Morgunblaðið - 11.06.1987, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 11. JÚNÍ 1987
Tilgangnr slj órnarskrárinnar
Kafli úr bókinni Stjórnarskrármálið eftir dr. Hannes Hólmstein Gissurarson stjórnmálafræðing
Styttan af Kristjáxii IX á stj ómarráðsblettmum. Konungur heldur á
stjóraarskrá íslands.
2. júní kom út hjá Stofnun
Jóns Þorlákssonar í Reykjavík
ritið „Stjómarskrármálið", og er
það eftir dr. Hannes Hólmstein
Gissurarson stjómmálafræðing.
Morgunblaðið fékk leyfi höfund-
ar til að birta stutta kafla úr
ritinu, og fjallar hann þar um
tilgang og eðli stjóraarskrárinn-
ar.
Flestir íslendingar eru ugglaust
sammála um þá meginstefnu stjóm-
arskrárinnar, að takmarka beri
valdið með því að skipta því á milli
margra aðila og tryggja réttindi
borgaranna eftir föngum. En í
hvaða tilgangi gerum við það, þeg-
ar öllu er á botninn hvolft? Við
höfum séð, að höfundar þeirra
skjala, sem stjómarskráin er í ætt
við, sjálfstæðisyfirlýsingar Banda-
ríkjanna og mannréttindayfirlýs-
ingarinnar frönsku, studdust við
hugmyndir Lockes. Þeir sögðu sem
svo, að menn væm fæddir ftjálsir,
þar sem Guð hefði skapað þá og
blásið þeim skynsemi í bijóst. Þegar
einn maður tæki sér vald til að fyrir-
skipa öðmm, hverju hann ætti að
trúa, sýndi hann aðeins, að hann
bæri ekki næga virðingu fyrir sköp-
unarverki Guðs. Þótt við nútíma-
menn lifum að sönnu í guðlausum
heimi (eða reynum að minnsta kosti
að komast af án Guðs í rökræð-
um), þarf þessi hugmynd ekki að
falla um sjálfa sig. Ef til vill má
reisa hana á eðlislægri skynsemi
mannsins, sem hann fái ekki notið
nema við fullt frelsi, og láta þá
liggja á milli hluta, hvort Guð hafí
gefið honum þessa skynsemi eða
hann öðlast hana af þeim siðum og
venjum, sem reynslan hafí valið úr
og miðlað til hans.
Þróunarkenning
umlög
Tvær aðrar kenningar, ólíkar
slíkri skynsemiskenningu, kunna
einnig að vera nothæfar heimspeki-
legar undirstöður stjómarskrárinn-
ar: annars vegar þróunarkenning
og hins vegar sáttmálakenning.
Samkvæmt þróunarkenningu um
almenn mannréttindi spretta þau
af nokkrum frumstaðreyndum um
mannlega tilveru, og reyndi Davíð
Hume að setja slíka kenningu fram
á átjándu öld. Hume taldi, að í glímu
sinni við níska náttúru og eigin
bresti lærðu menn tilteknar reglur.
Þar væru þijár mikilvægastar al-
menn orðheldni, virðingin fyrir
séreignarréttinum og að lokum sú
regla, að menn þyrftu ekki að láta
neitt af hendi við aðra nema þeir
samþykktu það sjálfir. Menn gætu
ekki lifað saman i friði og orðið
hver öðrum að gagni, taldi Hume,
nema þeir sættu sig við þessar
meginreglur.
Þeir Herbert L. A. Hart og Fried-
rich A. von Hayek hafa hvor með
sínum hætti betrumbætt hugmynd-
ir Humes á okkar dögum. Hart
heldur því fram með svipuðum rök-
um og Hume, að hugmyndin um
almenn mannréttindi hljóti gildi sitt
eða lágmarksinntak af nokkrum
staðreyndum um manninn. Menn
hafi til dæmis tiltölulega jafria
líkamsburði, svo að engir náttúrleg-
ir drottnarar fyrirfinnist. Mönnum
hætti líka til að taka lítið tillit til
náungans og hrifsa til sín lífsgæði,
svo að setja verði þeim fastar regl-
ur. Ennfremur verði alltaf til menn,
sem freistist til að bijóta þessar
reglur, svo að einhveijir aðilar hljóti
að taka að sér að veija aðra gegn
slíkum brotamönnum.
Samkvæmt kenningu von Hay-
eks skiptir óumflýjanlegur þekking-
arskortur okkar mannanna mestu
máli í þessu viðfangi. Einstakling-
urinn kynnist aðeins örfáum öðrum
mönnum á lífsleiðinni, en í skipu-
lagi víðtækra viðskipta og verka-
skiptingar þarf hann hins vegar að
vinna með óteljandi öðrum mönn-
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
um, sem hann þekkir aðeins af
afspum og varla það. Honum era
ekki heldur tiltækar allar þær stað-
reyndir um heiminn, sem hann þarf
þó að vita um, ef hann ætlar að
komast af. Til þess að geta bragð-
ist við breytingum verður einstakl-
ingurinn að fá að vita, í hveiju slíkar
breytingar era fólgnar. Einstakling-
urinn getur aðeins ráðið fram úr
þessum vanda, segir Hayek, með
því að veita öðram sama svigrúm
til tilrauna og hann krefst sjálfur
eða viðurkenna með öðram orðum
frelsisréttindi annarra. Með því geta
menn aflað sér þekkingar og miðlað
öðram.
Meginrökin fyrir almennum
mannréttindum era að sögn von
Hayeks, að þau séu nauðsynleg
skilyTði fyrir þrotlausri þekkingar-
leit mannsins, sífelldri aðlögun hans
að breytilegum aðstæðum. Ef nauð-
ung rflcisins fer fram úr því, sem
óhjákvæmilegt er til að halda uppi
almennum föstum reglum um verk-
svið einstaklinganna, þá heftir hún
þróun þekkingarinnar. Á flórða ára-
tugnum notaði von Hayek þessi rök
gegn hugmyndum sósíalista um
miðstýringu og skipulagningu að
ofan og hélt því þá fram, að verð-
myndun á fijálsum markaði væri
nauðsynleg til þess að stilla saman
strengi atvinnulífsins og flytja
þekkingu á milli manna. Fékk hann
Nóbelsverðlaunin í hagfræði 1974
ekki síst fyrir framlag sitt í því
efni. Síðan hefur von Hayek fært
kenningu sína með mjög athyglis-
verðum hætti út á svið siðferðis og
laga. Hann heldur því fram, að þær
reglur og siðvenjur, sem sprottið
hafa upp úr reynslu kynslóðanna,
auðveldi mönnum að rata um myrk-
viði mannlegs samlífs, ef svo má
að orði komast. Þótt Hayek sé sjálf-
ur ekki íhaldsmaður telur hann
því, að sú virðing, sem íhaldsmenn
hafa gjaman borið fyrir arfhelgum
venjum, eigi við nokkur rök að
styðjast.
Sáttmálakenning
umlög
í þriðja lagi má ef til vill líta á
stjómarskrá er kveður á um almenn
mannréttindi og takmarkanir á
valdi ríkisins, sem skjalfestingu ein-
hvers konar þjóðarsáttmála, og
hafa margir fijálslyndir fræðimenn
okkar daga með þá John Rawls og
James M. Buchanan í fararbroddi
spreytt sig á að setja fram sáttmála-
kenningar um ríkisvaldið. Þar sem
frjálslyndir menn era tregir til að
viðurkenna einhveijar óumsamdar
skyldur, sem neyða megi borgarana
til þess að rækja, liggur einmitt
beint við að reyna að réttlæta ríkis-
valdið með því, að þær skyldur, sem
menn hafa í borgaralegu skipulagi,
séu í raun og vera umsamdar. Á
fijálsum markaði segja menii sín í
milli um skipti á vöram og þjónustu
og hafa þannig hag hver af öðram.
Hvers vegna skyldu þeir þá ekki
ná einhveijum heildarsamningi um
að hlýða reglum, sem gera þeim
kleift að lifa friðsamlega saman?
Er það ekki líka allra hagur? Auð-
vitað gera hugsuðir eins og Rawls
og Buchanan sér fulla grein fyrir,
að aldrei hefur verið efiit til raun-
verulegs þjóðfundar. En ekki er
víst, að það skipti öllu máli. Má
ekki réttlæta ýmis stjómarskrár-
ákvæði með því, að allir skynsamir
menn hlytu að samþykkja þau á
slíkum þjóðfundi, ef þeir ættu kost
á að sitja á honum? Jáyrði sýnist
eðlilegt við þessari spumingu.
Vert er að vekja hér athygli á
tveimur einkennum flestra sátt-
málakenninga. í fyrsta lagi verður
ekki séð, að almenn mannréttindi
selji þjóðarsáttmála eins og til
dæmis Buchanan hugsar sér hann
nein sérstök takmörk. Slík réttindi
era samningsatriði eins og allt ann-
að, afleiðingar af slíkum sáttmála
fremur en nauðsynleg skilyrði fyrir
honum. Ef almenn mannréttindi era
viðurkennd, þá er það vegna þess,
að þau era að dómi þjóðfundar-
manna hyggileg eða hagkvæm,
þegar til lengdar lætur, en ekki
vegna þess, að þau séu óglatanleg
réttindi, sem menn era fæddir með,
eins og stjómarskrárhöfundar
átjándu aldar trúðu. Samkvæmt
slíkum sáttmálakenningum era al-
menn mannréttindi því í vissum
skilningi skilorðsbundin.
Almenn mannréttindi standa
ekki jafntraustum fótum eftir sátt-
málakenningunni og hinum tveimur
kenningunum. Þetta kemur þó
líklega ekki að sök vegna annars
einkennis sáttmálakenninga. Það
er, að borgaramir verða eðli máls-
ins samkvæmt velflestir eða allir
að veita ákvæðum slíks sáttmála
samþykki sitt. Og hvemig lítur sá
sáttmáli út, sem þeir geta flestir
eða allir orðið sammála um? Við
getum að minnsta kosti fullyrt, að
hann leggur þeim á herðar taum-
haldsskyldur fremur en verknaðar-
skyldur, kveður á um frelsisréttindi
fremur en félagsleg réttindi. Allir
vilja banna morð og rán, þar sem
allir eru hugsanleg fómarlömb
morðingja og ræningja. Og allir
geta líklega orðið sammála um að
leyfa fullt málfrelsi, því að allir
geta orðið fyrir barðinu á ritskoð-
un. Þess vegna er til dæmis 72.
grein íslensku stjómarskrárinnar,
sem áður hefur verið nefnd og kveð-
ur á um það, að ritskoðun og aðrar
tálmanir fyrir prentfrelsi megi aldr-
ei í lög leiða, rökrétt og eðlileg
niðurstaða á slíkum þjóðfundi. Það
er rétt, sem Milton Friedman benti
á í fyrsta rannsóknarriti Stofnunar
Jóns Þorlákssonar, að menn eru
líklega miklu fúsari til þess að sam-
þykkja hina almennu reglu um
málfrelsi heldur en leyfa einstökum
hópum að taka til máls. Sömu
mennimir og vilja ekki leyfa klám-
sölum, kommúnistum eða nasistum
að selja rit sín, ef þeir era spurðir
um það, era líklega tilbúnir til að
samþykkja almennt bann við rit-
skoðun.
Víðtækt samkomulag er hins
vegar miklu ólíklegra um verknað-
arskyldur og félagsleg réttindi. Þeir
hópar, sem sjá fram á, að þeir þurfa
að láta endurgjaldslausa vöra eða
þjónustu af hendi til annarra, verða
ekki tilbúnir til að samþykkja
verknaðarskyldur. Þeir kunna að
vfsu sjálfs sín vegna að verða sam-
mála um einhvers konar öryggisnet
eins og gert er ráð fyrir í 70. og
71. greinum íslensku stjómarskrár-
innar, en þeir vilja tæplega ganga
lengra. Það mun til dæmis reynast
erfitt að sannfæra bamleysingjann
um það á þjóðfundi, að hann eigi
að greiða niður námslánið til lækn-
isdótturinnar, eða bindindismann-
inn um, að hann eigi að standa
straum af dvöl áfengissjúklingsins
á sérstöku vistheimili, eða Reyk-
víkinginn um, að hann eigi að bera
kostnað af offramleiðslu landbún-
aðarafurða. Allir njóta góðs af
frelsisréttindum (nema afbrota-
menn og þeir láta ekki í sér heyra
á neinum þjóðfundi), en sumir njóta
góðs af félagslegum réttindum og
það gera þeir á kostnað annarra.
Lagahefð okkar
Islendinga
Sáttmálakenning Buchanans á
sér nokkra hliðstæðu í lagahefð
okkar íslendinga, sem vikið var að
í upphafi kaflans, en hana hefur
Sigurður Lindal prófessor skýrt í
nokkram merkum ritgerðum. Sig-
urður bendir þar á, að lög hafi verið
skilin öðram skilningi með íslend-
ingum á þjóðveldisöld en víða
annars staðar. Þau hafi ekki verið
skráð á bækur fyrr en snemma á
tólftu öld, heldur verið sameign
þjóðarinnar, óskráður arfur kyn-
slóðanna, sem geymdur var í hugum
lifandi manna. Lögréttumenn settu
ekki lög með svipuðum hætti og
alþingismenn gera á okkar dögum,
heldur réttu þeir þau, en með því
er átt við, að þeir hafi borið vitni
um, hver lögin væra, þegar ágrein-
ingur reis um það. Sigurður leiðir
síðan rök að því, að ný lög eða
nýmæli sem kölluð vora, hafi ekki
verið talin bindandi lög nema þau
hefðu hlotið einróma samþykki.
Þegar menn hafi orðið ósammála
um almennar reglur, til dæmis um
kristnitökuna árið 1000, hafí því
orðið að miðla málum, finna meðal-
veg, sem allir gátu sætt sig við.
Ef þessi skýring Sigurðar er rétt,
þá hefur íslenska þjóðveldið verið
sannkallað einingarafl. Það hefur
ekki haft önnur afskipti af borgur-
unum en þau, sem allir gátu verið
sammála um. Lögin hafa verið ís-
lendingum eiginleg og þess vegna
ekki takmarkað frelsi þeirra. Rétt-
urinn hafi verið eins konar þjóðar-
sáttmáli.
Mikill munur er hins vegar á
þessum hugmyndum um lög og rétt
og kenningum, sem vora á þessum
tíma smám saman að ryðja sér til
rúms í Norðurálfunni um að lögin
væra ekki lifandi andi þjóðarinnar,
ef svo má segja, heldur valdboðinn
vilji konungs. Á Alþingi árið 1281
rákust þessar tvær ólíku hugmynd-
ir eða hefðir á, þegar Loðinn leppur,
sendimaður Noregskonungs, varð
mjög heitur yfir því, eins og segir
í Ama sögu biskups, „að búkarlar
gjörðu sig svo digra, að þeir hugðu
að skipa lögum í landi, þeim sem
kóngur einn saman átti að ráða“.
Um muninn á þessum hugmyndum
hefur Sigurður Líndal þetta að
segja: „Þegar menn tóku að lúta
ákvörðunum annarra um lagasetn-
ing, hvort heldur meiri hluta manna
eða einstakra valdhafa, höfðu þeir
þann ávinning að hún varð greið-
ari. En þá var úr sögunni það
aðhald sem hinar fomu hugmyndir
veittu. Lögin sjálf urðu nú ekki
framar sá hemill valdbeitingar sem
verið hafði, heldur verkfæri og um
leið það háskalega tæki stjóm-
málanna sem þau hafa löngum
verið. Orðið lög hafði þar með feng-
ið nýja merkingu."
Þessum tveimur ólíku hugmynd-
um um lögin og samband þeirra við
einstaklingsfrelsið má ef til vill lýsa
svo, að samkvæmt annarri geti lög-
in ekki verið annað en beinar
fyrirskipanir einstakra valdsmanna,
en eftir hinni geti þau og eigi að
myndast við sammæli allra borgar-
anna, en það merki, að lögin ráði
og ekki mennimir. Fylgismenn
valdboðskenningarinnar telja, að
lögin skerði óhjákvæmilega frelsið,
en þeir, sem aðhyllast sammælis-
kenninguna, halda því á hinn
bóginn fram, að lögin skilgreini
frelsið, þar sem þau kveði á um þær
reglur, sem menn verði að fylgja
til þess, að fullt frelsi eins manns
geti farið saman við sama frelsi
annarra. Locke gerði skýra grein
fyrir síðari hugmyndinni: „Tilgang-
ur laganna er ekki að afnema eða
takmarka, heldur að vemda og
auka frelsið; enda er hvarvetna svo,
þar sem fyrir era skapaðar verar
færar um að fara að lögum, að ef
ekki era nein lög þá er heldur ekk-
ert frelsi, því frelsi er að vera fijáls
undan þvingunum og ofbeldi ann-
arra, og þar sem ekki era nein lög
er þess enginn kostur."