Morgunblaðið - 08.09.1987, Page 52

52
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 8. SEPTEMBER 1987
Haraldur Bessason forstöðumaður háskólakennslu á Akureyri:
Menntahefð á Akureyri
bæði löng og traust
Á þessari stundu efnum við til
hátíðar sem vissulega má ætla að
minnst verði lengi í sögu íslenskra
menntamála, sögu gjörvallrar
íslensku þjóðarinnar. Háskóla-
kennsla er um það bil að heflast á
þessari slóð. Dyggilega hefur verið
unnið að undirbúningi og árangur
kominn í ljós.
Sögu háskólamála á Akureyri er
ekki unnt að gera skil í stuttu há-
tíðarávarpi. Skiptir þó vitaskuld
höfuðmáli að æðstu fulltrúar
mennta- og menningarmála á
landinu öllu sem og hér á Akureyri
eru á einu máli um að veita há-
skóla á Akureyri verðugt brautar-
gengi. Vilji Alþingis og
Menntamálaráðuneytisins annars
vegar og stefna bæjarstjómar Ak-
ureyrar hins vegar eiga sér sama
markmið og falla í einn farveg. Er
þar með lagður homsteinn að þeirri
stofnun sem nú í dag heilsar framtíð
sinni.
Akureyri er höfuðstaður Norð-
lendingafjórðungs. Allt frá því að
Möðruvallaskóli var fluttur utan úr
Hörgárdal og fenginn staður ofan-
vert við Sigurhæðir, hefur bærinn
smám saman aðlagast þessum skóla
og skólinn jafnframt orðið hluti af
bænum. Milli hvors tveggja ríkir
samræmi. Skólinn hefur varðveitt
ytri mjmd sína og ekki horfíð í
skugga þéttbýlis. Skólabyggingin
gamla gnæfír hátt. Næsta nágrenni
er henni helgað, og hefur staðarval
í einu og öllu valdið nokkru um
viðgang skólans og þroska.
Menntahefð á Akureyri er bæði
löng og traust og engum efa undir
orpið að bærinn verðskuldar að
háskóli rísi af grunni innan landa-
merkja hans. Þeirri stofnun hefur
þegar verið valinn staður í fögru
umhverfí með góðri útsýn til bæði
Súlna og Vaðlaheiðar. Hagkvæmd
og fagurfræðileg sjónarmið réðu
því vali sem og stórhugur ráða-
manna. Þótt nú skipti höfuðmáli
að háskólakennsla sú sem nú er að
hefjast við Þórunnarstræti takist
giftusamlega og að fyrstu sporin á
þeim vettvangi verði stigin með
aðgát og festu, og að í þau megi
lengi feta, má engu að síður láta
hugann reika ögn.
Augljóst er að háskólastofnun
þarfnast landrýmis sem skipuleggja
þarf af kunnáttu og framsýni. Há-
skólastofnun rís ekki af grunni í
öllu veldi sínu á örskotsstund. Samt
sem áður ber stjómendum slíkrar
stofnunar að freista þess í upphafí
og á hvetjum tíma að sjá inn í
framtíðina, gera sér nokkra grein
fyrir þeim framkvæmdum og verk-
efnum sem hennar bíða. Landslag
í hvetjum stað mótar að einhvetju
leyti fólkið sem þar byggir. Tign
eyfirskra fjalla hefur ugglaust ráðið
einhvetju um lífsviðhorf fólksins
sem býr við rætur þeirra, og þá
þess að vænta að í fyllingu tímans
verði háskólahverfí á Akureyri í
samræmi við þau landfræðilegu
kennileiti sem um það lykja og þá
órofa tjáning gagnsemdar og hljóð-
látrar fegurðar.
Er þá næst að víkja um stund
að raunheimi líðandi stundar.
Brautarstjórar hafa þegar gert
grein fyrir því námi sem nú er að
hefjast. Unnið er að undirbúningi
fleiri námsbrauta sem frá verður
skýrt þegar þau mál eru lengra á
veg komin. í heild sinni verður
Háskólinn á Akureyri fullkomlega
sjálfstæð stofnun ínnan þeirra
marka sem menntamálaráðuneytið
kveður á um. Eykur slíkt ekki ein-
ungis ábyrgð allra sem við stofnun-
ina starfa en mun jafnframt leiða
til heilbrigðs metnaðar þeirra og
annarra aðstandenda hennar. Ekki
er þó um samkeppni að ræða við
aðrar stofnanir, heldur er fullljóst
að Háskólinn á Akureyri hlýtur að
freista þess í hvívetna að eiga góða
samvinnu við Háskóla íslands, nýta
sér reynslu hans og verða honum
að liði. Á slíkt hið sama við um
aðrar menntastofnanir.
í upphafí verður að gæta þess
vandlega að hinn akademíski
grunnur háskólans verði ekki það
umfangsmikill að áætlanagerð um
framkvæmdir og störf verði óraun-
hæf. Einnig þarf að huga náið að
samræmingu mismunandi náms-
brauta, skilgreina þær og fella nú
þegar saman tiltölulega þröngan
en engu að síður traustan ramma
fyrir nám og rannsóknir.
Skammtímanám getur vissulega
verið árangursríkt, en svo er ráð
fyrir gert að hér hljóti nemendur
tiltekna þjálfun og skilríki án langr-
ar setu. Þó mega hinar skemmri
brautir ekki verða „á enda brennd-
ar“, eins og segir í ljóði heldur
skiptir höfuðmáli að skammtíma-
nám verði þáttur í víðfeðmara kerfi
þannig að götur til framhalds-
menntunar verði greiðar. Er ljóst
að um skeið verður þá að líta til
annarra stofnana um framhald,
annaðhvort hér heima eða erlendis
og gera við slíkar stofnanir við-
hlítandi samninga um þau mál.
Fullvíst er að háskóli á Akureyri
á fyrir sér að þroskast og dafna
og þá mikils um vert að þar verði
á tiltölulega þröngu sviði stefnt að
hinum æðri háskólagráðum áður
en langt um líður. Er þá skylt að
hugleiða nokkuð í hvetju slíkt nám
yrði fólgið og þá einnig rannsóknir
sem því hlytu að tengjast. Um
hjúkrunarbraut háskólans sem þeg-
ar er skipulögð má segja að
framhaldsstefna sé augljós. Á öðr-
um sviðum liggja svör að sjálfsögðu
ekki á lausu um viðamikil mál sem
ennþá hafa vart verið tekin til um-
ræðu. Það er þó þegar yfirlýstur
vilji þeirra sem lagt hafa lið há-
skólamálum hér nyrðra að þau verði
í heild sinni í sem nánustum tengsl-
um við íslenskt þjóðlíf — atvinnu-
og lifnaðarhætti. Ákjósanlegast er
að þræða nýjar leiðir — reyna að
nema ný lönd. Af nógu er að taka.
Náttúruvísindi ættu að skipa hér
veglegan sess og fullvíst að sam-
kvæmt óyfirlýstri en engu að síður
ákveðinni stefnu hlýtur Háskólinn
á Akureyri að sníða framtíðamám
og rannsóknir að talsverðu leyti til
samræmis við höfuðatvinnuveg
þjóðarinnar, sjávarútveginn. Hef ég
sjálfur vikið að þessu atriði í álits-
gerð. Skylt er og að geta þess að
í merkum nefndarálitum um hinn
nýja háskóla er áhersla einmitt lögð
á sjávarútvegsfræði eða haffræði í
víðtækasta skilningi.
Sú skoðun gerist nú æ áleitnari
að því aðeins sé unnt að fínna ein-
hvetja lausn á vandkvæðum
heimsbyggðarinnar um mataröflun
að til komi stóraukin nýting þeirra
auðæfa sem i sjónum er að fínna.
Þótt íslendinga skorti ugglaust ekki
hæfan mannafla til starfa á þeesu
sviði, yrði þó enn nauðsynlegt eins
og ávallt þegar um er að ræða há-
skólamenntun að leita samvinnu við
aðrar þjóðir sem þegar hafa öðlast
Haraldur Bessason
þar mikla reynslu.
Haffræði — eða sjávarútvegs-
stofnun hér á Akureyri yrði eitt
mesta þjóðþrifamál sem stefnt hef-
ur verið að í sögu íslenska lýðveldis-
ins og jafnframt eitt glæsilegasta
átak Akureyringa og íslensku þjóð-
arinnar til eflingar efnahag,
menningu og vísindum.
Er nú rétt að hyggja að tengslum
Háskólans á Akureyri við umhverfi
sitt. Til glöggvunar má skipta því
umhverfí í þrennt. í fyrsta lagi
næsta nágrenni háskólans, það er
að segja Akureyrarbæ og Norðiend-
ingafjórðung. Er þess að vænta að
stúdentar í þeim fjórðungi og jafn-
vel í aðliggjandi sveitum og svæðum
(hér er ekki unnt að draga glöggar
markalínur) sjái sér hag í því að
sækja háskólamenntun sína um sem
skemmstan_ veg. í öðru lagi má
ræða um ísland allt, en eins og
þegar er getið ber Háskólanum á
Akureyri að freista þess að nema
ný lönd og fjölga með þeim hætti
valkostum íslenskra stúdenta hvar
sem rætur þeirra liggja. í þriðja
lagi má líta á umheiminn í sem
víðtækastri merkingu. Gagnsemd
vísindalegra rannsókna á sér engin
landfræðileg mörk. Er það vita-
skuld æðsta markmið allra æðri
mennta- og vlsindastofnana að
gagnast ekki einungis þeirri þjóð
sem ber ábyrgð á þeim heldur heim-
inum öllum.
Fyrstnefndu þættirnir tveir lúta
að tengslum háskólans við íslensku
þjóðina. Eiga stjómendur hans þar
mikilvægt verk að vinna. Yrðu þeir
þegar í stað að leita eftir samvinnu
við fulltrúa höfuðatvinnuvega þjóð-
arinnar og allra félagsheilda, póli-
tískra og ópólitískra, sem einhver
veigur er í. Með þeim hætti væri
til að mynda unnt að stofna ýmis
samtök til eflingar Háskólanum á
Akureyri. Höfuðmáli skiptir að
byggt sé smám saman upp kerfi
sem nái til þjóðarinnar í heild, þann-
ig að hún finni til ábyrgðar á velferð
hinnar nýju stofnunar. Samskipta-
kerfí af þessu tagi gerði ekki
háskólanum einungis hægara um
vik að fylgjast með þjóðinni og þjóð-
inni að fylgjast með störfum
háskólans, heldur skapaðist hér
einnig skynsamleg leið til fjármögn-
unar brýnna kennslu- og rannsókn-
arefna. Ekki er þó um það að ræða
að bera ákvarðanir um stefnu og
störf skólans undir þjóðaratkvæði
heldur um lifandi samband æðri
menningarstofnunar við það fólk
sem að henni stendur. Kerfí af
þessu tagi yrði vissulega nokkur
nýjung í íslenskum háskólamálum.
Áður er þess getið að stjórnend-
um háskólans ber að leita þegar
samvinnu við erlendar mennta-
stofnanir sem öðlast hafa reynslu
við kennslu og rannsóknir á þeim
vettvangi sem um er að ræða. Sam-
vinna af þessu tagi hlyti að byggjast
á gagnkvæmri viðurkenningu á
kennslu og rannsóknum milli Há-
skólans á Akureyri og þeirra
innlendu og erlendu vísindastofn-
ana sem til greina koma. Síðan
yrðu gerðar ráðstafanir um gagn-
kvæm skipti kennara (rannsak-
enda) og stúdenta.
Þótt samningar af þeirri gerð
sem nú var að vikið yrðu einskorð-
aðir við tilteknar stofnanir, ber
háskólanum að fylgjast vandlega
með framvindu þeirra mála sem
varða hann sérstaklega hvar sem
er í heiminum og eiga í fylling
tímans beina aðild að brýnum verk-
efnum sem miða að alþjóðaheill.
Væri og vissulega æskilegt að há-
skólinn ætti annað veifíð frumkvæði
um rannsóknir og leitaði síðan
stuðnings og samvinnu annarra
stofnana um framkvæmdir.
Samvinna af þessari tegund er
líkleg til mikils árangurs og auð-
veldar einnig að miklum mun
fjármögnun þeirra verkefna sem í
er ráðist.
Framtíð Háskólans á Akureyri
ræðst að verulegu leyti eftir traust-
leika þeirra tengsla sem nú voru
skilgreind í aðalatriðum.
Of snemmt er að ræða um fram-
tíðarembætti við háskólann. Þau
verða á sínum tíma skilgreind í
reglugerð, og má þá jafnframt líta
á öll lög og reglugerðaratriði um
stofnunina sem hið akademíska
vamarkerfí hennar. Starfslið há-
skólans og stúdentar er að sjálf-
sögðu veigamesti þátturinn í
sóknarkerfí hans ef svo má að orði
komast. Miklir vísindamenn verða
sérstofnanir við þá háskóla sem
njóta starfskrafta þeirra. Slíkt fólk
á það til að endurskapa eða jafnvel
fínna upp heilar vísindagreinar.
Með því berast nýir straumar. Það
markar smám saman nýjar stefnur.
Það er aðalhomsteinn hvers þess
háskóla sem getur sér nokkurn
orðstír.
Um gagna- og bókasöfn við Há-
skólann á Akureyri er það eitt að
segja að þar bíður af skiljanlegum
ástæðum mikið og erfítt verkefni.
En þar má vænta öruggs stuðnings
úr fleiri en einni átt. Er skylt að
geta þess að Menningarsjóður og
Menntamálaráð hafa ánafnað há-
skólanum allar útgáfur sínar frá
upphafí. Leyfí ég mér að nota þetta
tækifæri til að þakka þá höfðing-
legu gjöf. Einnig þakka ég fyrir
hönd háskólans stórgjafír frá Bæj-
arstjóm Akureyrar og Tölvubank-
anum í Reykjavík, sem veitt hefur
háskólanum notarétt af bókhalds-
forritum. Þá ber og að þakka
Fjórðungssjúkrahúsinu á Akureyri
samvinnu og stuðning. Síðast en
ekki síst þakkar háskólinn þá miklu
stuðningsyfírlýsingu fjölmargra
Akureyringa sem Halldór Blöndal
alþingismaður gat um í ávarpi sínu
fyrr í þessari dagskrá. í framhaldi
af þessu vil ég og þakka hlýjar
kveðjur sem borist hafa á þessa
hátíð frá Steingrími Sigfússyni al-
þingismanni, Rafni Hjaltalín
bæjargjaldkera og allmörgum há-
skólamönnum í Kanada, Bjama
Kristjánssyni, rektor Tækniskóla
íslands, og Tryggva Gíslasyni
skólameistara.
Um störf á vegum háskólans sem
falla utan kennslusviðs má rétt
nefna að mjög á næstunni hefst þar
flutningur opinberra fyrirlestra og
starfsfólk hefur á því fullan hug
að eiga bæði frumkvæði og aðild
að útgáfum um menntir og vísindi.
Að lokum er við hæfi að láta þá
ósk í ljós að öll störf og öll umræða
við Háskólann á Akureyri megi efla
heill þeirrar stofnunar og stuðla að
framgangi hennar, þannig að hún
geti til fullnustu rækt háleitar
skyldur sínar við nemendur, við
þennan bæ, land okkar og þjóð og
sjálft lífíð. Megi sá dagur aldrei upp
renna að fánýtar eijur megni hið
akademíska andrúmsloft okkar
nýju stofnunar.
Áður er að því vikið að Akureyri
eigi sér langa sögu sem bær menn-
ingar og mennta. Við það má bæta
að rætur þeirrar sögu liggja aftur-
til landnáms hér á þessum slóðum.
Helgi hinn magri landnámsmaður
reisti sér bæ að Kristnesi, og tiltek-
in tákn í frásögn Landnámabókar
af landnámi hans má rekja til fornra
hugmynda um fijósemi og benda
ein sér ótvírætt til þess að honum
hafí búnast vel og að gæfa og gengi
hafí verið með í för.
Helgi hinn magri var maður
blendinn í trúnni og trúði bæði á
Krist og Þór. Hann var þannig
maður tveggja siða eða öllu heldur
fulltrúi tveggja andstæðra menn-
ingarstrauma. Sjálfum tókst honum
að samræma þá af skynsemd og
íhygli. Víðsýni hans í andlegum
efnum gerði honum þannig kleift
að he§a erlenda menningu og fom-
norræna hefð til skapandi jafn-
vægis. Er þetta þeim mun
áhugaverðara sem úti í hinum stóra
heimi runnu þá straumar þeir sem
hér um ræðir svo gjörsamlega önd-
vert að víðast hvar urðu stórar
fólkorustur og miklar blóðsúthell-
ingar. Þannig má fullyrða að úr
nánasta umhverfi Háskólans á Ak-
ureyri sé okkur komin skýrasta
frásögnin sem varðveist hefur um
samfléttan þeirra tveggja höfuð-
þátta sem urðu uppistaða íslenskrar
menningar í öndverðu — sá grunnur
sem Islendingar hafa æ síðan byggt
á.
Þótt Helgi magri teljist ekki í
beinum skilningi höfundur þess
háskóla sem nú rís í landnámi hans,
á ég mér á þessari stundu ekki
betri ósk en að Háskólinn á Akur-
eyri megi aldrei haggast á þeim
grunni sem landnámsmaðurinn bjó
honum í öndverðu bæði í beinum
og óbeinum skilningp — að um
stofnunina leiki æ straumar úr
ýmsum áttum sem henni takist að
fella í rétt samræmi og hefja til
fullkomins jafnvægis.
Fyrir hönd verðandi háskóla á
Akureyri þakka ég öllum þeim sem
hafa um langa stund unnið að því
að þessi hátíð mætti verða að veru-
ieika. Einnig þakka ég öllum sem
tekið hafa þátt í hátíðardagskránni
hér í dag.
Að svo mæltu leyfi ég mér,
hæstvirtur menntamálaráðherra, að
lýsa því yfír ( heyranda hljóði að
háskólakennsla á Ákureyri er hafín.