Morgunblaðið - 17.01.1988, Síða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 17. JANÚAR 1988
Htargi Útgefandi Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoðarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösia: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 600 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 55 kr. eintakið.
Matvæli og eftirlit
Allmörg undanfarin ár
hafa verið umræður í
Bandaríkjunum um þá hættu,
sem stafar af margvíslegum
efnum, sem sett eru í mat til
þess að auka geymsluþol eða
til að halda ákveðnum lit o.sv.
frv. Einn kunnasti framtíð-
arspámaður þar í landi, John
Naisbitt, sem er þekktastur
fyrir bók sína, Megatrends,
sagði fyrír nokkrum árum,
að eitt helzta vandamálið á
næstu árum og kannski ára-
tugum yrði mengaður matur.
I Morgunblaðinu í gær birt-
ist stórathyglisverð grein eftir
Margréti Þorvaldsdóttur, sem
skrifar reglulega þætti í blað-
ið. í grein þessari ræðir
Margrét um matvælafram-
leiðslu hér og stöðu neytand-
ans gagnvart svikinni vöru.
Margrét Þorvaldsdóttir segir
m.a.: „Fyrir nokkru var keypt
hakkað nautakjöt í einni
stærstu matvöruverzlun bæj-
arins. Kjötið stóð í kæli
óinnpakkað í 12 tíma og
breytti ekki um lit, eins og
eðlilegt hefði verið, heldur
hélzt það fallega rautt. Það
var síðan geymt í kæli í 5
daga og breytti ekki lit. Þar
sem þessi litur gat þýtt, að
hakkið væri blandað saltpétri
var hringt til Heilbrigðis-eft-
irlits Reykjavíkur og síðan til
Hollustuvemdar með rann-
sókn og vísaði hvor á annan.
Þar sem engar slíkar rann-
sóknir voru fyrirhugaðar, en
saltpétursrannsóknir eru dýr-
ar, fékkst kjötið rannsakað
með öðru í Rannsóknastofu
landbúnaðarins. Kjötið reynd-
ist innihalda saltpétur en ekki
yfír hættumörkum. Sam-
kvæmt reglugerð má ekki
setja saltpétur í kjöt, hakkað
kjöt, eða lg'ötfars eða annað
slíkt kjötmeti, sem haft er á
boðstólum, sem nýtt.“
Margrét Þorvaldsdóttir
bendir síðan á, að mikil breyt-
ing hafí orðið á matvælafi-am-
leiðslu hér síðustu árin, meira
sé framleitt af tilbúnum og
hálftilbúnum mat en áður.
Síðan segir hún: „í þessar
matvörur er notað mun meira
af íblöndunarefnum en áður
var gert. Þetta eru litarefni,
bragðefni, bindiefni, myglu-
vamarefni, þráavamarefni og
rotvamarefni o.fl. Þessi efni
hafa þann tilgang að gera
matvöruna lystugri, girnilegri
og auka geymsluþolið. Flest
eru þessi efni skaðlaus neyt-
endum séu þau notuð rétt og
í hæfilegu magni, þó er of-
næmi eða óþol gegn mörgum
þeirra vaxandi vandamál. En
séu sum þessara efna eins og
rotvamarefni (saltpétur) not-
að í of miklu magni getur það
umbreyst í krabbameins-
valda. Skaðlegir gerlar,
hættulegir heilsu manna,
hafa einnig tilhneigingu til
að komast inn í matvælin,
bæði í framleiðslu þeirra og
við matargerð. í því sambandi
má minna á hinar mörgu
salmonellusýkingar, sem
komið hafa upp hér á landi
að undanförnu. Röng notkun
sterkra hreinsiefna i mat-
vælaiðnaði geta ekki síður
verið afdrifarík fyrir neytend-
ur komist þau í matvælin. Það
er t.d. ekki traustvekjandi að
koma inn i matvöruverzlun,
eins og fiskverzlun, þar sem
loftið er mettað klór.“ ■
Greinarhöfundur fjallar loks
um stöðu neytenda gagnvart
framleiðendum og seljendum
matvæla og bendir á, að hér
tíðkist að framleiðendur hafi
eftirlit með sjálfum sér. Þetta
þýði, að staða neytandans sé
nánast vonlaus. „Beri neyt-
endur fram kvartariir þá er
það fellt undir óskammfeilni,
en kvarti þeir ekki, eru þeir
sakaðir um áhugaleysi og
kæruleysi í eigin málum,“
segir Margrét í grein sinni.
Hér er . hreyft stórmáli.
Hingað til hafa neytendur á
íslandi staðið í þeirri trú, að
allt eftirlit með matvælafram-
leiðslu hér væri mjög fullkom-
ið og nánast útilokað að
alvarleg mistök gætu orðið.
Smátt og smátt hefur komið
í ljós, að ástandið er ekki eins
óaðfínnanlegt og fólk hefur
haldið, þótt það sé vafalaust
betra en víða annars staðar.
Það er orðið tímabært að
fjalla um það, hvernig hægt
er að bæta eftirlit með fram-
leiðslu matvæla og tryggja
rétt neytandans og að skýrt
komi fram hver ábyrgð fram-
leiðanda og seljanda er. Þetta
er eitt þeirra mála, sem Al-
þingi þarf að fjalla um á
þessum vetri.
Sífellt berast okkur spádóm-
ar um það, sem við eigum
í vændum. íslenska þjóðar-
búinu er að nokkru leyti
stýrt á grundvelli hug-
mynda hagfræðinga og
samstarfsmanna þeirra um
hugsanlega framvindu
mála hér heima og í útlöndum. Fiskifræð-
ingamir okkar leggja sig fram um að hafa
tiltækar sem ítarlegastar upplýsingar um
væntanlegan fjölda fiska í sjónum. Hart
er tekist á um leiðir til að tryggja, að
hvölum verði ekki eytt í heimshöfunum.
Oflug samtök almennings vinna að því að
vemda umhverfið til að koma í veg fyrir
að það verði eyðilagt með ófyrirsjáanlegum
afleiðingum fyrir komandi kynslóðir. Fyrir-
hyggja hefur löngum verið talin til dyggða
og ástæðulaust annað en mæla henni bót.
Á hinn bóginn kennir reynslan okkur einn-
ig, að ekki er ávallt ástæða til að fara í
einu og öllu eftir því, sem glöggir framtíð-
arspámenn telja rétt og skynsamlegt.
Til marks um misvísandi spár má vitna
í samtal við Gunnar Guðbjartsson, fráfar-
andi framkvæmdastjóra Framleiðsluráðs
landbúnaðarins, sem birtist hér í blaðinu
sl. sunnudag. Þar segir Gunnar meðal
annars, þegar hann skýrir ástæðumar fyr-
ir offramleiðslu á landbúnaðarafurðum:
„Á fundi norrænu bændasamtakanna í
Malmö árið 1965 var til umræðu hungurs-
neyðin í heiminum, þá hafði verið mikill
mannfellir í Indlandi og Kína og í sumum
Afríkulöndum. Á fundinn kom Gunnar
Myrdal hagfræðiprófessor, sem þá var
starfsmaður Sameinuðu þjóðanna. Hann
var mikill áhugamaður um að bæta og
jafna lífskjörin í heiminum og að allir þegn-
ar í heiminum hefðu nægan mat. Hann
flutti erindi á fundinum og hvatti allar
þjóðir til að auka matvælaframleiðslu sína
því markaðurinn væri nægur. Hann taldi
að ef ekki yrði brugðist mjög hart við og
framleiðsla aukin þá myndu tveir milljarð-
ar manna af sex milljörðum í heiminum
svelta árið 2000. Það eru 22 ár síðan hann
flutti þetta erindi. Það liðu ekki nema sex
til sjö ár frá því hann flutti erindið þar til
búið var að metta Asíuþjóðimar og forða
þeim frá árvissri hungursneyð. Þar kom
til hin svokallaða græna bylting. Kyn-
bætur á komi og aukin þekking á komrækt
sem breiddist út frá merkum vísinda-
manni. Maður þessi hér Norman Borlaug,
hann var norskur að uppmna en starfaði
mest í Mexíkó. Hann fékk Nóbelsverðlaun
fyrir afrek sín. Enn er þó matarskortur í
Áfríku þó ástandið hafí batnað þar frá því
sem var á þessum árum.“
Gunnar Guðbjartsson gefur til kynna,
að þessi spádómur Gunnars Myrdals hafí
haft áhrif á sig og aðra forvígismenn
íslenskra bænda og leitt til andvaraleysis
hjá þeim eða að minnsta kosti dregið úr
áhyggjum þeirra vegna offramleiðslu; þeir
hafí vænst varanlegs heimshallæris, þar
sem ávallt væri þörf fyrir góðar land-
búnaðarafurðir. Á þessum árum andmæltu
margir þeirri landbúnaðarstefnu, sem mið-
aði að framleiðslu umfram innanlands-
neyslu og má til dæmis nefna úr þeim
hópi Gunnar Bjamason, hrossaræktar-
ráðunaut, sem ritaði mikið um málið hér
í blaðið.
Skorturinn og
sósíalisminn
Orð Gunnars Guðbjartssonar minna á
umræðumar, sem urðu fyrir tveimur ára-
tugum, þegar hagfræðispámenn og frétta-
skýrendur ræddu um það, sem vinstrisinn-
inn Gunnar Myrdal kallaði „harmleikinn i
Asíu“ og flestir töldu óumflýjanlegan. Þá
töldu menn hins vegar að Afríku myndi
vegna tiltölulega vel. Nokkrum árum á
eftir Myrdal kynnti Rómarklúbburinn svo-
nefndi svipuð viðhorf og hann. Árið 1969
kom út skýrsla á vegum Pearson-nefndar-
innar (sem starfaði á vegum Alþjóðabank-
ans þegar Robert McNamara var
bankastjóri), en þar var komist að þeirri
niðurstöðu að. Suður-Kóreumenn væru
dæmdir til þess að vérða háðir efnahagsað-
stoð frá útlöndum og engar líkur væru á
því, að þeir gætu sjálfír aukið hagvöxt hjá
sér. Þegar litið er á fjölda Suður-Kóreu-
manna, en þeir eru 43 milljónir, á landi,
sem er jafnstórt og ísland og rýrt af nátt-
úruauðlindum, er auðvelt að komast að
sömu niðurstöðu og Pearson-nefndin. En
reynslan hefur leitt annað í ljós. Fimm
árum eftir að skýrsla nefndarinnar kom
út hafði hagvöxtur í Suður-Kóreu komist
á flug og varð 5-10% á ári og stundum
meiri. Þrátt fyrir spennu í suður-kóreskum
stjómmálum og ótrúlegt þéttbýli hefur
tekist að halda þannig á stjórn efnahags-
mála þar, að landsmenn hafa stokkið eins
og alskapaðir inn í hátæknina og fram-
leiðslu í hennar þágu.
Nú er svo komið, að Indveijar hafa sam-
ið um það við Sovétmenn og Rúmena að
selja þeim korn. Thailendingar selja
hrísgijón til Kína og næg matvæli eru í
Indónesíu. í Suðaustur-Asíu er nú aðeins
stöðugur skortur á matvælum í Víetnam
og Kambódiu og af og til í Bangladesh. Á
tuttugu árum hefur íbúum í Asíu fjölgað
um 50% og matvælaframleiðsla á hvem
mann aukist um 20%. í löndum svertingja
í Afríku hefur það hins vegar gerst, að
matvælaframleiðsla hefur minnkað. um
20% á mann á síðustu 15 ámm.
Meðal þeirra, sem hafa velt því fyrir
sér, hvemig á því stendur, að jafn mikill
munur er á þróuninni í Asíu og Afríku er
franski blaðamaðurinn Jean-Francois Rev-
el. Hann segir, að þurrkar í Afríku séu
hluti af svarinu. Þá verði einnig að líta á
grimmileg og blóðug átök í mörgum Afr-
íkulöndum, svo sem Eþíópíu, Angólu,
Mósambík, Madagaskar, Úganda, Guineu
og Súdan. Þá sé einnig ástæða til að
skella stómm hluta af skuldinni á mistök
í hagstjóm, en í Afríku hafi sósíalísk mið-
stjóm víða þótt lausnarorðið, til dæmis í
Tansaníu.
Sósíalismi í Tansaníu felst til dæmis í
því að skipa bændum að flytja af jörðum
sínum í samyrkjubú. Þeir sem sýndu mót-
þróa vom settir í fangabúðir og býli þeirra
þurrkuð út með jarðýtum. Framleiðslan
dróst að sjálfsögðu saman, hún minnkaði
um 27% á nokkmm ámm. Sérfræðingur
Alþjóðabankans hefur komist þannig að
orði um Afríku: „Álfan hijáist vegna mis-
taka í landbúnaði. Ríkisbú em ráðningar-
stofur í stað þess að framleiða matvæli."
Öll sala á landbúnaðarafurðum í Afríku er
í höndum ríkisfyrirtækja, sem einoka
markaðinn. Þessi fyrirtæki hafa orðið
skrifræði og spillingu að bráð og bændur
vilja komast hjá því að eiga við þau við-
skipti.
Segir Revel, að 1985 hafi efnahags-
málaráðherrar Afríkuríkja viðurkennt á
fundi, að þörf væri á einhvers konar fijáls-
ræði í efnahagslífi Afríku. Málum er
þannig háttað, að frá því að þau hlutu
sjálfstæði hefur framleiðsla aukist dálítið
í þeim löndum blökkumanna í Afríku, þar
sem forsjárhyggjan hefur verið minnst og
markaðsöflin hafa fengið að láta meira
að sér kveða en annars staðar; á Fílabeins-
ströndinni, í Kenýu og Kamerún. Telur
Revel það dálitla huggun að komast að
þeirri niðurstöðu, að vandi Afríku sé frem-
ur af mannavöldum en náttúmnnar, því
að fræðilega séð að minnsta kosti sé auð-
veldara að leiðrétta mannleg mistök en
hrófla við höfuðskepnunum.
Friðarríki
Tansanía, sem hér er nefnd til marks
um Afríkuríki, þar sem sósíalismi og sam-
yrkjubúskapur hefur gert þjóðina fátækari,
er eitt þeirra sex ríkja, sem vilja að litið sé
á sig sem sérstök friðarríki og hafa tekið
að sér að verða einskonar þriðja afl á
milli austurs og vesturs. Hin ríkin em:
Mexíkó, Argentína, Indland, Grikkland og
Svíþjóð. Hafa þau orðið betur kunn hér á
landi fyrir friðarfmmkvæði sitt en víðast
annars staðar vegna tengsla við Samtök
þingmanna um alheimsátak (Parliament-
arians for Global Action), þar sem Ólafur
Ragnar Grímsson hefur gegnt for-
mennsku.
Þegar litið er á þessi sex ríki og stöðu
þeirra, kemur í ljós, að stjómendur þeirra
allra glíma við erfið viðfangsefni, sem rista
djúpt í þjóðlífíð og er jafnvel brýnna að
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 17. JANÚAR 1988
33
REYKJAVIKURBRÉF
Laugardagur 16. janúar
Morgunblaðifl/Öl. K. M.
leysa úr en að byggja brú á milli austurs
og vesturs.
í Argentínu hefur alls ekki verið búið
þannig um hnúta að tryggðir séu lýðræðis-
legir stjómarhættir. ítök hersins em enn
svo mikil í stjóm Alfonsíns forseta, að
erfítt hefur reynst að kalla þá herforingja
til ábyrgðar, sem vom við völd þegar þús-
undir manna hurfu sporlaust.
Á þessu ári rennur út sex ára kjörtíma-
bil forseta Mexíkó, Miguels de la Madrids.
Arftaki hans hefur þegar verið útnefndur,
en í Mexíkó er forseta bannað að sitja
lengur en eitt kjörtímabil. Hins vegar hef-
ur frambjóðandi sama flokksins, Bylting-
arsinnaða stofnunarflokksins (PRI), unnið
allar forsetakosningar síðan 1934. Flokk-
urinn hefur einnig unnið allar landstjóra-
kosningar og hlotið 95% af öllum
þingmönnum og sveitarstjómamönnum
síðan 1934. Engum sem þekkir til að-
stæðna í Mexíkó dettur í hug að kenna
stjómarfar þar við lýðræði í sömu merk-
ingu og við leggjum almennt í það orð.
Stjómarhættir í landinu einkennast af for-
sjárhyggju og efnahagur þess er í kalda-
koli. Valdhafamir þora ekki að slaka á
klónni af ótta við að missa völdin.
Svíar takast á við alvarleg vandamál
af öðmm toga en Mexíkanar. Efnahagur
Svía stendur traustum fótum. Þrátt fyrir
stjóm jafnaðarmanna í áratugi em sænsk
fyrirtæki í einkaeign og forvígismenn
þeirra hafa sýnt árvekni og dugnað á al-
þjóðlegum mörkuðum. Hins vegar er
skuggi yfír sænsku þjóðlífí vegna þess að
ekki hefur verið upplýst hver eða hveijir
myrtu forsætisráðherra landsins, Olof
Palme, fyrir tæpum tveimur ámm. Þá
hefur Svíum ekki tekist að varpa ljósi á
það, hveijir ögra þeim með því að senda
kafbáta inn í lögsögu þeirra. í raun er hér
um aðför að sænsku hlutleysi að ræða og
sumir telja, að sænska ríkið eigi í höggi
við andstæðing, sem stundi hemað gegn
því í undirdjúpunum. Hvemig myndu menn
líta á málið, ef erlendir skriðdrekar væm
alltaf að laumast inn fyrir landamæri Svía?
Undir stjóm George Papandreous em
Grikkir taldir næsta óáreiðanlegir, bæði
innan Atlantshafsbandalagsins og Evrópu-
bandalagsins. Sveiflast forsætisráðherr-
ann í afstöðu sinni til manna og málefna
út á við, en heima fyrir sætir stjóm hans
vaxandi gagnrýni vegna þess að hún ræð-
ur ekki við efnahagsmálin.
Gandhi í vanda
Öllum sem fjalla um Indland kemur
saman um, að þar standi stjómvöld frammi
fyrir gífurlegum vanda við það eitt að
halda þessari 800 milljón manna þjóð sam-
an innan eins ríkis, þar sem tölu'ð em 16
megintungumál og íbúamir iðka 6 höfuð-
trúarbrögð. Ekki bætir úr skák, að
forsætisráðherra landsins, Rajiv Gandhi,
sætir vaxandi ámæli fyrir getuleysi og
spillingu.
Edward Behr, blaðamaður, segir í
síðasta hefti breska tímaritsins Encounter,
að nú séu aðrir tímar fyrir Rajiv Gandhi
og hina fögm ítölsku konu hans, Sonju,
en þegar miklar vonir vom bundnar við
þau og þeim líkt við John F. Kennedy og
Jackie. „Nú er hann að beijast fyrir
pólitísku lífí sínu,“ segir Behr. „Innan
stjórnarflokksins, Kongress (Indira)-
flokksins, ríkir uppreisnar- og upplausnar-
ástand, fimm fyrrum nánustu ráðgjafar
hans em staðráðnir i að bola honum frá
völdum. Nýleg skoðanakönnun sýndi, að
40% allra Indveija trúa því, að hann hafi
persónulega hagnast á vopnakaupunum
frá Bofors, 1,3 milljarða dollara samningn-
um um sprengjuvörpur og fallbyssur, sem
leiddi til slíkra deilna, að Rajiv varð að
fara fyrir þingið og þola þá niðurlægingu
að verða einskonar nýr Nixon í leikþætti,
þar sem hann sagðist ekki vera skúrkur-
inn.“
í greininni segir, að andstæðingar ind-
verska forsætisráðherrans kalli hann
lygara og pólitískan undirmálsmann, er
hafí erft slægð móður sinnar (Indiru for-
sætisráðherra er féll fyrir launmorðingjum
sikka í október 1984) og hroka afa síns
Jawaharlals Nehms. Sjálfur telur Behr,
að undirrótin að vanda Rajivs sé ekki
pólitískur heldur sálrænn, hinn 43 ára
gamli forsætisráðherra hafi ekki fundið
sjálfan sig og sé mjög öryggislaus vegna
menningarlegs og félagslegs uppmna síns.
Til marks um að Rajiv, sem var flugmað-
ur, hafí alls ekki verið undir það búinn
að verða forsætisráðherra, nefnir Behr,
að hann hafi ráðið Satish Sharma, aðstoð-
arflugmann hjá Indian Airlines, sem
yfírmann einkaskrifstofu sinnar í forsætis-
ráðuneytinu og þar með veitt honum
gífurleg völd, þar sem hann réð miklu um
það, hveijir fengu að hitta forsætisráð-
herrann. Þeir hafí flogið saman og báðir
haft áhuga á bílum og auk þess báðir
verið kvæntir erlendum konum. Sharma
hefur síðan verið lækkaður í tign og gerð-
ur að kosningastjóra í kjördæmi Rajivs,
eftir að blöðin tóku til við að velta því
fyrir sér, hvernig Sharma hefði efni á að
flytja inn ógrynni af ítölskum flísum í
einkasundlaug við hús sitt.
Ef lýsingarnar í greininni í Encounter
em réttar, ríkir kreppa í æðstu stjórn Ind-
lands undir forystu Rajivs. Hann, kona
hans og tvö börn þeirra á unglingsaldri
búa í einskonar herkví í bústað sínum, sem
er varinn af 1400 manna sérþjálfaðri
víkingasveit. Eiga- hermennimir að sjá til
þess, að sikkum takist ekki að myrða þau.
Hermennimir geta hins vegar ekki varið
þau gegn andrúmslofti morðsins. Flestar
sögumar em um fégræðgi forsætisráð-
herrahjónanna. Raunar segir Behr frá
því, að slíkar sögusagnir um fjölskyldu
Rajivs hafí komist á kreik á meðan móðir
hans var á lífi.
Grein Edwards Behrs um Rajiv Gandhi
og vandræði hans er næsta ótrúleg. Stang-
ast lýsingar hans á við hina almennu,
alþjóðlegu ímynd, sem Indveijar hafa dreg-
ið upp af landi sínu og stjómarfarinu þar
og á lítið skylt við hugmyndir okkar um
indverska heimspeki svo að ekki sé minnst
á meinlætalifnað. Hvað sem einkamálum
og pólitískum vandræðum forsætisráð-
herra þessa annars fjölmennasta ríkis
heims líður, er ljóst, að innan þess og í
næsta nágrenni á Sri Lanka á indverski
herinn í útistöðum við skæraliða, sem alls
ekki em á því að gefast upp og svífast
einskis. Þar fyrir utan em Indveijar mjög
á varðbergi gagnvart nágrönnum sínum,
Pakistönum og Kínveijum. Hafa Indveijar
lagt höfuðkapp á að rækta vináttu við
Sovétmenn og hafa ítök þeirra í Indlandi
aukist mikið hin síðari ár. Með vísan til
þess, sem sagði í upphafi þessa bréfs,
skal engu spáð um framtíð Indlands og
kannski er það rétt hjá Edward Behr, að
það sé ekki á færi neins nema manns af
Nehm-höfðingjaættinni, þótt skuggi hvíli
yfír henni, að halda Indlandi saman undir
einni stjórn enn um nokkurt skeið.
„Sífellt berast
okkur spádómar
um það, sem við
eigum í vændum.
íslenska þjóðar-
búinu er að
nokkru leyti stýrt
á grundvelli hug-
mynda hagfræð-
inga og sam-
starfsmanna
þeirra um hugs-
anlega framvindu
mála hér heima
og í útlöndum ...
Fyrirhyggja hef-
ur löngum verið
talin til dyggða og
ástæðulaust ann-
að enmæla henni
bót. A hinn bóg-
inn kennir reynsl-
an okkur einnig,
að ekki er ávallt
ástæða til að fara
í einu og öllu eftir
því, sem glöggir
framtíðarspá-
menn telja rétt og
skynsamlegt.“