Morgunblaðið - 25.11.1987, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 25. NÓVEMBER 1987
Fréttir úr lausu lofti:
DAG TANGEN, CIA,
RÍKISÚTVARPIÐ OG
STEFÁN JÓHANN
FRÉTTIR Ríkisútvarpsins og sjónvarpsins um Stefán Jóhann
Stefánsson, fyrrum forsœtisráðherra, og bandarísku Ieyni-
þjónustuna hafa verið mjög til umræðu undanfarna daga. Hér
verður rakið hvernig útvarp og sjónvarp fjölluðu um þetta
mál í fréttatímum sínum og I þættinum Dagskrá sem útvarp-
að er síðdegis á Rás tvö.
Stefán Jóhann Stefánsson
Náin og persónuleg
tengsl
Fréttafluttningur Ríkisútvarps-
ins af tengslum Stefáns Jóhanns
Stefánssonar við leyniþjónustu
Bandaríkjanna, hófst mánudaginn
9. nóvember með pistli Jóns Einars
Guðjónssonar, fréttaritara út-
varpsins í Noregi. Pistill Jóns
Einars er á þessa leið, með inn-
gangi fréttaþular:
„Dag Tangen, norskur sagn-
fræðingur sem hefur dvalist 3 ár
í Bandaríkjunum við rannsóknir á
tengslum bandarísku leyniþjón-
ustunnar CIA og Norðmanna, segir
að leyniþjónustan hafi haft náið
samband við Stefán Jóhann Stef-
ánsson, sem var forsætisráðherra
1947-49. Tangen hefur komist yfir
leyniskýrslur um vamir íslands
sem bandaríska leyniþjónustan
gerði fyrir Truman Bandaríkjafor-
íieta undir lok fimmta áratugarins.
Dag Tangen segir í viðtali við
itéttaritara útvarps í dag að eng-
inn vafí leiki á að menn innan
bandarísku lejmiþjónustunnar hafi
liaft náin persónuleg tengsl við
Stefán Jóhann Stefánsson, fyrrum
forsætisráðherra. Tangen segir
það koma fram í þeirri skýrslu, sem
hann hafí nú undir höndum, að
Bandaríkjamenn hafí óttast mjög
að Sovétmenn hertækju ísland.
Af skýrslunni má ætla að leyni-
þjónustumennimir hafí verið á
taugum, þegar þeir komust að því
að íslenska lögreglan var óvopnuð,
sagði Tangen í dag og bætti við:
Leyniþjónustan taldi því brýna
nauðsyn á að bandarískir hermenn
yrðu sendir til íslands til að vera
til aðstoðar ef til átaka kæmi.
Dag Tangen komst yfír þessa
leyniskýrslu fyrir tilviljun. Hann
hefur um þriggja ára skeið unnið
í Bandaríkjunum að rannsóknum
á tengslum bandarísku leyniþjón-
ustunnar við Norðmenn og þá
sérstaklega við verkalýðsforystuna
og Verkamannaflokkinn. Tangen
segir að vestra sé mjög erfítt að
fá aðgang að skýrslum sem varði
öryggismál fslands. Hann segir að
Bandaríkjamenn gæti engra upp-
lýsinga jafn vel og þeirra sem varði
öiyggismál íslands. Ástæðuna tel-
ur hann vafalítið mikilvægi íslands
fyrir Bandaríkin. Við hugsanlega
árás á Sovétríkin voru Bandaríkja-
menn algjörlega háðir því_ að geta
millilent á Grænlandi og íslandi.
ísland var Bandaríkjamönnum
lífsnauðsynlegt, segir Tangen. í
skýrslum sem hann hefur rannsak-
að í Washington kemur fram að
bandaríski herinn hélt miklar her-
æfíngar á Suðurskautslandinu.
Þetta var gert til að búa hermenn-
ina undir stríð á Grænlandi, en
ríkisstjóm Danmerkur hafði bann-
að heræfingar þar. Bandaríkja-
menn óttuðust að Sovétmenn
hefðu áform um að hertaka Suð-
austur - Grænland og loka sigl-
ingaleiðinni milli Islands og
Grænlands með kafbátum."
Mjögf náín og óvenjuleg
samvinna
Næsta pistli Jóns Einars var
útvarpað í hádegisfréttum daginn
eftir, þriðjudaginn 10. nóvember:
„í skjölum úr skjalasafni Banda-
ríkjaforseta kemur fram að Stefán
Jóhann Stefánsson, sem var for-
sætisráðherra á árunum 1947-49
og formaður Alþýðuflokksins
1938-52, hafí hitt sendiherra
Bandaríkjanna og starfsmann
bandarísku leyniþjónustunnar,
CLA, reglulega að máli árið 1948.
Þeir skiptust á upplýsingum sem
st.röng leynd hvíldi yfír.
Af leyniskýrslunni sem er úr
skjalasafni Harry Truman Banda-
ríkjaforseta kemur fram að í lok
fímmta áratugarins ræddu banda-
ríski sendiherrann á íslandi og
yfirmaður leyniþjónustudeildar
sendiráðsins reglulega við Stefán
Jóhann Stefánsson, forsætisráð-
herra. í skjalinu segir að sam-
vinnan hafí verið mjög náin. Norski
sagnfræðingurinn Dag Tangen,
sem nú hefur afrit af þessu skjali,
segir að þetta orðalag bendi til að
á fundunum hafí menn skipst á
upplýsingum sem ströng leynd
hvíldi yfir. Stefán Jóhann Stefáns-
son tók við embætti forsætisráð-
herra í febrúar 1947 og gegndi
því fram til desember 1949.
Þessi samvinna Bandaríkja-
manna við forsætisráðherra Is-
lands var mjög óvenjuleg. í öðrum
löndum Vestur Evrópu höfðu
Bandaríkjamenn fyrst og fremst
samband við utanríkisráðherrann
eða landvamaráðherrann, sagði
Dag Tangen þegar ég hitti hann
að máli í morgun og fékk að sjá
hluta af þeim leyniskjölum sem
hann komst yfír á meðan hann
dvaldi í Bandaríkjunum við rann-
sóknir á samstarfí þarlendrar
leyniþjónustu við norska verka-
lýðsforystu. Leyniskýrslur þær
sem sem Dag Tangen hefur um
ísland eru rúmlega tíu síður og
ítarlegar.
Stefán Jóhann sammála
Þjóðaröryggisráðinu
í skýrslu sem Þjóðaröryggisráð
Bandaríkjanna sendi Truman for-
seta eftir annan fund sinn kemur
fram að rætt var um hættuna á
að íslenskir kommúnistar kæmust
til valda með byltingu. Þetta
vandamál var vegið og metið og
ráðið taldi að hættan á byltingu
hefði verið meiri upp úr 1940. Þá
er einnig bent á að Sovétmenn líti
raunhæfum augum á landfræði-
lega stöðu íslands og að ráðamenn
í Sovétríkjunum geri sér grein fyr-
ir að þeir séu ekki megnugir að
liðsinna kommúnistum á íslandi. í
skýrslunni segir ráðið að þrátt fyr-
ir þessar staðreyndir geti Banda-
ríkjastjóm ekki útilokað að til
byltingar komi, annaðhvort af eig-
in hvötum íslenskra kommúnista,
til dæmis vegna innlendra atburða,
eða eftir fyrirmælum frá Kreml.
Dag Tangen minnir á það
ástand, sem ríkti eftir síðari heims-
styrjöld. Ráðamenn óttuðust þá
nýja styijöld og Bandaríkjamenn
gerðu allt til að tryggja sinn hlut
í Vestur Evrópu. ísland var í sér-
stöðu, ekki aðeins landfræðilega
heldur og vegna þess að þar var
enginn her og lögreglan óvopnuð.
Því var ekki hægt að beita her né
lögreglu gegn hugsanlegri bylt-
ingu kommúnista. Þess vegna
mælti bandaríska leyniþjónustan
og Þjóðaröryggisráðið með því að
sendar yrðu bandarískar hersveitir
til íslands, segir Dag Tangen. í
skýrslunum kemur ekki beinlínis
fram að Stefán Jóhann Stefánsson
hafí lagt þetta til, en af sam-
henginu má ráða að hann hafí
verið á sama máli."
Eltingarleikur við
Tangen
í þættinum Dagskrá sem út-
varpað var sama dag, þriðjudaginn
10. nóvember, ræddu Stefán Jón
Hafstein einn umsjónarmanna
þáttarins og Már Jónsson frétta-
maður útvarpsins við Jón Einar
Guðjónsson fréttaritara og Þorleif
Friðriksson. Hluti þáttarins var
endurtekinn í kvöldfréttum.
í byijun þáttarins lýsir Jón Ein-
ar því hvemig hann hafí komist í
samband við Dag Tangen: „Af-
hjúpanir Dag Tangens hafa verið
aðalfréttaefni norskra fjölmiðla í
dag og í gær. Og í hádegisfréttun-
um í norska útvarpinu í gær (9.
nóvember, sama dag og fyrstu
fréttinni af ummælum Tangens var
útvarpað. Athugasemd Morgun-
blaðsins.) þá gat hann þess í
framhjáhlaupi að hann hefði undir
höndum athyglisverð skjöl um ís-
land. Og eftir töluverðan eltingar-
leik hafði ég upp á honum, en
Tangen fer huldu höfði héma f
höfuðborginni."
Líkt og ef Alþýðuflokk-
urinn hefði njósnað
fyrir Bandaríkjamenn?
í þættinum ræðir Jón Einar
einnig staðhæfíngar Dag Tangens
um að forystumenn norskra verka-
lýðshrejrfinga hafí þegið fé hjá
bandarísku leyniþjónustunni til að
koma í veg fyrir áhrif kommúnista
í stjómmálum lansins árin eftir
síðari heimsstyijöldina. Síðan spyr
Stefán Jón Hafstein:
„Mig langar til að spyija þig,
rétt til að við skiljum hvað þetta
er mikilvægt pólitískt. Er þetta
eitthvað í líkingu við það til dæm-
is ef upp hefði komist um það að
Alþýðuflokkurinn hefði njósnað um
félaga í Sósíalistaflokknum og lát-
ið Bandaríkjamenn hafa upplýsing-
ar um félaga þar. Er þetta eitthvað
í líkingu við það?“
Jón Einar Guðjónsson svarar:
„Já, þetta var mjög góð Iíking og
það er líka rétt að geta þess að
þessi njósnastarfsemi leiddi til þess
að kommúnistum var bolað úr
embættum í verkalýðshreyfing-
unni og lfka til að koma í veg fyrir
að kommúnistar kæmust til valda
og áhrifa innan norsku verkalýðs-
hreyfíngarinnar. . .
Einlægir fundir
Stefán Jón Hafstein spyn „En
hvemig er það með skýrslumar í
Washington um Stefán Jóhann?
Hvað segir þar nákvæmlega um
hann og þá fundina við Bandaríkja-
menn hér?“
Svan „Það kemur fram að í lok
fímmta áratugarins ræddu banda-
ríski sendiherrann og fulltrúi
bandarísku leyniþjónustunnar á
íslandi reglulega við Stefán Jóhann
Stefánsson forsætisráðherra og í
skýrslunni kemur ekki fram hvað
rætt var nákvæmlega, en augljóst
er að þama var skipst á mikilvæg-
um upplýsingum.
Dag Tangen bendir á að í skýrsl-
unni sé sagt að þetta séu einlægir
fundir og á máli sérfróðra manna
þýðir þetta víst að yfír þeim upplýs-
ingum sem fari á milli manna hvíli
mikil lejmd. Tangen sagði, þegar
ég ræddi við hann núna í dag, að
þetta samband væri mjög óvenju-
legt, þetta samband á milli
Bandaríkjamanna og Stefáns Jó-
hanns Stefánssonar. í flestum
tilfellum, sem hann þekkir til,
hefðu sendimenn Bandaríkjanna
haft samband við utanríkisráð-
herra og landvamaráðherra.
Skýringuna á þessu nána sam-
bandi á milli Stefáns Jóhanns og
Bandaríkjamanna er kannski að
fínna áður en Stefán Jóhann sett-
ist í forsætisráðherrastólinn 1947,
sagði Tangen. Og hann segir að
það sé mjög athyglisvert hversu
góðan og greiðan aðgang Banda-
ríkjamenn hefðu haft að forsætis-
ráðherra íslands á þessum árum.“
Kemur Þorleifi
ekki á óvart
Stefán Jón Hafstein og Már
Jónsson ræddu einnig við Þörleif
Friðriksson, sem hefur rannsakað
fjárhagsleg tengsl Alþýðuflokksins
við skoðanabræður á Norðurlönd-
um og víðar. Hann er fyrst
spurður:
„Þorleifur, kemur það þér á
óvart að Stefán Jóhann, formaður
Alþýðuflokksins, skuli hafa setið
fundi með sendiherra Banda-
ríkjanna og starfsmanni banda-
rísku leyniþjónustunnar á meðan
hann var forsætisráðherra árin
1947-49?
Þorleifur svarar: „Nei, það er
ómögulegt að segja að það komi
mér á óvart. Þetta sýnir náttúru-
lega sem fyrr hefur komið fram
að ísland er ekki eyja og hefur
ekki verið eyja um langt skeið,
nema landfréeðilega. Það hefur
verið í mjög nánum tengslum við
pólitískar væringar, sem hafa átt
sér stað erlendis, og einmitt þetta,
sem hér hefur verið til umræðu,
hef ég sjálfur rekist á í mínum
rannsóknum.
Það er ljóst, að Stefán Jóhann
hafði náin samskipti við banda-
ríska sendiherrann hér á landi.
Hann er ráðherra, fer með utanrík-
ismál í þjóðstjóminni 1939-42 og
einmitt það ár, þegar Bandarílqa-
menn koma hingað, er hann
utanríkisráðherra, fer með ut-
anríkismálin. Hann er forsætisráð-
herra 1947-49 og 1948-49 er hann
í mjög tíðum bréfaskiptum við for-
sætisráðherra Dana, Hans Hed-
toft, þar sem þeir ræða mögulega
aðild að NATO og þá segir einmitt
Stefán Jóhann frá þessum tíðu við-
ræðum sínum við þessa bandarísku
sendimenn. Og hann gerir grein
fyrir þessu í bók sinni Æviminn-
ingum, þannig að þetta er í sjálfu
sér ekki neitt sem kemur mér á
óvart."
Ótti Stefáns Jóhanns
við kommúnista
Már Jónsson spyr Þorleif: „Það
kemur fram í þessari skýrslu, sem
Dag Tangen hefur fundið eða dreg-
ið upp, að Þjóðaröryggisráðið
leggur það til við forsetann 1948,
að vegna möguleika á byltingu
kommúnista hér á landi verði send-
ur her til landsins og það kemur
þarna fram nokkur ótti við kom-
múnista og Stefán Jóhann var
haldinn þessum ótta líka og fleiri.
Var þessi ótti við kommúnista mik-
ill á þessum árum?“
Þorleifur svarar þessu þannig:
„Á liðnum áratugum, sem sé fram
að stríði, hafði barátta sósíaldemó-
krata og kommúnista verið feiki-
lega hörð... Hins vegar breytir hún
um form, og ef til vill að nokkru
lejrti um innihald, því að hún tekur
í æ ríkari mæli mið af átökum stór-
veldanna. Með öðrum orðum að
mismunandi afstaða til utanríkis-
mála verður miðpunktur átakanna.
Og hins vegar leiðir stigmögnun
átakanna milli austurs og vesturs
til þess að stórveldin gerast æ af-
skiptasamari um innanríkismál
annarra landa. Hvað varðar bar-
áttu sósíaldemókrata og kommún-
ista brejrtist hún því á þann veg,
að fleiri aðilar verða þátttakendur
í þessari baráttu. Hin andkomm-
úníska barátta lítur forystu heils
heimsveldis, sem dælir íjármagni
í stríðshijáðan heim, einmitt til að
ná fram pólitískum markmiðum,
og þar var ísland ekki undanskil-
ið.“