Morgunblaðið - 25.10.1988, Blaðsíða 46

46
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 25. OKTÓBER 1988
Saddam Hussein, forseti íraks, með hermönnum sínum.
Rafsanjani, þingforseti í íran. Þegar Rafsanjani hafði tekið við
forystu iranska hersins dró fljótt að vopnahléi í striðinu við íraka.
írökum neitað um sig-
ur í Persaflóastríðinu
eftirÁke Sparring
VINIR Cató gamla sögðu að
stjórnmálamaðurinn hefði oft
furðað sig á því að spámaður
gæti horft framan í annan spá-
mann án þess að skella upp úr.
Talsverða spádómsgáfú þarf til
að fjalla um stjórnmál á Austur-
löndurn. Þar eru sjaldnast ótví-
ræð teikn á lofti og ekki er
beint auðvelt fyrir Vestur-
landabúa að átta sig á austur-
lensku leyndardómunum.
Síðan Iranar og írakar komu
sér saman um að leggja niður
vopn og efina til friðarviðræðna
í Genf hafa spámennirnir háft
ærin starfa. Flestir þeirra
beina sjónum sínum að íran og
það er frá þeim sjónarhóli sem
þeir Qalla um horfiir á varan-
legum friði í Persaflóa.
Það er vonlegt að menn velji
þennan kost þar sem talið er að
auðveldara sé að sjá þróunina í
írak fyrir. íranar eru „vandræða-
bömin" í alþjóðastjómmálum, þeir
fara ekki eftir reglunum. Skyn-
.semin náði yfirhöndinni þegar
írönsk stjómvöld fór að vilja Or-
yggisráðs Sameinuðu þjóðanna en
fáir em bjartsýnir á að raun-
vemlegar breytingar verði í íran.
Gæti Khomeini nokkum tíma
sætt sig við að þurfa að búa í
grennd við Saddam Hussein, „litla
Satan"? Almennur stríðsleiði, ótt-
inn við gasárás á borgir, bágur
efnahagur og slæmt gengi á
vígvellinum þvinguðu írönsk
stjómvöld að samningaborðinu.
En hafa þau þá fallið frá íslömsku
byltingunni?
Hveijir sigruðu?
íranar era til alls líklegir en
það merkir ekki að auðvelt sé að
sjá þróunina í írak fyrir.
Saddam Hussein, einráður
þjóðhöfðingi íraks, flýtti sér mjög
að fagna sigri eftir að vopnahléð
varð að veraleika laugardaginn
20. ágúst. Það var ekki alveg út
í hött, því frá árinu 1982 höfðu
íranar haft framkvæðið á fremstu
víglínu, en í byijun apríl á þessu
ári varð mikil breyting þar á. Allt
I einu kom í ljós að írakski herinn
var óvenju öflugur og um leið virt-
ist draga úr eldmóði írönsku bylt-
ingarvarðanna. Blómanum af
írönsku hermönnunum hafði blætt
út á sléttunum skammt frá Basra
í bardögum sem minntu á Flæm-
ingjaland og heimsstyijöldina
fyrri.
Almennt fagna Bagdadbúar
einnig sigri. Rómveijar sýndu þó
fram á að sigur er ekki vfs fyrr
en óvinurinn hefur lýst sig sigrað-
an. Verði írakar einnig of fljótir
á sér að fagna friði veikist staða
þeirra í samningaviðræðunum í
Genf. Dragist viðræðurnar á lang-
inn, sem er næsta víst, gæti
írökskum stjómvöldum reynst erf-
itt að fá landsmenn til að beijast
á ný.
Flestum kom á óvart að íranar
skyldu samþykkja vopnahlé og
virða ályktun öryggisráðsins nr.
598 (frá árinu 1987) - og Saddam
Hussein varð fyrir miklum von-
brigðum. Haft er eftir honum að
írakar hefðu staðið uppi sem óum-
deilanlegir sigurvegarar hefði
stríðið haldið áfram í tvo mánuði
til viðbótar. Aðeins kröftug
áminning Saudí-Araba, helstu
lánadrottna íraka, kom í veg fyr-
ir að hann hafnaði vopnahléinu.
Þetta sýnir raunar að stjómvöld
í Saudí-Arabaíu, sem og önnur í
Austurlöndum nær og utan þeirra,
vilja ekki að írak verði að stór-
veldi á svæðinu.
Saddam var því neitað um sigur
í stríðinu.
Og það gæti reynst örlagaríkt,
þar sem markmið írakshers hefur
verið að sigra írana á sannfær-
andi hátt eða þvinga fram sögu-
legar sættir. Þrátt fyrir hemaðar-
lega ávinninga er staða íraka
ekki sterk. Herinn stendur í sömu
sporam og þegar stríðið hófst.
Manntjón hans hefur verið mikið.
Efnahagur landsins, sem lofaði
góðu fyrir stríðið, er í lamasessi
og uppbygging hans krefst stórra
lána erlendis frá.Ósennilegt er að
írakar geti reitt sig á sama vel-
vilja ríkja í austri og vestri og
hingað til, hagnýti þeir sér um
of hemaðarlega ávinninga síðustu
sex mánuði stríðsins í friðarvið-
ræðunum.
Þar sem tortiyggnin gagnvart
írönum kemur Irökum mjög til
góða gæti eftirmaður Khomeinis
breytt stöðu íraka í friðarviðræð-
unum. Hyrfi þessi tortryggni yrðu
Iranar eftirsóknarverðari banda-
menn á Persaflóanum en írakar.
Þetta sýnir til að mynda íran-
kontra-málið, þegar stuðnings-
menn Reagans smygluðu vopnum
til írans.
Markmið írakshers
Markmið heija breytast yfirleitt
á vígvellinum og sú varð raunin
með íraksher. Enn virðast þó þau
markmið, sem íröksk stjómvöld
kynntu fyrstu dagana eftir stríðið,
vera í fullu gildi. Helstu kröfur
Iraka eru eftirfarandi:
— Að Irakar fái óskorað yfirráð
yfir Shatt-el-Arab, að landamæri
ríkjanna verði ekki í miðju fljóts-
ins heldur við austurbakka þess.
í þessu felast flóknar breytingar
því margir farvegir era á fljótinu.
— Iranar hætti íhlutun í inn-
anríkismálefni íraks, það er að
segja hætti að styðja uppreisn
Kúrda í norðurhluta Iandsins og
reka áróður meðal shíta í suður-
hlutanum.
— Iranar skili Tunb-eyjum og
Abu Musa (í sunnanverðum
Persaflóa) til sinna réttu arabísku
eigenda (hveijir sem þeir era).
Iranskeisari sölsaði eyjamar undir
sig árið 1971.
Auk þess hafa írakar gert sér
vonir um ýmislegt. íröksk stjóm-
völd héldu augljóslega að íranar
biðu slíkt afhroð í stríðinu að
íslamska lýðveldið félli. Klerka-
veldið er í þeirra huga ógnun við
þau stjómvöld í íslömskum lönd-
um sem hafa ekki trúna í háveg-
um.
Veiktist staða írana vegna
mótlætis að utan sem innan gátu
írakar orðið leiðandi afl við Persa-
flóa og gegnt stóra hlutverki
meðal arabaríkjanna.
Gild rök hníga hins vegar að
því að stríðið hafi bjargað klerka-
veldinu.
Shatt-el-Arab
Vart er hægt að gera of mikið
úr þýðingu Shatt-el-Arab fyrir
íraka. Shatt el-Arab er eina sigl-
ingaleið íraka út í heimshöfin.
Strandlengja íraks er aðeins 19
km en landamærin á landi era
3700 km löng og vandi að veija
þau. Þegar siglingaleiðin lokaðist
í stríðinu urðu Irakar að hætta
olíuframleiðslu við Basra. Fram-
Ieiðslan í norðurhluta landsins gat
haldið áfram þar sem hægt var
að flytja olíuna í leiðslum um
Tyrkland og Sýrland. írakar vora
enn minntir á þennan veikleika
sinn þegar sýrlensk stjórnvöld
bundu enda á olíuflutningana í
gegnum Sýrland. Að hluta til var
þetta leyst með því að bætt var
við tyrknesku leiðslumar og ný
leiðsla var lögð til Saudí-Arabíu
og hún tengd við kerfi sem fer
þvert yfír Arabíuskagann í Rauða-
haf. Þessi lausn er þó háð ýmsum
skilyrðum.
Erfitt er, ef ekki ómögulegt,
að hugsa sér hvemig Saddam
Hussein geti hvikað frá kröfunni
um að írakar hafi einir yfirráð
yfir Shatt-el-Arab. En þrátt fyrir
það verður Shatt-el-Arab snöggur
blettur á írak vegna nálægðarinn-
ar við íran, þannig að efa má
hvort lausn Saddams leysi vanda
íraka.
Ályktun öryggisráðs Samein-
uðu þjóðanna kveður á um að
landamæri ríkjanna verði eins og
þau voru áður en stríðið braust
út. Þetta útilokar þó ekki að sam-
ið verði um annað í friðarviðræð-
unum, en óneitanlega styrkir
ályktunin stöðu írana.
Bæði ríkin gætu sætt sig við
að Shatt-el-Arab lyti alþjóðlegri
stjóm því þessi siglingaleið er
einnig mikilvæg fyrir Irana. En
þessari lausn gæti orðið erfitt að
koma í framkvæmd vegna krafna
beggja ríkjanna.
Óáþreifanleg vandamál
Shatt-el-Arab er nokkum veginn
áþreifanlegt vandamál. Öðram
vandamálum er erfiðara að átta
sig á.
Hvemig geta Irakar yfirleitt
fengið írana til að hætta stuðning-
inum við Kúrda og trúbræður
sína, shíta, í írak þegar gagn-
kvæm tortryggni þeirra er svo
mikil? Stuðning má veita á ýmsan
máta án þess að eftir honum verði
tekið. Þetta er mikilvægt. Kúrd-
amir hljóta að vera alvarlegra
vandamál en Shatt-el-Arab, þar
sem sjálf tilvera írakska ríkisins
er í veði.
í írak era fleiri en ein trúar-
brögð og ein þjóð. Meirihluti íbú-
anna - um 80 prósent - talar
arabísku. í norður- og norðaustur-
hlutum landsins er hinn margum-
talaði kúrdíski minnihluti, um 2
til 3 milljónir manna. Kúrdar hafa
í áratugi barist fyrir stofnun eigin
ríkis, og oft beitt skærahemaði.
Þeir era, eins og valdamennimir
í Bagdad, sunnítar, meðan meiri-
hluti verkalýðsins telst til shíta.
Tveir helgustu staðir shíta eru í
írak, Karbala og Najaf. írak má
að þessu leyti líkja við Jerúsalem.
Þegar stríðið braust út vonuðu
stjómvöld í Teheran að írakskir
shítar myndu rísa gegn „litla Sat-
an.“ Svo varð ekki. Irakar vora
einnig tortryggnir gagnvart
shítum: síðustu mánuðina fyrir
stríðið var 100.000 þeirra vísað
úr landi til írans.
Fá þeir að snúa aftur verði
samið um frið?
Saddam tókst ekki heldur að
fá arabíska minnihlutann í íran á
sitt band.
Kúrdamir era nú stærsta
vandamálið. Engar sættir era
taldar í sjónmáli. Ekki liðu heldur
margir dagar eftir vopnahléð þar
til Irakar hófu árásir á Kúrda,
líklega með efnavopnum. „Þjóðar-
morð,“- segja kúrdamir, og ef til
vill ætluðu stjómvöld að útrýma
Kúrdum.
Með efnavopnaárásum tæki
Hussein mikla og einnig úthugs-
aða áhættu gagnvart almenning-
sálitinu á Vesturlöndum og líklega
í Sovétríkjunum.
Hveijir hófii stríðið
Ályktun 598 kom fram þegar
írakar áttu í vök að veijast í
stríðinu og stórveldunum var
umhugað að fá írani til að sam-
þykkja friðarviðræður. Þess
vegna freista tvímælalaust mörg
atriði ályktunarinnar írana.
Eitt þeirra atriða er að landa-
mæri ríkjanna skuli vera eins og
þau vora áður en stríðið hófst.
Sameinuðu þjóðimar skuldbundu
sig einnig til að koma á óháðri
nefnd sem fengi það hlutverk að
úrskurða hvort ríkið hafi átt upp-
tökin í stríðinu. Þótt íranir hafi
gerst sekir um ögranir fyrir stríðið
er staða þeirra sterk á þessu sviði.
Urskurðurinn gæti ekki aðeins
orðið siðferðilegur sigur fyrir
klerkana, því á honum gætu þeir
byggt skaðabótakröfur vegna
eyðileggingarinnar sem stríðið olli
í Iran.
Hvorki stríð né friður
Það er ekki margt sem bendir
til þess að samið verði um frið í
bráð, að minnsta kosti ekki eins
og málið horfir við vestrænum
spámanni. Sennilega megum við
búast við að næstu árin verði
hvorki stríð né friður á Persaflóa.
Ekki er ólíklegt að við eigum eft-
ir að lesa annað slagið að til
tíðinda hafi dregið við landamær-
in.
Ef til vill væri þetta einmitt
heiminum fyrir bestu. Mörgum
ríkjum er umhugað að írakar og
íranar haldi hvor öðram bundn-
um, þar til ljóst verður hvað ger-
ist í íran. Þannig var það þegar
á stríðinu stóð. Ástæðan fyrir
þessum áhuga er að hluta til efna-
hagsleg og einnig hemaðarlejg.
Fyrst þegar hætta var á sigri Ir-
ana í stríðinu komu ríkin í austri
og vestri og við Persaflóa írökum
til aðstoðar. íranar gætu haft
ástæðu til að ætla að þeir ættu í
stríði við Bandaríkjamenn og Sov-
étmenn.
írakar hafa viss skilyrði til þess
að gegna mikilvæjgu hlutverki
meðal arabalanda. I írak búa 15
milijónir manna eða fleiri en í öll-
um löndunum á Arabaskaga til
samans, að Jemen undanskildu.
írakar ráða yfir mestu olíuauð-
lindum heims, fyrir utan Saudí-
Arabíu, vatn er þar nægjanlegt
fyrir veralegan landbúnað og iðn-
aðurinn er tiltölulega vel á veg
kominn. Þeir eiga einnig vel þjálf-
aðan her. Róttæknin sem ein-
kenndi utanríkisstefnu íraka og
andúð gagnvart hófsamari ar-
abaríkjum og Bandaríkjunum
heyrir nú sögunni til. Talið er að
íröksk stjómvöld vilji koma á
bandalagi við þau ríki sem hlið-
hollust era Bandaríkjunum, þ.e.
Saudí-Arabíu og Egyptaland.
Sennilega merkir þetta að írakar
séu nú tilbúnir að viðurkenna ísra-
elsríki formlega.
En slíku bandalagi verður ekki
komið á án stuðnings stórveld-
anna. Og hvorki Bandaríkjamenn
né Sovétmenn geta einblínt á ír-
aka án þess að gjóta augunum
til írana. íranar fóra ef til vill illa
út úr stríðinu, segja má að klerka-
stjómin hafi að ýmsu leyti valdið
afturför í landinu, en íran er enn-
þá það land sem hefur mesta
burði til að verða stórveldi í þess-
um hluta heimsins.
Of snemmt er fyrir íraka að
fagna sigri.
Höfiindur er fyrrum forstöðu-
maður sœnsku utanríkismála-
stofnunarinnar. Hann skri/kr
nú greinar fyrir ýmis blöð á
Norðurlöndunum.