Morgunblaðið - 07.05.1988, Síða 54

54
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 7. MAÍ 1988
Minning:
Hólmsteinn Helga-
son - Raufarhöfn
það hin mesta happafleyta og hét
Fönix, en sökk að síðustu í fárviðri
á legunni á Raufarhöfn. Hafði
Hólmsteinn þá átt hann einn um
áratug. Sigurð Ámason þekkti ég
sem strákur. Hann var orðsnillingur
þeirra Raufarhafnarbúa og lét enga
aðkomna slordóna kveða sig í kút-
inn.
Fæddur 5. maí 1893
Dáinn 29. aprU 1988
Heiðursborgari Raufarhafnar, sá
fyrsti og eini, er genginn. Vegferð-
in var löng, en nú er henni lokið,
sæmdarferð og vaxið af verki
hveiju og þau voru mörg.
Engan held ég mig hafa þekkt
sem vísa Stefáns G. hæfír betur:
L5ngum var ég læknir minn,
lögfræðingur, prestur,
smiður, kóngur, kennarinn,
kerra, plógur, hestur.
Hólmsteinn Helgason hét hann,
fæddur á Kálfaströnd í Mývatns-
sveit 5. maí 1893, dáinn á Hrafn-
istu í Reykjavík aðfaranótt 29. apríl
1988 eftir skamma dvöl þar eða frá
í byijun febrúar sl.
Foreldrar Hólmsteins voru Helgi
Sigurður Pálsson, Mývetningur að
ætt, síðast bóndi að Ásseli á Langa-
nesi, og kona hans Amdís Karítas
Sigvaldadóttir frá Gmnd, sömu
sveit.
Hólmsteinn var af traustum
bændaættum í báðar ættir, þrek-
mönnum og búhöldum, sumum góð-
um. Hann var af ættum alþýðunnar
í landinu, þeirrar sem allt lifði af,
ísavetur og óáran, danska áþján og
sóttir alls konar.
Hann var grisjaður óspart stofn-
inn góði sem hér óx upp eftir land-
nám. Þar urðu fá fúasprek eftir að
minnsta kosti í lundi alþýðunnar.
Höfðingjar og embættismannaaðall
síðar, ásamt bændum á vildisjörðum
vora nokkuð í stakk búnir til að
veijast hungurvofunni, en hvað um
hina? Þeir féilu nema þeir albest
gerðu. Af slíkum stofni var Hólm-
steinn Helgason. Hann var meiður-
inn sem bar hæst 1 frændgarðinum.
Það er margs að minnast að leið-
arlokum. Myndir birtast og hverfa.
Það er bjart yfír þeim öllum. Ég
sé Hólmstein fyrst fyrir mér í stof-
unni hennar ömmu minnar á Ás-
seli. Það var að kvöldi til, og ég
mun hafa verið að koma með föður
mínum inn úr íjárhúsunum og fór
beint inn til ömmu eins og venju-
lega. Hann sat á rúmstokknum
hennar og hafði lagt upp frá Rauf-
arhöfíi um morguninn, fótgang-
andi. Vegalengdin er um 70 km.
Ég vissi aðeins að hann var langt
að kominn stóri sonur hennar ömmu
minnar og bróðir hans pabba míns,
góður gestur. Mun þetta hafa verið
I skammdeginu fyrir jólin 1936 og
ég fímm ára, fyrsta veturinn eftir
að afí dó. Þetta lýsir Hólmsteini
nokkuð. Þrekið var mikið og hann
frár á fæti, þarna þó þegar kominn
af léttasta skeiði. Ég heyrði að
hann hefði verið mikill fjörkálfur
sem krakki og snemma liðtækur.
Má því til sönnunar og neftia að
hann var ungur tvö ár vinnumaður
hjá Danfel stórbónda á Eiði á
Langanesi og fékk á ári hveiju
mánaðarleyfí á fullu kaupi, og það
í ágúst. Gerði Daníel víst ekki svo
við neina verkskussa. Ekki var leyf-
ið þó til hvíldar eða letilegu heldur
til að hjálpa föður og yngri bræðr-
úm við heyskapinn. Foreldraheimil-
ið var honum alltaf mjög kært, og
hann ástríkur sonur.
Hólmsteinn heitinn var að mestu
sjálfmenntaður. Þó var hann í ungl-
ingaskóla á Vopnafírði veturinn
Hótel Saga Slml 12013
Blóm og
skreytingar
við öll tœkifœri
1909—1910 og í eldri deild Hvítár-
bakkaskóla 1916—1917.
Útgerð sína hóf hann á Skálum
á Langanesi sumarið 1916 á ofur
lítilli lánskænu og reri einn. Eftir-
telq'an nægði þó fyrir skólavist á
Hvítárbakka. Heimkominn þaðan
keypti hann færeyska bátsskel,
laskaða, og gerði við svo sjófær
varð.
Já, mjór er oft mikils vísir og
sjómaður eða útgerðarmaður var
hann löngum síðan.
í Noregi dvaldist hann við
síldveiðar og könnun foma slóða frá
íslendingasögunum veturinn 1924
til 1925 og kom til baka að vori
með bát og byggingarefni í hús sitt
á Raufarhöfn. Það var fokhelt í
júlí 1925 og þann 25. dag sama
mánaðar kvæntist hann frændkonu
sinni, Jóhönnu Bjömsdóttur frá
Gijótnesi á Melrakkasléttu, hinni
ágætustu konu. Vora þau systkina-
böm. Þau eignuðust sjö vel gerð
böm, öll á lífí, og era þau þessi:
Bjöm Stefán, framkvæmdastjóri,
Raufarhöfn (f. 21. janúar 1926),
Aðalbjörg Jakobína, kennari,
Reykjavík (f. 21. janúar 1926),
Helgi Sigurður, skipstjóri, Raufar-
höfn (f, 3. maí 1928), Amdís Sigur-
björg, ljósmóðir, Reykjavík (f. 12.
febrúar 1931), Jónas Maríus, aðal-
bókari hjá Innkaupastofnun ríkis-
ins, Reykjavík (f. 8. júlí 1934),
Gunnar Þór, viðskiptafræðingur,
skrifstofustjóri, Reykjavík (f. 6.
mars 1936), Baldur, útgerðarmað-
ur, Raufarhöfn (f. 24. september
1937). Bamabömin eru 21 og
bamabamaböm 15.
Hólmsteinn Bjömsson, sonarson-
ur hans, er framkvæmdastjóri fyrir
útgerðarfélag og fiskiðju sveitarfé-
lagsins á Raufarhöfn og Pétur bróð-
ir hans umboðsmaður fiskseljenda
í Hull.
Vil ég síðan ekki hafa þá þulu
lengri, þótt vert væri.
Bræður átti Hólmsteinn §óra og
era tveir þeirra látnir, þeir Jónas
Aðalsteinn, faðir minn, og Jón. Enn
eru lifandi og emir bræðumir,
Valdimar, leikari í Reykjavík, og
Páll, þúsundþjalasmiður, á Raufar-
höfn.
Já, hvemig leit út á Raufarhöfn
1925, þegar Hólmsteinn byggði hús
sitt þar á klöppunum og nefndi
Sjávarborg? íbúar vora fáir, aðeins
nokkur hús, algjör vegleysa á landi
og komur strandferðaskipa stijálar.
Eiginlega var Raufarhöfn bújörð,
en þó miklum annmörkum háð,
ræktun vantaði og var erfíð við-
fangs, aðeins um fenjamýri að
ræða. Þurrabúðarmennimir leystu
mjólkurvandræði sín með geita-
haldi. Geitumar vora þurftarminni
en kýmar, en hálfgerðir vandræða-
gripir, stukku yfír allt. Þess vegna
beitti Hólmsteinn sér fyrir að fá
hjóladráttarvél, þá fyrstu í Norður-
Þingeyjarsýslu, og ræsa fram mýr-
amar. Það var upphaf að Jarðrækt-
arfélagi Raufarhafnar.
Þess má geta að fyrir Noregs-
förina hafði Hólmsteinn keypt í fé-
lagi við Sigurð Ámason á Oddsstöð-
um 7 lesta þilfarsbát úr eik. Var
Alltaf má fá annað skip“, segir
Hannes Hafstein í kvæðinu Áfram
og Hólmsteinn Helgason var maður
sem alltaf hélt áfram. Hann var
enginn uppgjafarsinni og fleyin
hans urðu fleiri. Ég hirði ekki um
að rekja það nánar enda skip og
sjómennska ekki mín sterka hlið.
Hólmsteinn lagði víða hönd á
plóg. Hann fékkst oft við kennslu-
störf á vetram, fyrst farkennslu og
heimiliskennslu og síðar kennslu við
unglinga- og bamaskóla Raufar-
hafnar, þar sem hann var próf-
dómari í 20 ár (1943-1963) og
lengi formaður skólanefndar. Hann
sat í hreppsnefnd Presthólahrepps
um árabil eða frá 1928 til 1945,
en þá varð hann hreppsnefndar-
maður og oddviti hins nýstofnaða
Raufarhafnarhrepps og var það
löngum til 1962, þó ekki oddviti
árin 1950—1958, er Leifur Eiríks-
son var það. Hann var formaður
Jarðræktarfélags Raufarhafnar frá
stofnun 1930—1940 og einnig Bún-
aðarfélags Austur-Sléttu í nokkur
ár. Þá var hann hvatamaður að
stofnun Akurs og framkvæmda-
stjóri frá 1946. Var það heyöflunar-
félag sem nokkrir menn frá Raufar-
höfn stóðu að. Formaður og gjald-
keri Sjúkrasamlags Raufarhafnar
var hann í um tuttugu ár, frá stofn-
un þess 1950. í stjóm Kaupfélags
Norður-Þingeyinga var hann frá
1938, uns því var skipt, en síðar
formaður Kaupfélags Raufarhafnar
og kaupfélagsstjóri þess 1965—
1967, er félagið hætti störfum.
Fulltrúi var hann á aðalfundum SÍS
bæði fyrir Kf. N-Þing. og síðar Kf.
Raufarhafnar. Þá var hann af-
greiðslumaður Eimskipafélags ís-
lands frá 1930 og Skipaútgerðar
ríkisins frá stofnun til 1948. Hann
barðist einnig ötullega fyrir bygg-
ingu stórrar síldarverksmiðju á
Raufarhöfn, og var hún reist 1940
en Norðmaður hafði áður komið þar
upp lítilli verksmiðju 1925 og selt
ríkinu tíu áram síðar, 1935. Hólm-
steinn sat og á frambýlingsáranum
í stjóm fyrsta verkamannafélags
Raufarhafnar. Á Fiskiþingi átti
hann sæti frá 1953—1972, gerður
heiðursfélagi Fiskideildar f Norð-
lendingafjórðungi 1974 og heiðurs-
borgari Raufarhaftiar 1975. Ridd-
arakrossi hinnar íslensku fálkaorðu
var hann svo sæmdur, níræður,
1983, fyrir sveitarstjómar og fé-
lagsmál.
Um árabil stóð hann í útgerð og
hafði eigin síldarverkun 1950—
1962. Bóksölu rak hann og búskap,
hafði kýr og síðast kindur sem hann
hirti sjálfur, sér til andlegrar og
líkamlegrar heilsubótar eins og
hann sagði. Ég hef drepið á þetta
hér til sönnunar lofí um Hólmstein
látinn og til að sýna fram á hvers
virði hann var Raufarhöfn og íbú-
um. Annars leiðast mér þurrar upp-
talningar, og þeir sem til þekkja
þurfa ekki á þeim að halda. Þó vil
ég bæta við að hann fékkst einnig
nokkuð við ritstörf allt frá 1915 að
bamasaga kom í Æskunni. Þá má
nefna blaðagreinar, þætti í sjó-
mannablaðinu Víkingi, Súlum,
Heima er best og Árbók Þingey-
Birting afmælis- og
minningargreina
Morgunblaðið tekur afmælis- og minningargremar til birting-
ar endurgjaldslaust. Tekið er við greinum á ritstjóm blaðsins á
2. hæð í Aðalstræti 6, Reykjavik og á skrifstofu blaðsins í Hafn-
arstræti 86, Akureyri.
Athygli skal á því vakin, að greinar verða að berast með góðum
fyrirvara. Þannig verður grein, sem birtast á í miðvikudagsblaði að
berast síðdegis á mánudegi og hliðstætt er með greinar aðra daga.
Við birtingu afmælisgreina gildir sú regla, að aðeins era birtar
greinar um fólk sem er 70 ára eða eldra. Hins vegar era birtar af-
mælisfréttir með mynd f dagbók um fólk sem er 50 ára eða eldra.
Mikil áhersla er á það lögð að handrit séu vel frá gengin, vélrituð
og með góðu lfnubili.
inga. Einnig er hann einn þeirra
sem tóku til máls í Aldnir hafa orð-
ið. Hann var vel ritfær, og væri
þetta allt efni í bók, já, lífsbókin
hans varð löng.
Hólmsteinn Helgason taldi sig
gæfumann, hafa átt góða foreldra,
ástríka eiginkonu og sjö böm sem
öll komust til manns. Hann tók
undir með fomkunningja sfnum og
gömlum sveitunga, Magnúsi Stef-
ánssyni (Emi Amarsyni) á ævi-
kvöldinu, að gaman væri að hafa
lifað svo langan dag.
Hólmsteinn var heilsuhraustur
og fylgdist með mönnum og málefn-
um til hins sfðasta. Raufarhöfn og
byggðimar þar fyrir norðan áttu
hug hans. Hann var dreifbýlissinni,
á móti Reykjavíkurbákninu og gall-
harður framsóknarmaður, þótt gott
kynni að meta, hvaðan sem kom,
enda munu alþýðubandalagsmenn
hafa gert hann að heiðursborgara
Raufarhafnar. Æðralaus var Hólm-
steinn, áræðinn, traustur og vitur,
stundum jafnvel sérvitur að sumra
dómi. Hann var drengur góður,
bjargfastur og rótfastur, ekki einn
í dag og annar á morgun. Flærð
eða smjaður var honum flarri og
til dyranna kom hann ætíð eins og
hann var klæddur. Hann átti erfítt
með að trúa illu um aðra og mat
menn eftir kynnum og verkum.
Hvar sem hann kom var hann au-
fúsugestur, enda kunni hann vel frá
að segja og var stálminnugur. Með
honum er nú genginn einn þeirra
íslendinga er lengst mundu aftur í
tfmann.
Nú vorar fyrir norðan og í dag,
laugardaginn 7. maí, verður Hólm-
steinn lagður til hinstu hvíldar á
Raufarhöfn. Hvergi era vorkvöldin
bjartari og fegurri. Hann hlakkaði
til að fara heim. Börn hans hér
fyrir sunnan höfðu lofað honum
aðstoð til þess með sumri. Sú ferð
varð nú á annan veg en ætlað var,
en þó farin.
Ég vil að lokum þakka honum
fyrir allt. Hann reyndist mér ungum
vel, var góður frændi. Tólf ára gam-
all kom ég til hans á Raufarhöfn
og var þar hluta vetrar á bama-
skóla og aftur næsta vetur, veturinn
fyrir fermingu. Hélt ég til hjá hon-
um, og gerði hann til mín sem sinna
bama. Hjá honum og hans ágætu
konu var alltaf húsrúm og gestir
velkomnir. Það var oft mannmargt
við stóra borðið í eldhúsinu á Sjáv-
arborg og margt spjallað. Pétur
Siggeirsson frá Oddsstöðum var þar
þá f fæði o g lét oft gamminn geysa.
Þeir vora systkinasynir hann og
Hólmsteinn.
Það var annasamt á því stóra
heimili, en engu og engum var
gleymt. Hann Hólmsteinn mundi
eftir kúnum sínum og þær voru vel
hirtar og dropadrjúgar svo að þetta
stóra heimili var aflögufært með
mjólk.
Sfðan vann ég hjá Hólmsteini
eitt sumar við síldarsöltun og hey-
skap. Við vorum tveir við heyöflun
á Ákri sem lá vestur á Sléttu og
var þá þegar mikill töðuvöllur.
Hólmsteinn eldaði á prfmus og man
ég að hafragrauturinn var bæði
mikill og góður, annars gerði víst
ekki mikið þótt brynni við á stund-
um, því að hvoragur okkar frænda
var kræsinn, en tókum báðir vel til
matar okkar. Veðrið lék við okkur,
þurrkar, og hirðingin gekk fljótt og
vel. Þá var Hólmsteinn kominn að
sextugu, en enn hamhleypa til
verka og hafði líka tekið vélamar
í þjónustu sína.
Ætíð var mjög kært með þeim
bræðram, föður mínum og Hólm-
steini, hátíð í bæ, þegar hann kom
í heimsókn. Hólmsteinn trúði á ann-
að lff eftir líkamsdauðann. Það var
enginn hálfvelgja heldur bjargföst
vissa. Hann hafði einnig til að bera
dulræna hæfíleika. Nú er andinn
laus úr hrömandi líkama, andinn
sem ætíð var ungur og ftjáls, og
ég veit að það er bjart framundan.
Góðum manni og drenglyndum,
sem aldrei mátti vamm sitt vita,
verður tekið opnum örmum á
ströndinni hinum megin. Ég þakka
honum fyrir allt sem hann var mér
og mínum og sendi samúðarkveðjur
öllum hans nánustu, sérstaklega
eftirlifandi eiginkonu hans sem ég
á líka mikið að þakka.
Hjörtur Jónasson
- Afí hefur kvatt eftir langan og
starfsaman dag. Við söknum hans
sárt og fínnum að héðan af getur
orðið örðugra að halda áttum. En
þakklæti er okkur einnig ofarlega
í huga því Hólmsteinn afi hefur
auðgað líf okkar meir en orð fá
lýst. Hann gaf það sem mest er um
vert, hann gaf af sjálfum sér! í öllu
umróti hins þversagnakennda
íslenska nútíma höfðum við mann-
inn fyrir norðan, manninn sem var
eldri en öldin og bar með sér hljóða
en fasmikla reynslu kynslóðanna.
Við áttum ást hans og hægláta
umvöndun og kynntumst gildismati
sem var einatt utan við tfmana sem
við lifum. — Gildismati trúrrar sam-
vinnuhugsjónar þess atorku- og
eljumanns, sem sjaldan leiddi hug-
ann að eigin hag umfram nauð-
þurftir.
Við. sem fædd eram eftir miðja
öldina og höfum alist upp við vax-
andi allsnægtir og neysluæði eigum
ekki hægt með að setja okkur fyrir
sjónir hvemig framtfðin hefur horft
við afa okkar átta og níu ára göml-
um, þegar hann leggur upp með
öldinni, fátækur bóndasonur á
Langanesströndinni. Sjálfstæðis-
baráttan er enn í fullum gangi, 18
ár f fullveldi f kjölfar heimsstyijald-
ar og 44 ár í lýðveldisstofnun að
undangenginni heimskreppu, ann-
árri heimsstyijöld og hemámi ís-
lands. Við getum samt látið okkur
detta í hug, með kynnin af afa í
huga, að verðmætin við upphaf ald-
arinnar hafi fremur en nú verið
mæld í hugsjónum og óuppfylltum
draumum um efiingu lands og lýðs.
Afí fæddist á Kálfaströnd við
Mývatn en fluttist komungur með
foreldram sfnum austur á Langanes
þar sem þau vora að helja búskap.
Á fyrstu manndómsáram sfnum
stundaði hann jöfnum höndum
kennslu og sjómennsku, var for-
maður á vélbát um margra ára
skeið, fyrst frá Gunnólfsvík og síðan
Raufarhöfn, þar sem hann settist
að og bjó alla sína tíð síðan. Hann
kvæntist árið 1925 eftirlifandi eig-
inkonu sinni, Jóhönnu Bjömsdóttur
frá Gijótnesi, og eignaðist með
henni sjö böm. Afí lét sér annt um
vöxt og viðgang Raufarhafnar og
var virkur í atvinnulífí staðarins
langt fram eftir aldri og enda kjör-
inn fyrsti heiðursborgari bæjarins.
Kennarinn, bóndinn, útgerðar-
maðurinn, kaupfélagsstjórinn og
oddvitinn Hólmsteinn Helgason til-
einkaði sér snemma hugsjónir sam-
vinnuhreyfíngar og ungmennafé-
lagsskapar. Hann var á árum fyrr
góður ræðumaður og sérlega vel
ritfær. Þó hugur hans hneigðist að
slíkum andans störfum kallaði
lífsbaráttan og atorkan hann ávallt
til annarra starfa. Hann vann ótal
störf brautryðjandans og lagði hönd
á plóginn við önnur er vörðuðu
uppbyggingu síns litla bæjarfélags
norður við Dumbshaf. Hann var af
samferðamönnum sfnum kosinn til
óteljandi erindreksturs og félags-
starfa. Sat í stjómum Kaupfélags
N-Þingeyinga og sfðan Kaupfélags
Raufarhafnar og skoraðist ekki
undan þvf að taka að sér kaup-
félagsstjórastarfíð þegar í óefni var
.komið og ljóst að félagið fékk ekki
risið undir rekstri. Hann sat f stjóm