Morgunblaðið - 11.06.1987, Blaðsíða 41

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 11. JÚNÍ 1987
41
Morgunblaðið/JÁS
Kristján Erlendsson stendur hér við aðaldyr læknadeildar Yale-háskólans í New Haven, þar sem hann
stundaði sémám í lyflækningum og ónæmisfræðum á árunum 1981-85. Eftir ráðstefnuna í Washington
heimsótti hann New Haven, til að huga að rannsóknum sem hann vann að á sérnámsárunum og til að
hitta vini og kunningja.
vamarstarfinu. í New York eru
hommasamtök sem hafa unnið að
forvöm í mörg ár. Hommum hefur
verið veittur einhver fjárstuðningur,
en ýmsir telja hann aðallega til
málamynda.
En málið er kannski ekki svona
einfalt. Til dæmis um afstöðuna til
homma má nefna kynningu sem
bandarísk samtök vom með á ráð-
stefnunni, þar sem haldið var uppi
miklum árásum á homma og lífsstíl
þeirra.
Annað er sláandi í sambandi við
minnihlutahópa. Alnæmi er mun
útbreiddara meðal svartra og
spænskumælandi hópa, en svarar til
hlutfalls þeirra af þjóðinni. Margir
þeirra sem tóku til máls í Wash-
ington átöldu harðlega hversu lítið
hefur verið gert til að fræða þessa
minnihlutahópa og skýra vandann
fyrir þeim. Fræðsla hefur ekkert
beinst að þessum hópum.
Kirkjan var líka gagnrýnd á ráð-
stefnunni í Washington. Kaþólska
kirkjan hefur verið andvíg smokk-
um, en reyndar nýverið fundið leið
framhjá þeim vanda. Núna telja
kaþólskir að það sé í lagi að nota
smokka, ekki til að hindra getnað,
heldur til að bjarga mannslífum.
— Gengur eitthvað að finna
bóluefni gegn eyðniveirunni?
Það hefur verið lögð gífurleg
vinna í að auka þekkingu á veirunni
og erfðaeiginleikum hennar og mikið
áunnist. Vel hefur orðið ágengt í
rannsóknum sem miða að því að
finna höggstað á veirunni, svo að
hægt sé að nota bóluefni sem fram-
kallar mótefni gegn henni. Ég held
að menn séu meira að komast á þá
skoðun, að lausnin verði bólueftii.
En sú lausn er kannski ekki á næstu
grösum.
í fyrra sáu menn ekki fram á að
tækist að búa til bóluefni, en nú eru
taldar góðar horfur á að það finn-
ist, þótt það verði ekki I nánustu
framtíð. Dr. Gallo, sem er með
fremstu vísindamönnum á þessu
sviði, taldi í fyrra litlar líkur á að
bóluefni fyndist, en hann var mun
bjartsýnni í Washington.
Franski vísindamaðurinn Daniel
Zagury sem bólusetti sjálfan sig,
vakti mikla athygli í Washington.
Hann hefur sýnt fram á að hann
hafi mótefni gegn eyðniveirunni í
blóði sínu, semsagt merki þess að
ónæmiskerfið hafi svarað líkt og
þegar bóluefni virkar venjulega. En
— brauttyðjandinn Dr. Gallo hefur
með sömu aðferð fengið fram sams-
konar ónæmissvörun í simpönsum.
Samt sem áður sýktust apamir af
veimnni! Málið er semsagt ekki einf-
alt. A hinn bóginn er það staðreynd,
að eyðniveiran hefur ákveðna veika
bletti, sem nýta má þegar gera skal
bóluefni við henni.
— Hvað með lyf?
Það eru komin ýmis ný lyf sem
hemja útbreiðslu veirunnar, en gall-
inn er auðvitað sá að þau virka ekki
fyrr en eftir að maður hefur smitast
af veirunni. Lyf við alnæmi virka á
tiltekna hvata sem veiran hefur og
þótt fyrstu Iyfin hafí valdið miklum
aukaverkunum, þá eru í sjónmáli
önnur, skyld lyf sem hafa mun minni
aukaverkanir.
Auk þess hafa verið þróuð ýmis
og betri lyf sem gefa góða raun í
baráttu við tækifærissýkingar sem
draga alnæmissjúklinga til dauða.
Fólk deyr ekki úr alnæmi, það deyr
úr þessum svonefndu tækifærissýk-
ingum. Þegar virkni ónæmiskerfis-
ins minnkar af einhveijum ástæðum,
skapast tækifæri fyrir vissar tegund-
ir af sýkingum til að heija á sjúkling-
inn. Við sjáum þetta í krabbameins-
sjúklingum á lyíjameðferð,
nýmaþegum á ónæmisbælandi lyij-
um og alnæmissjúklingum.
— Hvað er fleira markvert úr
rannsóknum?
Það situr til dæmis í manni um-
ræðan um útbreiðslu alnæmis milli
karls og konu. Núna þykir sannað
að slíkt smit á sér stað og einnig
að það fer vaxandi. Það eru sex til
átta ár síðan eyðniveiran fór að
breiðast verulega út meðal homma
og eiturlyfjaneytenda og síðustu árin
er farið að bera á eyðni sem smitast
við samfarir karls og konu.
Eyðniveiran berst fyrst og fremst
milli manna við kynmök og þeim
mun fleiri sem einstaklingur hefur
kynmök við, þeim mun fleiri smitar
hann. Þess vegna eru vændiskonur
margar hveijar smitaðar, ennfremur
eru þær oft í öðrum áhættuhópi líka,
það er að segja að þær eru eiturlyfja-
sjúklingar.
Svo er líka mjög há smittíðni
meðal maka alnæmissjúklinga, til
dæmis þeirra sem búa með eitur-
lyfjaneytendum sem haldnir er
alnæmi. Talið var að makar dreyra-
sjúklinga með alnæmi hafi mjög lága
smittíðni, en nú hefur komið í ljós
að þegar ónæmiskerfið brotnar niður
hjá sjúklingnum, breiðist veiran út
og þá fara makamir að smitast. Á
ráðstefnunni í Washington skýrði
einn þátttakandi frá því að núna
fimm árum eftir að próf hafa sýnt
smitun, eru makar dreyrasjúklinga
teknir að smitast.
í sambandi við dreyrasjúklinga
er rétt að geta þess að þeirra staða
er erfið. Þetta er yfirleitt fólk í
tryggu hjónabandi, og smitið hefur
borist með storkuþáttum úr blóði.
Menn töldu að makar dreyrasjúkl-
inga smituðust síður, en núna er
ástæða til að endurskoða það mat.
Það hefur líka borið á því að
hommar sem hafa gætt sín í kynlífi
undanfarin fimm til sex ár eru að
gefast upp. Aðgát í kynlífi er
lífsnauðsyn en virðist ekki geta orð-
ið eina lausnin til frambúðar.
— Hvað viltu segja um eyðni-
próf eins og Bandaríkjamenn
bollaleggja?
Blóðpróf er gott í ákveðnum tilvik-
um, það er fundið upp fyrir blóð-
bankana, til að tryggja að smitað
blóð komist ekki í umferð og það
er ákveðin hjálp í því í sambandi við
greiningu á sjúkdómnum. En það
er mjög hættulegt að nota blóðpróf
blint. Það má ekki prófa nokkum
einasta mann, án þess að það sé
tryggt að honum verði hjálpað ef
hann reynist smitaður.
Það er gífurlegt áfall þegar eyðni-
smit finnst hjá einstaklingi. Sú
vitneskja getur í ákveðnum tilvikum
leitt til félagslegrar tortímingar.
Þess vegna þarf einstaklingurinn að
eiga kost á miklum stuðningi og án
þess að það sé tryggt er rangt að
byija á víðtækum prófum. Stjóm-
málamenn líta á þetta frá öðrum
sjónarhóli, þeir eru undir þrýstingi
frá fólki sem heldur að blóðpróf leysi
allan vanda. En hvað á að gera við
þá vitneskju? Svarið liggur alls ekki
á lausu.
Reagan hugsar um peninginn líka.
Hann segir að Bandaríkin ætli hér
eftir að blóðprófa innflytjendur, þar
á meðal þá sem hafa komið hingað
á ólöglegan hátt. Síðan skal þeim
vísað úr landi sem reynast smitaðir.
Þetta þýðir að Bandaríkin gætu far-
ið að flytja út alnæmissjúklinga!
— Kom annað markvert á dag-
inn á ráðstefnunni?
Mér fannst leiðinlegt að vera ís-
lendingur á ráðstefnunni undir lok
hennar. Þama kom danskur maður
fram á einum af allsheijarfundunum
og skýrði frá ástandinu á Norðurl-
öndum. Það sem honum fannst
merkilegast tíðinda frá íslandi var,
að fólk sem hagaði sér ekki eins og
einhveijir læknar skipuðu var sett í
stofufangelsi.
Ég fann greinilega hvemig andaði
köldu í garð íslendinga í salnum og
þetta stangaðist óþægilega á við
alla aðra umræðu, sem snýst um það
að hjálpa þeim sem hafa smitast,
frekar en að taka þá úr umferð.
Menn virtust almennt sammála um
að aðgerðir af þessu tagi væm ekki
vænlegar til árangurs, jafnvel þótt
yfirvöldum bæri viss skylda til að
reyna að vemda þá ósmituðu.
— Er þetta stórfaraldur?
Já, ég held að það sé engin spum-
ing um það að tilfellin í heiminum
tvöfaldast á 13—14 mánuðum. Smit
milli karls og konu er staðreynd.
Og við verðum að gera okkur grein
fyrir því að þótt lyf fari stöðugt
batnandi er langt í land enn. Að
maður tali ekki um bóluefni, sem
tekur enn lengri tíma. Á meðan
breiðist sjúkdómurinn áfram út.
í Afríku ríkir nánast neyðar-
ástand. Forvamarstarf gengur mjög
hægt, á ákveðnum svæðum er mikil
útbreiðsla, blóðgjafir eru stórhættu-
legar því það er ekki hægt að prófa
blóðið, ólæsi er útbreitt svo að
fræðsla gengur illa. Einn ráðstefnu-
gesta hlaut réttilega góðar undir-
tektir, þegar hann sagði að það
væri útilokað að hefta útbreiðslu
eyðni í einu landi, það yrði að hefta
útbreiðslu þessa faraldurs í heimin-
um öllum.
Ef við nefnum tölur, þá hefur
hingað til verið reiknað með að ein
og hálf milljón Bandaríkjamanna séu
smitaðir, það er að segja einn af
hveijum tvö hundruð. Það má jafn-
vel reikna með því að í ákveðnum
hópum sé einn af hveijum 60-100
smitaður. En mér fannst sláandi
þegar skýrt var frá því í Washington
að meðal 18-21 árs karlmanna sem
komu til herskráningar í New York
hafí einn af hveijum 30 reynst smit-
aður af alnæmi. Þetta er geigvæn-
legur fjöldi.
— Hvað viltu segja almennt um
þessa ráðstefnu?
Ég held að hún hafi vakið meiri
vonir og dregið úr því vonleysi sem
ríkti eftir ráðstefnuna í París I fyrra.
Ennfremur hefur áhugi stjómmála-
manna vaknað svo um munar.
Sums staðar hafa verið sett lög
sem eiga að koma í veg fyrir mis-
munun gegn þeim sem smitast af
alnæmi. En það sýnir sig að þeir sem
eru smitaðir einangrast félagslega,
atvinnulega og jafnvel íjölskyldu-
lega. Það eru allir hræddir við þá.
Því verður ekki breytt með einu
pennastriki. Þjóðfélagið hefur ekki
enn tekið á þessu vandamáli af raun-
sæi og mannúð, en samt fannst mér
það álit ríkja á ráðstefnunnr að al-
menn viðhorf séu að breytast til
batnaðar.
Veiran og heiti hennar
HTLV-l og HTLV-2 em veimr
sem valda krabbameini í hvítu
blóðkomunum en em ekki eyðni-
veimr. Síðan fannst eyðniveiran
og nefndist HTLV-3 vegna skyld-
leika við hinar tvær. Franskir
vísindamenn nefndu þessa sömu
veim LAV og þegar þeir upp-
götvuðu síðan aðra tegund eyðni-
veiru í Vestur-Afríkönum, nefndu
þeir hana LAV-2. Þetta var orðið
alltof flókið, þannig að á alþjóðlegu
ráðstefnunni um alnæmi í París í
fyrra var ákveðið að samræma
nafngiftimar.
HIV þýðir á ensku „human im-
munodeficiency vims“, sem
merkir: Veira sem skaðar ónæmi-
skerfið í mönnum.
HIV-1 veiran, hét áður HTLV-3,
en franskir vísindamenn nefndu
hana LAV. Meðgöngutími HIV-1-
veimnnar, frá því að smit á sér
stað og þar til sjúkdómseinkenni
gera vart við sig, var í fyrstu tal-
inn 6 til 18 mánuðir, en er núna
talinn jafnvel lengri, allt að 10 ár.
Veiran berst á milli manna við
kynmök og blóðblöndun. Á íslandi
er aldurshópnum 19 til 25 ára
hættast við smiti, en í þeim hópi
er mest tíðni kynsjúkdóma.
HTV-2 er þá eyðniveiran sem
Frakkar fundu í Vestur-Afríkönum
og nefndu LAV-2. Þessi veira hef-
ur nú fundist í mönnum sumstaðar
í Evrópu, en mjög fá tilfelli hafa
fundist í Ameríku.
Blóðpróf gefur yfirleitt til kynna
mótefni sem myndast hafa gegn
eyðniveimnni (HIV-1). Sérfræð-
ingar segja að 20 til 30 prósent
líkur séu á því að þeir sem sýni
jákvæðar niðurstöður úr blóðpróf-
um veikist af alnæmi innan fimm
ára. Talið er að þeir sem sýktir
em af eyðni geti smitað aðra.
endur
arátak
ráðamenn dagsins í dag og hinsveg-
ar ráðamenn morgundagsins, en þar
væri átt við nemendur á síðustu
ámm tæknináms. Til þess að ná til
fyrri hópsins hefði verið skipulögð
kynningarherferð en til þess að hafa
áhrif á hinn síðarí væri stuðst við
námsstyrki og reynt að hafa áhrif
á námsefni. Mikil áhersla væri lögð
á stál í norrænu námsefni en aftur
á móti ekki mikið talað um ál.
Hans Kr. Guðmundsson frá Iðn-
tæknistofnun sagði íslenskt áltak
vera rammaverkefni sem hefði það
Morgunblaðið/Börkur
Ragnar S. Halldórsson forstjóri ÍSAL flytur erindi á fundinum í
Odda í gær.
að markmiði að auka innlenda þekk-
ingu á áli og álmelmum, auka hæfni
íslenskra sérfræðinga, hönnuða og
tæknimanna við stofnanir, skóla og
fyrirtæki til nýtingar á áli og stuðla
að aukinni notkun þess í íslenskum
iðnaði.
íslenskt áltak sagði Hans skiptast
niður í fjögur undirverkefni. í fyrsta
lagi könnun á álnotkun í íslensku
atvinnulífi. Þessi könnun væri þegar
hafín og íslenskum fyrirtækjum í
málmiðnaði verið sendur spuminga-
listi sem síðan yrði fylgt eftir með
símtölum og heimsóknum. Efnisinn-
flytjendum og öðrum þeim sem færu
höndum um ál yrðu síðan sendar
sambærilegar spumingar.
í október verður síðan haldin
námsstefna um notkun áls á íslandi
sem mun byggja á niðurstöðum
þessarar könnunar og taka fyrir þau
sviði þar sem sýnt er að skórinn
kreppir í íslenskum iðnaði. Að
minnsta kosti einum erlendum sér-
fræðingi verður boðið á þessa
námsstefnu,
Á grundvelli könnunarinnar og
námsstefnunnar verður síðan hafist
handa um námsgagnagerð í efna-
fræði og tækni við nýtingu áls sem
yrði í fyrstu miðuð við þarfir há-
skóla og tækniskóla en myndi einnig
nýtast til kennslu á ýmsum skóla-
stigum. Ekki yrði samið nýtt
námsefni heldur erlent námsefni
endumnnið með tilliti til þeirra sér-
þarfa sem kæmu fram í könnuninni
og námsstefnunni.
Að lokum yrði haldið endur-
menntunamámskeið fyrir verk- og
tæknifræðinga í ársbyijun 1988.
Áætlað er að fá erlenda fyrirlesara
til að haida námskeiðsins.
Heildarkostnaðurinn við íslenskt
áltak er áætlaður um 2,5 milljónir
og hefur Skanaluminium samþykkt
að leggja fram féð.