Morgunblaðið - 26.11.1987, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, PIMMTUDAGUR 26. NÓVEMBER 1987
VERÐFALLIÐ í
WALLSTREET
eftirÞorvald
Gylfason
Það gerðist um daginn, eins og
fram hefur komið í fréttum, að einn-
ar viku verðhrun á hlutabréfamark-
aðnum í New York þurrkaði
út eignir, sem námu næstum
1.000.000.000.000 Bandaríkjadoll-
urum. Það er eðlilegt, að mönnum
bregði við slík tíðindi. Menn
hrökkva við, ekki aðeins vegna þess
að fjárhæðin er fjallhá, heldur líka
vegna þess, að verðhrun af þessu
tagi var undanfari kreppunnar
miklu 1929.
Frá Bolungarvík
til Bangladesh
Hversu há er þessi ijárhæð, þús-
und milljarðar dollara?
Hún er mjög há. Hún nemur um
4.000 dollurum eða um 150.000
íslenzkum krónum á hvert manns-
bam í Bandaríkjunum. Hún er
jafnvirði næstum fjórðungs allrar
þjóðarframleiðslu Bandaríkja-
manna á þessu ári. Þetta þýðir, að
bandaríska þjóðin væri næstum þijá
mánuði að bæta sér tjónið að fullu,
þótt hún sylti á meðan. Þjóðveijar
þyrftu að svelta í heilt ár, ef þeim
væri gert að greiða reikninginn.
Á íslenzkan kvarða nemur þessi
ijárhæð næstum tvöhundruðfaldri
þjóðarframleiðslu íslands í ár. Við
værum með öðrum orðum næstum
200 ár að vinna fyrir þessari upp-
hæð við núverandi skilyrði og
gerðum ekki annað á meðan. Ef
fjárhæðinni væri skipt í 1.000 kr.
seðla, sem eru um V2 úr millimetra
á þykkt hver um sig, þá væri seðla-
bunkinn allur næstum 10.000
kílómetra hár. Ef hann væri lagður
á hliðina, næði bunkinn frá Bolung-
arvík til Bangladesh.
Á annan og eðlilegri mælikvarða
er tjónið þó ekki alveg eins ískyggi-
legt og ætla mætti. Þjóðarauður
Bandaríkjanna er nú talinn vera
næstum fjórum sinnum meiri en
þjóðarframleiðslan eða um 15.000
milljarðar dollara. Með þjóðarauði
er átt við samanlagt verðmæti allra
Qármuna, framleiðslutækja og hús-
eigna bandarísku þjóðarinnar.
Þannig nemur hlutabréfarýrnunin
vegna verðfallsins um daginn að-
eins um fimmtánda hluta þjóðar-
auðsins. Ef mannauður Banda-
ríkjanna er tekinn með í
reikninginn, minnkar áfallið enn.
Með mannauði er átt við þau verð-
mæti, sem eru fólgin í kunnáttu,
menntun og þekkingu mannaflans.
Mannauðinn er að sönnu erfítt að
meta til fjár, en hann er þó talinn
nema um þreföldum þjóðarauði í
Bandaríkjunum. Þannig nemur
skaðinn vegna verðfallsins í Wall
Street ekki nema rösklega 2% af
samanlögðum þjóðarauði og mann-
auði Bandaríkjanna. Það er óvera.
Fór féð í súginn?
Fór allt þetta fé annars í súginn?
Hversu mikill er skaðinn af völdum
verðhrunsins í Wall Street í raun
og veru?
Svarið liggur ekki í augum uppi.
Ástæðan er sú, að hlutabréfaeign
almennings er ekki raunveruleg og
áþreifanleg eign á sama hátt og
hús eða bíll eða bankainnstæða,
heldur ávísun á hugsanlegt sölu-
verðmæti þeirra fyrirtækja, sem
hafa gefíð út bréfín. Gengi hluta-
bréfa fer því að miklu leyti eftir trú
manna á framleiðslugetu fyrirtækj-
anna á líðandi stund og langt fram
í tímann.
Það er eðlilegt, að trú manna á
framtíðina breytist eftir aðstæðum
hveiju sinni. Þegar til lengdar læt-
ur, hlýtur söluverðmæti hlutabréfa
þó að endurspegla raunverulegt
bolmagn fyrirtækjanna í einhveij-
um skilningi. Verðfallið um daginn
verður ekki rakið til gerbreytingar
á framleiðsluskilyrðum eða íjárhag
bandarískra fyrirtækja. Engin slík
breyting hefur átt sér stað.
Kjarval o g Scheving
Hugsum okkur mann, sem á
málverk eftir Kjarval og langar að
skipta á því og öðru eftir Gunnlaug
Scheving. Eigandinn telur mark-
aðsvirði Kjarvalsmyndarinnar vera
500.000 krónur og hefur það fyrir
sér, að svipuð mynd seldist fyrir
það verð á uppboði nýlega. Hann
fer með myndina á uppboð, og hún
er seld fyrir 400.000 krónur. Hefur
maðurinn tapað 100.000 krónum?
Það er alls ekki víst. Kannski var
fyrri myndin ofmetin. Kannski hafði
kaupandi hennar ekki mikið vit á
málverkum (eða peningum).
Kannski voru myndimar í raun og
veru ekki nema 300.000 króna virði
í þeim skilningi, að aðrir hugsanleg-
ir kaupendur hefðu ekki verið fúsir
að greiða fyrir þær hærra verð en
það. Og kannski verða málverkin
miklu minna virði eftir nokkur ár,
ef hylli Kjarvals minnkar. Þannig
fer tap eða hagnaður seljandans að
verulegu leyti eftir því, á hveiju
hann og aðrir áttu von.
Svipað á reyndar yfírleitt við um
hús og bfla og aðrar varanlegar
eignir. Sagan geymir að vísu dæmi
þess, að húseignir hafí hrapað í
verði á heilum landsvæðum, en það
er ekki algengt. Hús hækka næst-
um alltaf í verði smám saman,
þegar litið er yfír löng tímabil, eink-
um í þéttbýli. Þetta stafar af því
að fólki fjölgar, en landrými stendur
nokkum veginn í stað. Þess vegna
vex eftirspum yfírleitt hraðar en
framboð á húsnæðismarkaði, og
húsaverð þokast upp á við eftir
því. Svipuðu máli gegnir um hluta-
Dr. Þorvaldur Gylfason
„Það er líka mikilvægt,
að við Islendingar
drögnm ekki rangar
ályktanir af atburðum
síðustu vikna. Það er
eftir sem áður æskilegt
yf irleitt, að almenning-
ur eigi hlut í einkafyrir-
tækjum, í okkar landi
ekki síður en annars
staðar, og að hlutabréf
gangi kaupum og sölum
eins og aðrar eignir.“
bréfamarkaði. Framleiðni fyrir-
tækja fer sívaxandi smám saman
vegna þess, að tækjakostur, þekk-
ing og þjálfun vinnuaflsins vex og
batnar sífellt. Þess vegna eykst
söluverðmæti fyrirtækja smám
saman. Gengi hlutabréfa í fyrir-
tækjum hækkar smátt og smátt í
samræmi við þetta, þegar til lengd-
ar lætur. Stundum gerist þetta
hægt og sígandi, stundum með
rykkjum og skrykkjum.
Er kreppa í aðsigi?
Eru Bandaríkjamenn
1.000.000.000.000 dollurum fátæk-
ari nú en þeir voru fyrir verðfallið
í Wall Street? Varla. Það virðist
eðlilegra að túlka verðhrunið á þann
veg, að menn hafi einfaldlega verið
orðnir of bjartsýnir og séu nú komn-
ir niður á jörðina aftur. Eftir þessari
túlkun eru hluthafar því í raun og
veru engu verr settir en áður.
Ef þessi túlkun er rétt, er heldur
engin ástæða til að óttast, að verð-
fallið valdi kreppu eins og 1929.
Það hefur ekki orðið nein raun-
veruleg breyting á framleiðsluskil-
yrðum í heimsbúskapnum. Þau eru
jafngóð og áður. Hins vegar er
hugsanlegt, að eftirspum dragist
saman í kjölfar verðfallsins. Það
gerðist 1929.
Reyndar vita menn ekki með
vissu, hvers vegna kreppan skall
á. Þó er víst, að (a) bandaríska
seðlabankanum láðist að koma í veg
fyrir, að framboð peninga skiyppi
verulega saman í kjölfar verðfalls-
ins, (b) Hoover forseti lagði kapp á
að minnka ríkisútgjöld til að draga
úr halla á fjárlögum, og (c) Banda-
ríkjaþing setti um þetta leyti ný
tollalög, sem drógu mjög úr við-
skiptum. Allt þetta olli samdrætti.
Þessi hagstjómarmistök em
sennilegasta skýringin á skellinum
mikla. Þetta vita núverandi ríkis-
stjómir Bandaríkjanna og annarra
iðnríkja. Þær hljóta því að gæta
þess vandlega að halda ekki um of
aftur af eftirspum nú og hamla
ekki heldur á móti heimsviðskipt-
um.
Það er líka mikilvægt, að við
Islendingar drögum ekki rangar
ályktanir af atburðum síðustu
vikna. Það er eftir sem áður æski-
legt yfírleitt, að almenningur eigi
hlut í einkafyrirtækjum, í okkar
landi ekki síður en annars staðar,
og að hlutabréf gangi kaupum og
sölum eins og aðrar eignir. Þannig
dreifast auður og vald í þjóðfélaginu
á margar hendur. Og þannig opn-
ast almenningi spamaðarleiðir, sem
vom ófærar áður. Einmitt nú ríður
á að efla spamað til að halda verð-
bólgu í skeijum. Þess vegna er
brýnt, að við látum ekki verðfallið
í Wall Street villa okkur sýn.
Höfundur er prófessor íþjóð-
hagfræði við Háskóla íslands.
Spírall og miðdepill
Grétar Reynisson
Myndlist
Bragi Ásgeirsson
í Nýlistasafninu við Vatnsstíg
sýna um þessar mundir tveir ung-
ir og framsæknir leikmyndasmið-
ir, sem einnig virkja áköpunar-
gleði sína í fijálsu málverki, þau
Grétar Reynisson og Þórunn
Sigríður Þorgrímsdóttir.
Grétar Reynisson er kannski
fremur myndlistarmaður, sem
notar leikmyndagerð sem lifi-
brauð, enda hefur hann verið vel
virkur á myndlistarsýningum ný-
listamanna, auk þess sem þetta
er þriðja sjálfstæða sýning hans
á ársgmndvelli!
Námsferill hans er sígildur ný-
listaferill, þ.e. nam hann við
nýlistadeild MHÍ og síðan í tvö ár
í Amsterdam.
í upphafí var hann á kafí í
hugmyndafræðilegu listinni, þar
sem ekki mátti sjást pensilstroka
án þess að liði yfír það góða fólk,
en á undanfömum ámm hefur
hann verið á bólakafí í málverkinu
og mundað pentskúfínn ótt 0g títt
svo sem marka má af athafna-
gleði hans á sýningavettvangi.
En einnig hefur það komið
fram, að hann á öllu meira heima
í málverkinu en hugmyndafræði-
iegu listinni, enda hafa sumar
sýningar hans vakið mikla at-
hygli og þá helst sú á Nýlistasafn-
inu fyrir ári.
Það er einnig svo, að hið hreint
myndræna virðist hafa vinninginn
yfír hugmyndafræðinni á þessari
sýningu, a.m.k. frá mínum bæjar-
dymm séð. Spírallinn, sem
myndsmiðurinn gengur út frá,
væri þannig hvorki fugl né fískur
ef ekki kæmi til tilfinning fyrir
myndrænni heild.
í stærstu myndinni á sýning-
unni, þar sem Grétar lætur
gamminn geisa, „Málverk" (17),
minna útfærslan og liturinn svoií-
tið á sjálfan Anselm Kiefer, en
nýja málverkið hefur með sanni
haft mikil áhrif á Grétar Reynis-
son ...
Námsbraut Þómnnar S. Þor-
grímsdóttur þróaðist á allt annan
hátt en Grétars. Eftir eins árs nám
við háskóla hagnýtrar myndlistar
í Vínarborg settist hún í MHÍ, en
hafði þar einnig jafn skamma við-
dvöl og hélt til Berlínar og nam
við Listaháskólann þar á ámnum
1973-79.
Fjölbreytilegur námsferill er
eitthvað hið besta, sem lítið þjóð-
félag getur óskað þegnum sínum,
menningarlegri burðargrind sjálfs
sín til styrktar og eflingar.
Það er einnig svo, að myndir
Þómnnar era um margt frá-
bmgðnar myndum Grétars og má
auðsjáanlega kenna hér skólun
hennar í Berlín. Það er nefnilega
eitthvað í myndunum, sem ekki
hefur sést hér áður, sem er vafalí-
tið í senn hennar eigið sem og
áhrif menntunar hennar. Hún
vinnur einnig í sérstakri blandaðri
tækni, sem ég minnist ekki að
hafa séð hér áður, sem er bývax,
tempera og olía, en bývaxið notar
hún heilmikið og þá aðallega á
móti temperalitum.
Þómnn málar myndir sínar
hratt og af miklum þrótti og
auðsæ er viss „artistísk“ tilfínning
í útfærslu málverkanna, sem kem-
ur ljóslega fram í myndunum „Úr
miðdepli" (44) og „Kona“ (45). í
þessum myndum þykja mér koma
fram bestu eiginleikar hennar —
Þórunn Sigríður Þorgrímsdótt-
ir
myndmálið umbúðalaust og kröft-
ugt og vinnubrögð skynræð 0g
sérstæð.
Myndlistarkonan virðist vera
háðari leikrænum hugmyndum er
tengjast leiksviði en Grétar, þann-
ig að sumar myndimar bera keim
af hugmyndarissum. Skóiun
hennar í Berlín byggðist í senn á
leikmyndagerð og myndlist, sem
kemur greinilega fram í mynd-
verkunum og öllu meira en hjá
Grétari, sem hefur annars konar
skólun að baki.
Þannig era málverk Þórannar
skrautlegri og meira fyrir augað
en hjá starfsbróður hennar en
hvort það er kostur eða löstur er
algjört matsatriði.
Þar sem telja má þetta frekar
tvær afmarkaðar einkasýningar
en samsýningu má álykta, að
þessi fmmraun Þómnnar sé henni
til sóma ...