Morgunblaðið - 25.10.1986, Side 20

ÍÍÓRGtfííÖLÁblÐ,'LÁUGARDAGUR12é ÖRf66ER'Í9Á6
Framfaraspor
- fyrr og nú
Hugleiðíngar um iðnað og þjónustu
eftir Aðalstein Jóhanns-
son tæknifræðing
Að fortíð skal hyggja,
ef frumlegt skal byggja,
án fræðslu þess liðna
sést ei hvað er nýtt.
(E. Ben.)
Svo sem drepið var á í grein minni
um iðnaðarmál, sem birtist hér í blað-
inu 1. maí sl., voru síðustu áratugir
19. aldar viðburðaríkir á margan
hátt, enda hafði þjóðin þá lengi búið
við kyrrstöðu. Allt frá landnámsöld
höfðu haria litlar framfarir orðið í
iðnaðarmálum. Þarfasti þjónninn,
hesturinn, er eina farartækið á landi,
en að öðrum kosti fara menn fót-
gangandi milli staða, berandi vaming
sinn á bakinu. Þannig er aðeins rösk-
lega ein öld síðan við lifðum í mestu
örbirgð, nýjungar höfðu ekki náð
hingað út og síst í iðnrekstri, nema
að mjög takmörkuðu leyti. Sem dæmi
um óánægju þá, sem ríkti hjá fram-
farasinnuðum áhrifamönnum á þeim
tíma, skal hér tilfæra skrif Bjöms
Jónssonar ritstjóra um þinglokin
1883:
„Og þeir sáu allt sem þeir höfðu
gert, og g'á, það var harla gott.
Og þeir átu og dmkku og vom
giaðir. Átu og dmkku á landssjóðsins
kostnað og hvfldu sig eftir vel unnið
dagsverk.
Eftir vel unnið dagsverk.
Höfðu draslað stjómarskrárendur-
skoðuninni gegnum neðri deildina
með hvfldum og semingi, en svæfðu
hana í nefnd í efri deild.
Höfðu banað öðm mesta nauð-
synjamáli landsins, peningastofnun-
armálinu, eftir endalaust rifrildi, þar
sem fæstir vissu hvað þeir fóm með.
Höfðu kæft undir sér nýtilegan
vísi til að hrínda af sér oki iðjulausra
og óspilunarsamra þurfamanna, mál-
ið um rétt hreppsnefnda í fátækra-
málum, og veita þeim þar með
nokkurra ára einkarétt enn til að
þjaka bjargvættum sveitarfélaganna
með miskunnarlausum álögum.
Höfðu gert sitt til, að sjúklingar
landsins dæju hjúkrunariausir og af-
skiptalausir eins og skepnur úti í
haga, með því að synja um lítilflör-
legt Qárframlag til að koma upp
viðunanlegum spitala, en varið meira
fé en því nam tU að bæta kjör launa-
manna í Reykjavík, alveg að nauð-
synjalausu.
Þetta er ofurlítið sýnishorri af af-
reksverkum hins 5. löggefandi
alþingis íslendinga, þingsins 1883.
Þess orðstír mun að vonum lengi
uppi vera. Að vonum. Því að það er
vonandi að þetta þing geti sér ekki
marga sína líka eftirleiðis."
En þrátt fyrir skoðanamun þróast
ýmislegt á betri veg.
Iðnsýning var haldin í Reykjavík
þetta sama ár, 1883. í frétt um sýn-
inguna er sagt að henni hafí verið
komið fyrir í fjórum stofum hins
nýbyggða bamaskóla: „í einu her-
beigi sýningarinnar er komið fyrir
munum, sem gerðir eru til fegurðar-
auka, svo sem skrautsaum kvenna,
skartgripum gullsmiða o.fl. í öðrum
sal eru aðallega dúkar og margskon-
ar vefriaður. I þriðja sal eru einkum
smíðisgripir úr tré og málmi. Þar eru
og söðlar, bæði karia og kvenna, og
margt annað af almennum iðnaði. I
flórðu stofu eru veiðarfæri og annað,
er til sjósóknar heyrir. Alls eru um
400 munir á sýningu þessari, margir
einkar haglega gerðir."
Árið 1885 eru samþykkt á Alþingi
lög um stofnun Landsbanka íslads,
sem tók svo til starfa 1. júh' árið
eftir. Er okkur í fersku minni ýmis-
legt, sem bankastjómin gerði til
hátíðarbrigða vegna aldarafmælisins
nú í sumar. Með bankastofnuninni
var stigið hið markverðasta fram-
faraspor til eflingar atvinnulífí
landsmanna, því að skortur á lánsfé
hafði verið því mikill fjötur um fót.
Uppörvandi er að sjá eftirfarandi
smágrein sem birtist í ísafold árið
1892:
„Vaskir drengir eru Múlsýslungar.
Þeir hafa lifað í þetta sinn eitt hið
harðasta vor í manna minnum og
hvergi harðara en í þeim landsflórð-
ungi, en verða þó einna fyrstir til á
þessu sumri að halda almennan, all-
^ölsóttan þingmálafund, þar sem
þeir ræða með fjöri og áhuga lands-
ins helztu nauðsynjamál. Þeir koma
ekki saman til að vfla og væla, veina
og kveina yfir „tíðinni", yfir bágind-
unum, yfir því hvað landið sé hart
og hijóstrugt. Þeir tala ekki um að
stökkva til Ameríku. Þeir mæla ekki
æðruorð, heldur bollaleggja hitt og
þetta í þeirri von að landið eigi væn-
lega, örugga framtíð fyrir höndum."
Við upphaf 20. aldar eiga íslend-
ingar nokkra skáldmæringa. Einn
þeirra, Hannes Hafstein, síðar ráð-
herra, yrkir hvatningu til þjóðarinnar
í stórbrotnu kvæði, sem heitir Alda-
mótin. Þar segir m.a.:
„Starfið er maigt, en eitt er bræðrabandið,
boðorðið, hvar sem þér í fylidng standið,
hvemig sem stríðið þá og þá er blandið,
árið 1906. Hannes Hafstein, sem þá
var orðinn ráðherra og átti drýgstan
hlut að símamálinu, opnaði hrað-
skeytasambandið milli Reykjavíkur
og útlanda, flutti þá ræðu, sem hann
lauk með þessum orðum:
„Að endingu vil ég áma landinu
allrar hamingju með þetta mikla sam-
tengingartæki og biðja þann, sem
ræður foriögum landanna og framtíð
lýðanna, að blessa viðleitni manna
Aðalsteinn Jóhannsson
„Mikil uppbygging hef-
ur átt sé stað í fiskeldi,
aðallega lax- og silungs-
eldi. Miklu hefur veríð
kostað til að gera þessa
atvinnugrein sem bezt
úrgarði ogmunumvið
þvi ekki vera eftirbátar
annarra í þeim efnum.
Hinsvegar verður að
gæta þess að eyða ekki
miklu meira en aflað er.
Það eru takmörk fyrir
þvi hvað 240 þús. manna
þjóð getur áorkað. Er-
lendar skuldir þjóðar-
innar hafaþvi miður
vaxið of mikið að und-
anförnu. Verður því að
flýta sér hægt.“
til að færa sér það í nyt til eflingar
velmegun, krafti og menningu þessa
lands. Treystum því, að þau fram-
faratæki, sem blessast öðrum lönd-
um, blessist eins og ekki síður landinu
Fjölmiðlar
og fréttaefni
eftir Vilhjálm Bjamason
Á dögum svokallaðrar rannsókn-
arblaðamennsku fyölmiðlanna eru
sakamál afskaplega vinsælt umfjöll-
unarefni. Í þeirri tegund blaða-
mennsku er ekki látið sitja við
rannsóknina eina þvf blaðamennimir
kveða jafnframt upp dóma. Eru þeir
dómar jafnan í samræmi við ítrustu
kröfúr saksóknara. Þetta er í sjálfu
sér eðlileg þróun. Fýrrverandi rann-
sóknariögreglustjóri og núverandi
ríkissaksóknari hefúr jafnan refei-
ákvæði á reiðum höndum í umfyöllun
um sakamál við fyölmiðla. Virtist
stundum að ákæruvaldið væri í hönd-
um rannsóknarlögregiustjóra.
Svo langt gengur rannsóknaræðið,
að val fréttamanna við ríkisfyölmiðla
byggist á því hve „góð sambönd"
umsækjendur hafa við Rannsóknar-
lögreglu rikisins, sbr. ummæli Ingva
Hrafris Jónssonar, fréttasfjóra, um
ráðningu Halls Hallssonar, frétta-
manns, til fréttastofu sjónvarps.
En í hvaða mynd birtist okkur
fréttaflutningur af sakamálum?
Rækilega er greint frá gangi mála á
rannsóknarstigi. Rannsóknariögregla
rðdsins lekur upplýsingum til fyöl-
miðla. Fjölmiðlar eru látnir vita af
fyrirhuguðum handtökum. Fjölmiðl-
„ Atburðarás þess máls
hefur verið lýst í fjöl-
miðlum í samræmi við
þá lýsingu, sem hér er
að framan. Morgunblað-
ið og Helgarpósturinn
fóru með forystuhlut-
verkið. I grein sinni
fjallar prófessorinn ekki
um efnisatríði máls
þessa, heldur einungis
um réttarfarslega hlið
þess. Niðurstaða hans er
sú, að dómurinn gangi
gegn ákvæðum tilvitn-
aðra greina hegningar-
laga og íslenzkri
dómaframkvæmd.“
um eru látin í té bréf, sem eðli
málsins vegna hljóta að vera trúnað-
armál. Nöfri meintra sakbominga eru
birt með því stærra letri, sem þeir
eru þekktari fyrir. Tökum sem dæmi
kaffibaunamálið svokallaða. Rflds-
VUhjálmur Bjarnason
saksóknari birtir fréttatilkynningu
um væntanlega ákæru í kaffíbauna-
málinu tæpum 4 mánuðum áður en
sakbomingum er birt ákæra. Þegar
126 manns er stefnt í svokölluðu
okurmáli, þá segir saksóknari að það
sé meginregta að nöfn sakbominga
séu ekki birt. Teldð skal fram að
sami saksóknarinn, Jónatan Sveins-
son, fór með þessi mál fyrir hönd
ákæruvaldsins. Einhvemtíma hefði
slfld háttariag einungis verið við
hæfi rugludalla. Þá þykir sakfelling
fyrir dómi mun betra fréttaefni en
sýkna.
í nýútkomnu Tímariti lögfræðinga
er birt grein eftir Stefán Má Stefáns-
son lögfræðiprófessor, þar sem hann
fjallar um dóm í Sakadómi Vest-
mannaeyja yfir bæjarfógetanum í
Vestmannaeyjum og aðalbókara bæj-
arfógetaembættisins.
Atburðarás þess máls hefur verið
lýst í fjölmiðlum í samræmi við þá
lýsingu, sem hér er að framan. Morg-
unblaðið og Helgarpósturinn fóru
með forystuhlutverkið. í grein sinni
fyallar prófessorinn ekki um efnisat-
riði máls þessa, heldur einungis um
réttarfarslega hlið þess. Niðurstaða
hans er sú, að dómurinn gangi gegn
ákvæðum tilvitnaðra greina hegning-
ariaga og íslenzkri dómaframkvæmd.
Telur hann einnig að lflcur séu á að
dómurinn sé andstæður mannrétt-
indasáttmála Evrópuráðsins, þ.e. að
sakbomingar fengu ekki að veija sig
fyrir ákæruatriðum. Niðurstaða
greinar Stefáns Más Stefánssonar,
prófessors, er nánast sú, að Gunn-
laugur Briem, yfirsaksóknari, Ásgeir
Pétursson, bæjarfógeti í Kópavogi,
og Haraldur Henrysson, sakadómari,
dómarar í umræddu máli, hafi fallið
á úrlausn raunhæfs verkefriis.
Sem fyrr segir, fyallaði Morgun-
blaðið um mál þetta á öllum stigum.
Athygli ritstjómar Morgunblaðsins
var vakin á grein Stefáns Más. Þau
svör fengust, að ef efrii greinarinnar
teldist fréttnæmt, þá yrði greint frá
því í blaðinu. Það hefúr ekki verið
gert. Morgunblaðið er því í sama
farvegi og aðrir fyölmiðlar, þ.e. að
það þykir helzt fréttaefni sem nei-
kvætt er. Tekið skal fram, að frétta-
stofa útvarps greindi skilmerkilega
frá efni greinarinnar og hafi frétta-
stofan virðingu fyrir.
Vestmannaeyjum.
okkar. Landið okkar er of gott og
fagurt til að vantreysta því. Treystum
á landið. Að svo mæltu lýsi ég því
yfir, að Landssími íslands er tekinn
til starfa í dag og samband fslands
við útlönd opnað."
Hér var stigið mikið framfaraspor,
einangran landsins er rofin. Allt frá
landnámsöld hafði lega landsins bak-
að þjóðinni ómælda örðugleika og
gerir enn að vissu marki. Máltækið
segir. Heimskt er heimaalið bam —
og má það til sanns vegar færa.
FVæðimönnum ber þó saman um, að
tunga okkar hefúr haldið upprana-
legum einkennum sínum ekki hvað
sízt vegna einangranar landsmanna.
Nú skeður skemmtilegur og mark-
verður áfangi í iðnaðarmálum á miðju
ári 1909, er ný hafskipabryggja er
vígð í Stykkishólmi. Hún er þá talin
með stærstu mannvirkjum landsins
sinnar tegundar, er um 180 m að
lengd, og bera hana uppi tólf steypt-
ir stöplar auk trégrindar. Að áliti
kunnáttumanna er bryggjan vönduð
smíð, sem ber iðnaðarmönnum góðan
vitnisburð.
Vatnsskorti, sem hijáð hafði Reyk-
víkinga um langan aldur, var að ljúka
þetta ár, 1909, með því að vatni var
veitt til bæjarins úr svonefndum
Gvendarbrunnum. Elr vatnsveitan þá
svo langt komin, að vatni er hleypt
á vatnsleiðslur bæjarins, þó ekki úr
Gvendarbrannum fyrst í stað, heldur
úr Elliðaánum, en fljótlega tóku þó
Gvendarbrannar við. Var þar með
náð merkum áfanga. Með þessari
framkvæmd fengu íslendingar inn-
sýn í nýja iðngrein, sem átti eftir að
verða hin þýðingarmesta og snar
þáttur í öllu, er tekur til hreinlætis.
Allt það, sem hér hefur verið sagt
frá, skeður á síðustu áratugum fyrri
aldar og fyrsta áratug þessarar. Mun
nú horfið frá þeirri upprifyun (en
kannski bætt um betur síðar) og
fleiri þættir teknir fyrir, atvinnufram-
kvæmdir, sem hafa nýlega vakið
áhuga framkvæmdamanna, og
líklegt má telja að komi til með að
verða gjaldeyrisaflandi fyrir þjóðar-
búið á næstunni.
Mikil uppbygging hefur átt sé stað
í fiskeldi, aðallega lax- og silungs-
eldi. Miklu hefur verið kostað til að
gera þessa atvinnugrein sem bezt
úr garði og munum við því ekki vera
eftirbátar annarra í þeim efnum.
Hinsvegar verður að gæta þess að
eyða ekki miklu meira en aflað er.
Það era takmörk fyrir því hvað 240
þús. manna þjóð getur áorkað. Er-
lendar skuldir þjóðarinnar hafa því
miður vaxið of mikið að undanfömu.
Verður því að flýta sér hægt.
Þetta kom upp í hugann þegar
nokkrir kunnáttumenn í ferðamálum
komu saman í sjónvarpssal og skipt-
ust á skoðunum um flölgun ferða-
manna til landsins í framhaldi
leiðtogafundarins. Þar kom fram, að
verið væri að byggja þijú ný hótel
og búast mætti við fleiram. Hér er
um milljónatuga framkvæmdir að
ræða og segir sig sjálft að þörf er á
mörgu öðra en húsrými, ef stflað
verður upp á fremur kröfuharða
ferðamenn.
Ekki skal dregi í efa, að gott er
að hamra jámið meðan heitt er,
meðan menn muna nafn Reykjavíkur
á eriendri grand, en það breytir þó
ekki því að reikna verður með
íslenzkri veðráttu og því er hætt við
að erfitt verði að nýta hótelin allan
ársins hring, sem er þó gálfeagt
þörf á. Takmarkað framkvæmdafé
er fyrir hendi og því verður að ljúka
hveijum framkvæmdaþætti fyrir sig,
áður en byijað er á nýjum. Ef við
ráðum ekki við sjálfir við fjárfesting-
una, verðum við að leita til erlendra
aðila. Núverandi ríkisstjóm hefur það
á stefnuskrá sinni að fara mjög var-
lega í erlendar lántökur.
í grein minni í Mbl. í vor kom ég
nokkuð inn á tölvuvæðinguna, sem
nú er í algleymingi. Þótt tölvumar
séu mikil nytjatól, verða þær varia
notaðar til útreikninga á því hversu
mikið megi leggja í ferðamannalið-
inn. Þar era of margir óvissuþættir
eða lausir endar eins og er. „En koma
tímar, koma ráð.“
Hötundur er tæknifneðingur og
fyrmm framkvæmdastjóri A.
Jóhannsaon ogSmith hf. Hann er
varamaður í skólanefnd Iðnakólans
oghefurkennt viðþann akóla.