Morgunblaðið - 10.10.1987, Blaðsíða 20
20
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 10. OKTÓBER 1987
ÚTGÁFUR KRÓNU-
SEÐLANNA 1941
__________Mynt________________
RagnarBorg
Seðlar voru fyrst prentaðir hér á
landi er ríkisprentsmiðjan Guten-
berg prentaði árið 1922 einnar
krónu seðla fyrir ríkissjóð. Er út-
gáfa þessara seðla enn órannsökuð
og kemur ef til vill eitthvað spenn-
andi í ljós, þegar náið hefír verið
skoðað.
Á kreppuárunum, fram að 1940,
ríkti hér mikil deyfð og atvinnu-
leysi en með heimsstyrjöldinni,
hemámi landsins og auknum um-
svifum á öllum sviðum varð fljótlega
mikill skortur á skiptimynt. Hafa
ber í huga, að hér voru svo margir
hermenn, að stundum voru þeir jafn
margir og landsmenn allir. Þessir
menn voru hér aðeins stuttan tíma
í einu og margir tóku með sér smá-
peninga í vasanum er þeir fóru
héðan. Ákveðið var því að reyna
að létta á vandanum með því að
prenta nýja útgáfu krónuseðla í
Gutenberg, eftir nýrri teikningu
Halldórs Péturssonar, teiknara og
listmálara.
Fram að þessu hefir verið óljóst
hvert var heildarupplag seðlanna, í
hve mörgum litum þeir voru prent-
aðir, pappírsgerðir, letur o.fl. Nú
hafa þeir myntfræðingar Freyr Jó-
hannesson og Anton Holt svör við
öllum spumingum varðandi útgáfu
krónuseðlanna.
Hinn 7. nóvember árið 1941 stað-
festi þáverandi ríkisstjóri íslands,
Sveinn Bjömsson, lög um útgáfu
einnar krónu seðla. Heimildin náði
til útgáfu á 500.000 krónum í einn-
ar krónu seðlum. Skyldu seðlar
þessir vera innkallaðir, er nægar
birgðir væru af einnar krónu málm-
skiptimynt. Undirbúningur laganna
hófst hinn 5. nóvember og seðla-
prentunin hófst svo hinn 7. Þann
10. nóvember tók fjármálaráðu-
neytið við fyrstu 20.000 seðlunum,
sem tilbúnir voru til notkunar.
Ég er svo heppinn að eiga seðil
úr þessari fyrstu prentun, seðil nr.
17. Hann er eins og nýr og er grænn
að lit, prentaður á sæmilegasta
pappír. Síðar voru þessir seðlar
prentaðir í ýmsum litum, pappírinn
var ljósgrænn, ljósbrúnn, hvítur eða
gulur. Prentlitir voru margir. Dökk-
grænn, grænn, brúnn, dökkbrúnn,
Skrá yfir útgáfur króniiseðlaima 1941-1947
Úlg. nr. Prentun nr. Raðnúmer Dagsetning tölusemingar Litur Tölustafir i raðnúmeri Pappír
Gerð Litur
1 1 1-200.000 8-16/11 *41 Dökk£-'xnn Litlir Þykkur Ljösgrxnn
2 200.001-250.000 20-22/2 1942 Grxnn . - - -
3 250.001-350.000 7-13/3 1942 Ðrúnn - Imnnur Ljósbraúnn
4 350.001-500.000 14/9-25/10.1942 - - - Hvítur
5 500.001-636.000 25/1-2/61943 - - - -
6 636.001-1.000.000 27/6-27/8 1943 Dökkbrunn Stórir - -
2 I 1-216.000 26/5-2/11 1944 Blágrxnn Litlir - -
2 216.001-332.000 11-13/11 1944 Dókkblár Stórir -
3 332.001-452.000 13/12'44-9/1 1945 - - - -
4 452.001-576.000 10-13/2 1945 Dökkblár - - -
* 5 576.001-760.000 21-28/61945 - - Gulur
6 760.001-1.000.000 18-25/6 1446 Blágrxnn - - Hvitur
3 1 1-268.(XX) 26/11-4/121946 - - - .
2 268.001-558.000 25/4-4/5 1947 Blágrxnn - -
3 558.001-806.000 20/6-2/7 1947 Blár - -
blár, blágrænn eða dökkblár.
Pappírinn var einnig misþykkur.
Vegna pappírsskorts á stríðsárun-
um var sagt, að mikið af seðlunum
hafi verið prentað á afritunarpappír
Stjómarráðsins. Tölustafir í rað-
númeri voru litlir eða stórir.
Manna á meðal gengu þessir
seðlar undir nafninu „Kvislingar".
Hvers vegna var nú það? Jú, það
var vegna þess, að á þessum árum
var ríkjandi í Noregi Vidkun Quisl-
ing, sem hafði verið nasistum
handgenginn fyrir stríð, og er Þjóð-
veijar hemámu Noreg gjörðist hann
forsvarsmaður þeirra. Þótti íslend-
ingum þessi maður, sem og öðrum,
illa hafa brugðist þjóð sinni. Þegar
svo þessir einnar krónu seðlar komu
í umferð, prentaðir á þunnan pappír,
kom nafnið á þeim fram, þeir vom
nefndir Kvislingar. Ástæðan var ein-
fold. f þá daga var fiskur seldur í
fiskbúðum, sem voru mjög algengar
hér í Reykjavík en úti á landi var
fískurinn yfirleitt seldur í vörinni eða
uppi á bryggju. Þegar menn svo
greiddu með þessum nýju og þunnu
seðlum fyrir fiskinn, réttu menn fisk-
salanum svo og svo margar krónur
í þunnum krónuseðlum. Um leið og
þunnur seðillinn kom í blautar hend-
ur fisksalans eða sjómannsins,
vöðlaðist seðillinn, varð nánast að
engu, og hvarf. Fékk hann því nafn-
ið Kvislingur.
Útgáfa þessara krónuseðla hefir
til þessa verið nokkuð óljós, af
ýmsum orsökum. Vegna litaaf-
brigða, vegna númera, vegna
lagasetningar o.fl. Nú hefir verið
tekið á málinu. Myntfræðingamir
Freyr Jóhannesson og Anton Holt
hafa farið í seðlana, liti, pappír og
annað, sem aðskilur hinar ólíku
útgáfur, og gjört um þetta allt
greinargerð. Semsagt; það er komið
system í galskapið.
Um seðlana fjalla þeir í nýjasta
hefti af tímaritinu „Grúsk", sem er
blað safnara. Þar er tekið á þessum
seðlum af þekkingu og reynslu,
enda hafa þeir farið í gegnum
fjöldamörg seðlasöfn og varið
hundruðum klukkustunda í að skrá
alla sögu þeirra. Fyrir okkur mynt-
og seðlasafnara er þessi vinna
þeirra félaga ómetanleg og er þess
sannarlega virði að hennar sé getið.
Ég hefi heyrt, að von sé á því, að
saga þessarar útgáfu verði einnig
birt í blaði Norræna myntsam-
bandsins. Er það vel, því ekki hafa
birst þar greinar, frá því Kristján
Eldjám leið, en hann ritaði nokkrar
greinar í þetta merka rit. Norrænir
myntsafnarar hafa margir mikinn
áhuga á söfnun á íslenskri mynt
og seðlum. Athyglisvert er það, sem
fram kemur í grein þeirra félaga,
er þeir upplýsa að það var fyrst
hinn 27. nóvember 1947 sem fjár-
málaráðherra var heimilað að auka
seðlaprentunina í eina milljón seðla,
en þá var bara óvart búið að prenta
2.800.000 stykki.
Einn stofnenda Myntsafnarafé-
lagsins sagði mér, að hann ætti
rauðan krónuseðil. Prentunin hefði
mistekist, en konan hans, sem vann
í Gutenbergprentsmiðjunni, hefði
tekið með sér eintak heim. Hann
var búinn að gleyma því hvar seðill-
inn var en hann lofaði að láta mig
vita þegar hann fyndist aftur. Svo
kom að því, að hann sagði mér, að
seðillinn væri fundinn, en skömmu
síðar fór hann á spítala og dó.
Kannski liggur þessi merki seðill
einhvers staðar nú í óreiðu, og eng-
inn veit að hann er mikils virði.
Það skal tekið fram, að allir
seðlarnir bera ártalið 1941, þótt
þeir hafi verið prentaðir á hverju
ári frá 1941 til 1947. Ekki þótti
ástæða til að breyta ártalinu, því
það kostaði ríkið bara peninga. Er
þetta ein ástæðan til þess, hve mik-
ið verk það hefir verið að finna út
hve margar útgáfumar voru og
hvenær seðlamir vom prentaðir og
þá í hvaða lit eða tegund af pappír.
Annað atriði mætti einnig minnast
á en það er að ekki var skjaldar-
merkinu breytt eftir Lýðveldisstofn-
unina 17. júní 1944. Kórónan er á
öllum seðlunum. í lögunum frá
1941 var gert ráð fyrir því, að
seðlamir yrðu prentaðir, þar til
nægar birgðir væm af málmskipti-
mynt. Árið 1946 komu f umferð
2.175.000 stykki af krónupening-
um, sem slegnir vom á Bretlandi.
Samt vom krónuseðlamir prentaðir
bæði árin 1946 og 1947. Hvers
vegna þetta var gjört veit ég ekki.
Ríkissjóður skyldi þó ekki hafa ver-
ið blankur og fundið að það var
billegra að prenta seðlana heldur
en að láta slá mynt? Hitt gæti svo
verið, að þótt krónupeningamir beri
ártalið 1946, hafi þeir ekki komið
hingað fyrr en ári síðar, eða rúm-
lega það, til landsins. Þetta kemur
væntanlega í ljós síðar, þegar mynt-
handbók safnara, „íslenskar
myntir", verður endurskoðuð.
Frumteikningar Halldórs Péturs-
sonar af seðlunum em til. Em þær
varðveittar í safni Seðlabankans og
Þjóðminjasafnsins við Einholt 4.
Safnið er opið á sunnudögum milli
klukkan 2 og 4. Vonandi fáum við
safnarar fljótlega að sjá á safninu
allar hinar mismunandi útgáfur
krónuseðlanna frá 1941 uppsettar
á spjald svo við getum flokkað söfn
okkar í rétta útgáfuröð.
Fundur verður í Myntsafnarafé-
lagi íslands. Hefst hann klukkan
14.30 á morgun, sunnudaginn 11.
október, og verður í Templarahöll-
inni. Á uppboðsskránni em mörg
spennandi númer.
REYKTUR LAX
í FORRÉTT
HeimiHshorn
Bergljót Ingólfsdóttir
mýkjast, síðan hrært með pipar,
sítrónusafa og söxuðu dilli, allt
eftir smekk.
Smjörinu er smurt varlega á
laxasneiðamar og þeim rúllað
saman. Rúllunum er pakkað inn
Reyktur lax er góðgæti sem
men kaupa til hátíðabrigða, þ.e.
a.s. þeir sem ekki veiða sjálfir
og setja í reyk.
Fyrir þá sem ekki eiga slíkan
vaming í frystikistunni er vart
hægt að bjóða upp á betri for-
rétt né fyrirhafnarminni.
Laxinn er auðvitað góður eins
og hann kemur fyrir, en það er
líka gaman að bera hann fram
ásamt einhverju meðlæti. Ristað
brauð er alveg ómissandi með
slíkum forrétti.
Laxarúllur með
kryddsmjöri
8 sneiðar reyktur lax
125 g smjör
pipar
sítrónusafi
dill
Smjörið látið standa úti til að
Laxarúllur með kryddsmjöri.
Laxarúllur með sósu.
í álpappír og þær geymdar í
kæliskáp fyrir neyslu. Bomar
fram heilar eða skomar f sneiðar
með vel beittum hníf. Ristað
brauð borið með ásamt einhveij-
um kryddjurtum. Ætlað fyrir
fjóra.
Laxarúllur
í sósu
400 g reyktur lax í sneiðum
dálítið spínat, fryst eða niðursoð-
ið
1 msk. saxað kjörvel
4 dl sýrður ijómi
salt og pipar
dill
Laxasneiðunum er rúllað upp,
vökvinn pressaður vel úr spínat-
inu og það saxað smátt ásamt
kjörveli. Þessu er síðan hrært
saman við sýrðan ijómann og
kryddað að smekk. Sósan sett á
forréttardiskana og rúllumar þar
ofan á. Skreytt með dillkvisti.
Ristað brauð borið með. Ætlað
fyrir fióra.