Morgunblaðið - 15.11.1986, Blaðsíða 41

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 15. NÓVEMBER 1986
41
Yfirlitssýning
Valtýs
Myndlist
Bragi Ásgeirsson
Þessi grein, sem var í blaðinu
sl. sunnudag, er birt hér aftur
vegna mistaka, sem þá urðu við
frágang hennar.
Niðurrif og uppbygging eru
tengd atriði í þróun lífsins, svo sem
allir vita, sem eitthvað eru inni í
hringrás sögunnar og móður nátt-
úru.
Tvær heimsstyrjaldir á þessari
öld gjörbreyttu ekki aðeins landa-
korti Evrópu heldur einnig menn-
ingunni og þá einkum mati manna
á listum.
Uppbyggingin, sem átti sér stað
eftir styijaldimar ásamt hvers kon-
ar pólitískum og menningarlegum
hræringum, krafðist og einnig nýrr-
ar lífssýnar sér til fulltingis.
Glöggt dæmi um þetta er, að
myndlistarmenn, sem fáir litu við
fyrir heimsstyijöldina fyrri, voru
margir hveijir orðnir virtir prófess-
orar í listaháskólum fáum árum
eftir lok hennar. Og þar sem niður-
rif fijálsrar myndlistar var mest í
Evrópu og öll nýlist dæmd merki
úrkynjunar, varð mesta uppbygg-
ingin þar eftir seinni heimsstyijöld-
ina og stendur enn yfir meira en
ijörutíu ámm eftir að henni lauk.
Þessa er viturlegt að minnast,
þegar íslenzk list og einstakir lista-
menn eru metnir og dæmdir á
tímabilinu frá styijaldarlokum 1945
og til dagsins í dag.
Það hefur orðið mikið rót og
uppstokkun þjóðfélagshátta á þessu
tímaskeiði, og að sjálfsögðu hefur
það haft áhrif á listina svo sem
allt annað. Listin endurspeglar ein-
mitt þjóðfélagshræringar betur en
nokkuð annað, og engar skráðar
og skjalfestar skýrslur komast hér
með tæmar, þar sem hún hefur
hælana.
ísland var eitt fárra landa í Evr-
ópu, sem segja má að hafi sloppið
að mestu við hörmungar styijaldar-
innar, og þó varð hér meiri og
skjótari breyting á högum fólks en
hefur gerst í nokkru landi álfunnar
um aldaraðir. Hér var allt í ótrú-
legri uppbyggingu öll striðsárin og
era listir þá ekki undanskildar, þó
að á hefðbundinn hátt væri.
í stríðslok, er Evrópa opnaðist
eftir 6 ára einangran, streymdu
íslenzkir listamenn utan og urðu
þá margir hveijir fyrir miklum
áhrifum frá hræringum og upp-
byggingu, sem áttu sér stað í öllum
listgreinum um gjörvalla álfuna.
Valið stóð þá á milli þess að
byggja upp þekkingu sína í hinum
hefðbundnu listaskólum með
margra ára námi eða að sporðrenna
áhrifunum og byggja list sfna á
sjálfsnámi. Sjálfsnám er á engan
hátt verra en listaháskólanám, sé
það tekið réttum tökum, og er jafn-
vel farsælla fyrir sumar manngerð-
ir. En listaskólanám gefur traustari
grandvöll, og hér er það misskiln-
ingur, að á herðum manna liggi þá
einhver kvöð um að fara troðnar
slóðir. Hver og einn verður að gera
það upp við sig, hvemig hann vill
hagnýta sér námið. Nokkrir braut-
ryðjendur íslenzkrar nútímalistar
höfðu einmitt að baki traust og
áralangt nám við listaháskóla og í
einkatímum eða skólum nafn-
kenndra nútímalistamanna fyrir og
á meðan að á heimsstyijöldinni stóð.
En aðrir kusu sér skamma skóla-
vist en því meira sjálfsnám með
utanlandsferðum, kynnum við lista-
menn og innliti í hina ýmsu skóla
og listastofnanir.
Einn þessara manna var Valtýr
Péturs8on, sem Listasafn íslands
heiðrar um þessar mundir með jrfir-
gripsmikilli jrfirlitssýningu, er
spannar öll rúm 40 árin, sem hann
hefur verið virkur í málaralistinni.
Miðað við marga félaga hans var
nám hans öllu lausara í reipum og
engir listaháskólar koma hér við
sögu nema um nokkurt skeið í Flór-
enz og það svo seint sem árið 1949,
þegar hann stóð á þrítugu. Hann
dvelur svo veturlangt í París
1949—50, ásamt því sem hann er
við styttri námsdvalir og kynnis;
ferðir þar á áranum 1951—’56. f
Parfs lærir hann m.a. mósaíktækni
hjá hinum heimskunna ftalska mál-
ara Gino Severini.
Þess ber og að geta, að Valtýr
sótti teiknitíma hjá Bimi Bjömssyni
á áranum 1934—36, ásamt því að
halda vestur um haf árið 1944 og
var þar skráður í skóia Hyman
Bloom næstu tvö árin.
Það er fátt eða ekkert frá þessum
fyrstu námsáram Valtýs á sýning-
unni, en þó tvö verk frá áranum
1944, sem segja skoðandanum
frekar fátt. Aðrar tvær myndir frá
árinu 1944 era tilraunir á abstrakt-
grandvelli, og á þessum áram
verður Valtýr fyrir sterkum áhrifum
frá Cobra-hreyfingunni, sem stend-
ur þó ekki lengi né rista þau áhrif
djúpt, en bera vott um góða tilfinn-
ingu fyrir lit. Fram til ársins 1951
einkennast myndir Valtýs þannig
öðra fremur af Cobra-málverkinu
ásamt stílfærðum myndum úr hlut-
veruleikanum, og hér vakti sérstaka
athygli mína myndin „Uppstilling"
frá 1950, sem er nr. 17 á skrá.
Hér era litir og form vel samstillt,
ásamt því að myndefnið er ákaflega
skynrænt útfært og hér er Valtýr
undir eðlilegum áhrifum frá ýmsum
Parísarmálurum og margvíslegum
tilraunum þeirra á þeim áram.
Óhætt er að halda þvf fram, að
list Valtýs fari fyrst að blómstra,
er hann verður altekinn af flatar-
málslistinni, sem þá var að ryðja
sér til rúms sem list dagsins. Hann
mun hafa málað fyrsta hreina geo-
metríska málverkið, sem íslending-
ur gerir, og er upptekinn af þessari
stefnu næstu árin, ásamt því að
hann lætur heillast af gvass-tækn-
inni.
Á sýningunni era þannig margar
athyglisverðar geometrískar
gvass-myndir í forsal safnsins
ásamt ýmsum tilraunum í léttu og
lifandi formi, sem hann gerði áratug
síðar.
Kannski verður Valtýs minnst
lengst í íslenskri nútfmalistasögu
fyrir geometríska tfmabilið og þá
ekki eingöngu fyrir framlag sitt til
málverksins, heldur og sem fulltrúa
staðlaðra, alþjóðlegra viðhorfa í
mjmdlist, sem jaðraði við ofsatrúar-
brögð.
Hér var hann þó ekki einn á
báti, hvorki á heimaslóðum né er-
lendis, en þetta tímabil staðfesti
betur en nokkurt annað f listasögu
aldarinnar, að sértrúarbrögð eiga
þar ekki heima nema í þröngum
hópi.
En í sjálfu sér á listastefnan jafn
mikinn rétt á sér og allar aðrar lista-
stefnur aldarinnar og geometrían
hefur blómstrað í margri mjmd all-
ar götur frá því hún kom fram og
á m.a. miklu fylgi að fagna meðal
mjmdlistarmanna víða um heim og
dafiiar m.a. í Þýskalandi og þá
ekki síst f skúlptúr.
Listastefnur eiga að þróast hlið
við hlið og verðleikar þeirra að
metast réttlátlega og þannig er
engin annarri æðri, og því er gróf-
asta mjmd nýbylgjunnar í dag ekki
par merkilegri en t.d. gott geo-
metrískt málverk málað í gær.
Á sýningunni í Listasafninu kem-
ur fram, að Valtýr gerði margar
og mismunandi tilraunir í geometrí-
unni, og hér sem fyrr era þær
myndir heillegastar, þar sem saman
fara litagleði listamannsins og hnit-
miðuð uppbygging. Hér era sér á
báti hinar samstæðu og þekkilegu
mósaíkmjmdir hans.
En Valtýr festist ekki í neinu
ákveðnu afbrigði listastefnunnar og
einn góðan veðurdag komu nýjar
fréttir frá París, sem var „tassism-
inn“ og hér var hann með á
nótunum sem fyrr.
Heimurinn trúði lengi vel, að
París væri Mekka heimslistarinnar
og jrrði það um alla framtíð og
engir trúðu því fremur en forsvars-
menn Parísarskólans. En hér komu
fram þau gömlu sannindi, sem
koma fram í Ijóðlfnum skáldsins:
„í draumi sérhvers manns er fall
hans falið," og spekingsins, er
sagði: „Óvissa mfn er betri en vissa
hinna."
Hin algjöra fullvissa um yfirburði
sína, hver sem viðbrögðin era, hlýt-
ur fyrr eða síðar að bíða skipbrot
— og þetta er lögmál, sem jafnvel
Parísarskólinn með alla sfna rök-
fræði var ekki hafinn yfír frekar
en aðrir.
Valtýr gerði ágætar og stemmn-
ingsríkar myndir á þessu tfmaskeiði
listar sinnar ekki sfður en á öðram
og hér skal vfsað til mynda svo sem
„Ljósaskipti" (81) og „Klettar"
(82), sem báðar era málaðar árið
1966, svo hinnar stemmningsríku
og vel máluðu myndar ;Blár heim-
ur“ (90) frá 1970.
Stefnumörk abstrakt-ex-
pressjónismans höfðu og einnig
áhrif á Valtý og á allsérstæðan
hátt, sem hann getur verið stoltur
af. En svo koma aðrir tímar og
poppið svonefnda kemur fram á
sjónarsviðið á áranum 1960—’65.
Það olli grfðarlegri byltingu í list-
heiminum og nú var ljóst, að hinir
gömlu tímar einstefnanna vora liðn-
ir undir lok og að framtíðin opnaði
ótakmarkaða möguleika til fijáls-
ræðis.
Ekki tók París við þessu og ei
heldur fylgjendur Parísarskólans
erlendis, og þvf naut stefnan lengi
vel lftillar samúðar hér á landi, og
nú missti París frumkvæðið úr
höndum sér og hefur ennþá ekki
tekist að hrifsa það til sín þrátt
fyrir miklar tilraunir og byggingu
Pompidou-menningarsetursins
mikla.
Margur áhangandi Parísarskól-
ans vissi nú ekki, hvað hann ætti
af sér að gera, og margur sveif sem
í lausu lofti og án fótfestu. Fígúr-
an, sem lengi hafði verið bannfærð
af framúrstefnumáluram, kom nú
aftur og fékk uppreisn æra (hafði
raunar aldrei Iiðið undir lok).
Um leið tók táknum landslagsins
að bregða fyrir í abstraktmálverk-
inu og urðu svo er fram liðu stundir
æ skýrari. Þetta gátu menn á borð
við Valtý sætt sig við stóram frek-
ar en poppið og hvað þá heldur
konzeptið (hugmyndafræðilega list-
in), sem að lokum ætlaði alla að
drepa úr leiðindum, og þá urðu
endaskipti á hlutunum og málverkið
var aftur endurreist. I nýrri og
óhaminni mynd að vfsu. Og á með-
an allt þetta var að gerast vora
ýmsar gömlu kempumar famar að
mála landslag, uppstillingar og sitt-
hvað annað úr hlutveruleikanum og
margur án þess að vita af.
í listum er staðfestan fyrir mestu,
er upp er staðið, og halda sínu
striki hvaða stefnur sem era efst á
baugi, en taka það frá öðram sem
hveijum og einum þykir heillavæn-
legast fyrir eigin þroska.
Það kemur og skýrlega fram á
sýningu Valtýs Péturssonar, að
hann gerir bestu og hriftnestu verk-
in, þegar hann lætur eðlisgáfuna
ráða ferðinni, sinn eina og rétta tón.
Eitt má ekki glejmast, þegar
rætt er um feril Valtýs Pétursson-
ar, og það er, að hann hefur lengst
allra haldist í starfí listrýnis hér á
landi. Einhveiju misskilðasta og
vanþakklátasta starfi, sem um get-
ur, og fjöldinn allur hefur rejmt
við, en fljótlega forðað sér úr þeim
krappa leik. Þá má minnast þess,
að hann var hér lengi vel einn á
báti um samfellda listrýni og lét
ekki deigan síga á erfiðustu tfmum
þessarar starfsgreinar í okkar litla
fordómafulla þjóðfélagi.
Það hefur því aldrei verið hægt
að væna Valtý Pétursson um hug-
leysi, hvorki sem myndlistarmann „
né listrýni, þótt sjaldnast væri róið
á sléttum sjó.
Hann telst svo sem aðrir meðlim-
ir septembersýninganna til eins af
brautryðjendum nýlista hérlendis,
og f raun hefur sviðið ekki breyst
frá árinu 1947 um viljann hjá hinum
yngri til að vera með f þvf nýjasta
á meginlandinu.
Menn eins og Valtýr Pétursson
geta þvf verið sáttir við sinn hlut,
því að þeir hafa þrátt fyrir allt ver-
ið samkvæmir sjálfum sér í tfmans
rás, þótt öðram hafi þótt farsælla
að róa á önnur mið en f líkum til-
gangi.
Vönduð sýningarskrá hefur verið
gefin út í tilefni yfirlitssýningarinn- -
ar, ríkulega myndskreytt og með
ítarlegum formála eftir Halldór
Bjöm Runólfsson listsagnfræðing.
Ný bensínstðð Olíufélagsins
OJLÍU FÉLAGIÐ hf opnaði nýja
bensfnstttð að Skógarseli 10 f
Breiðholti þann 8. nóvember.
Fyrstu viðskiptavinunum voru
færðar gjafir f tilefni þess.
Á nýju bensínstöðinni er boðið
upp á ýmsar nýjungar auk venju-
legrar þjónustu og vöraúrval verður
flölbrejrttara en áður hefur tíðkazt
á bensfnstöðvum Olíufélagsins.
Sjáfvirk þvottastöð er á bensínstöð-
inni og þjónustuskýli af nýrri gerð,
þar sem bfleigendur hafa aðgang
að lofti, vatni, olíusugu og ryksugu
undir einu þaki. Til 15. þessa mán-
aðar verður veittur kynningaraf-
sláttur á ýmsum vöram.
Samstarf hefur tekizt með Olíu-
félaginu hf og knattspjmudeild ÍR,
en Olíufélagið auglýsir á búningum
allra flokka deildarinnar. Við opnun
bensínstöðvarinnar var haldið
knattspymumót yngri flokka í sam-
vinnu við ÍR, en völlur félagsins er
rétt við nýju stöðina. Þá var for-
ráðamönnum ÍR veittur bónus fyrir
góða frammistöðu meistaraflokks
félagsins á sfðasta keppnistfmabili.
(FrótUtflkyiming)
Bensfnstttðin að Skógarseli 10