í þróun íslenzkra nú-
tímabókmennta er stærri en margir
gera sér í hugarlund ... Gunnar
er og einn af mestu hugsuðum í
hópi íslenzkra rithöfunda, skrifaði
um grundvallarspumingar mann-
kynsins, sem alls staðar em þær
sömu. Framan af fjallaði hann á
opinskáan hátt um lífsháskann og
hlutskipti manna í nútímaveröld ...
Síðar meir mótaði hann í verkum
sínum heimspeki, sem var á margan
hátt frumleg, en um leið hefðbundin
og einkar íslenzk, túlkar þar nor-
rænan hugmyndaarf á sjálfstæðan
hátt og lagar hann að nútímanum
í ljósi eigin lífsreynslu. Hugmyndir
hans eru ennþá tímabærar, sem
meðal annars má sjá af því, að
afstaðan til náttúrunnar er nú sama
og hjá umhverfísvemdarmönnum
nú átímum."
Gunnarshús
Ibúðarhús Gunnars og Franziscu
á Skriðuklaustri er einhver sér-
kennilegasta bygging hérlendis og
vekur óskipta athygli allra sem
þangað koma. Það er byggt árið
1939, eftir teikningu þýzks arki-
tekts, F.J.F. Höger, sem var gamall
vinur Gunnars. Húsið er stein-
steypt, um 325 fermetrar að grunn-
fleti, með um 30 herbergjum. Utan
á veggina voru múraðir blágrýtis-
hnullungar, svo þeir virðast vera
gijóthlaðnir. Torfþak var upphaf-
lega á húsinu, sem reyndist erfitt
í viðhaldi, og því var sett á það
jámþak árið 1957. Súlnagöng voru
byggð austan á húsið um 1977,
samkvæmt teikningu Högers, og
þar með fékk það endanlegan svip,
ef þakið er undanskilið.
Gunnarshús er heilsteypt og
merkilegt listaverk, einstætt í sögu
húsagerðar hér á landi. Það samein-
ar á vissan hátt stíl íslenzka torf-
bæjarins og dansk-þýzka herra-
garðsins," en minnir einnig á
klausturbyggingar miðaldanna.
Eins og í skáldverkum Gunnars
mætast hér rótgróin íslenzk bænda-
menning og alþjóðlegir straumar
og fallast í faðma. Þannig er húsið
minnismerki um Gunnar og verk
hans í fleiri en einum skilningi.
Það lætur því að líkum, að
Gunnarshús hefur mikið safngildi,
enda er það viðurkennt í ráðherra-
samþykkt frá 1979. Þar er skýrt
tekið fram, að húsið skuli vera
„aðgengilegt til skoðunar fyrir
almenning", á þeim tíma sem við-
komandi aðiljar koma sér saman
um. Hafa ábúendur talið það skyldu
sína, að sjá um að svo væri.
Starfsemi á
Skriðuklaustri
eftir 1948
Ýmis starfsemi hefur farið fram
á Skriðuklaustri í þá veru, sem til-
skilin er í gjafabréfí Gunnars og
Franziscu.
Ber þá fyrst að nefna Tilrauna-
stöð í landbúnaði, sem þar hefur
verið rekin síðan árið 1949. Síðan
1965 hefur tilraunastöðin heyrt
undir Rannsóknastofnun landbún-
aðarins, sem hefur aðsetur í Reykja-
vík. Árið 1985 tók Búnaðarsam-
band Austurlands við rekstri til-
raunabúsins. Jónas Pétursson, síðar
alþingismaður, var fyrsti tilrauna-
stjórinn, en síðan komu Matthías
Eggertsson og Þór Þorbergsson.
Síðan 1984 hefur Þórarinn Lárus-
son gegnt starfinu.
Gunnar Gunnarsson var frum-
kvöðull að stofnun Minjasafns
Austurlands (1942) og var í stjóm
þess fyrstu árin. Lét hann safninu
í té herbergi í húsi sínu árið 1945
og var það opið almenningi næstu
árin. Þegar húsið var afhent ríkinu
1948 gerðu menn sér vonir um
aukið húsnæði fyrir safnið. En
sambýlið við tilraunastöðina reynd-
ist erfítt, svo stjórn þess sá sér
ekki annað fært en að loka því
1966. Þegar Safnastofnun Austur-
lands var sett á fót 1972, hófust
að nýju umleitanir um rýmra hús-
næði fyrir minjasafnið, og náðist
þá samstaða milli ráðuneyta um að
byggt yrði yfir tilraunastöðina, en
Gunnarshús yrði afhent Safna-
stofnun að því búnu, til notkunar
fyrir minjasafnið og aðra starfsemi.
Ekkert varð þó af framkvæmdum
í þessa átt, þrátt fyrir endurteknar
samþykktir ráðamanna, og árið
1979 var loks höggvið á þennan
hnút með því að ákveða nýbyggingu
fyrir minjasafnið á Egilsstöðum, og
lofuðu ráðherrar að beita sér fyrir
fjárveitingu til þess. Bygging var
hafín á næstu árum en hefur lítið
miðað.
Bamaskóli Fljótsdæla var í
Gunnarshúsi á árunum
1960—1970, þar til Hallormsstað-
arskóli tók til starfa, og næsta ára-
tug var þar stunduð kennsla yngstu
barnanna. Árið 1972 kom fram til-