Morgunblaðið - 20.08.1989, Qupperneq 4

,,rf#i«œ8ma»wíi**Aí f* i 14 >' '5
&a&z 'Daic
Wkona
MEISTARANNA
þegar hann gerði sér ljóst að hjóna-
band hans og Gölu væri endanlega
lokið. Hann var orðinn að andlegu
rekaldi þegar hann kynntist úti-
gangsstúlku á götu í fátækrahverfi
Parísar. Þetta var falleg stúlka en
ónærð og óhrein, tilbúin að fara í
rúmið með þeim sem gaf henni
matarbita í staðinn. Paul bauð
henni að búa hjá sér, þau urðu
ástfangin og lifðu þokkalega ham-
ingjusömu lífi í mörg ár.
Salvador og Gala urðu fljótlega
peningalaus. Hann var fátækur og
hún búin að eyða því sem hún átti.
Dali leitaði þá til greifans af Noail-
les sem var góðvinur súrrealista.
Greifínn samþykkti að greiða Dali
29.000 franka fyrirfram fyrir mynd
sem Dali huggðist mála af „gamla
manninum Giuglielmo Tell“. Þessi
fjárhæð nægði þeim í bili og þau
keyptu lítið fiskimannahús í litlu
fiskimannaþorpi skammt norðan
við Barcelona. Þau áttu þetta hús
meðan þau lifðu og þótti gott að
búa þar öðru hvoru, einnig eftir
að Dali var orðinn heimsfrægur
málari.
Dali kemst til metorða
meðal súrrealista
Dali vann mikið með súrrealísku
hreyfmgunni í París og komst fljótt
til metorða, innan hennar. Hann
varð fljótlega þekktasti súrrealist-
inn og af mörgum talinn sá merki-
legasti.
Paul þótti afar vænt um Nusch,
stúlkuna sem hann kynntist í fá-
tækrahverfinu, en hann gat ekki
gleymt Gölu. Hann skrifaði henni:
„Fyrir mér ert þú ástin holdi klædd,
þú ert endurholdguð þrá og unaður
ástarfunda. Þú ert allt hugmynda-
flug mitt. Hvers vegna hefurðu
ekki látið taka af þér nektarmynd-
ir nýlega? Mig langar að fá af þér
samfaramyndir og njóta ásta með
þér fyrir framan Nusch.“
Dali skrifaði henni einnig. Hann
málaði andlit hennar á kort og
skrifaði: „Ég elska Gölu meira en
móður mína, meira en föður minn,
meira en Picasso og meira að segja
meira en peninga!" Dali skrifaði
ekki um kynlíf enda sagður getu-
laus. Hann skrifaði um andlega ást
og hið stórfenglega og það var ein-
mitt það sem Gala vildi heyra.
Paul vildi vera lítill —
Dali stór
Þeir voru um margt ólíkir, Paul
og Salvador Dali. Paul vildi vera
skáld og hann kærði sig kollóttan
um að öðlast frægð eða verða mik-
ils metið skáld. Dali vildi hins veg-
ar verða mesti málari heimsins.
Gölu hafði alltaf dreymt að ala af
sér séní, og að vissuleyti má segja
að það hafi hún gert eftir að hún
tók upp samband við Dali. Það má
líka segja að hann hafi verið stór-
brotnasta listaverkið herinar.
Gala var alltaf við hlið Dalis
þegar hann málaði. Hún færði hon-
um penslana, strigann og litina og
þetta hvatti hann til að vinna mik-
ið. Hann vakti athygli í Banda-
ríkjunum og hélt fljótlega sýningu
í New York.
Gala og Salvador Dali giftust í
október 1933 þegar hann var að
verða þrítugur og hún fertug.
Margt í fari Gölu breyttist eftir að
hún giftist Dali. Hún hafði til dæm-
is alltaf haft stutt liðað hár sem
hún skipti til hægri, en eftir brúð-
kaupið hafði hún millisítt hár sem
hún tók saman í hnakkanum með
Chanel-slaufu. Hún hélt þessari
greiðslu þau 50 ár sem hún var
giftDali.
Paul og Nusch giftu sig sumarið
: , . . • • , , MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 20. ÁGUST 1989
Dali-hjónin um 1980. Hér
fer vel á með þeim, en svo
virðist sem stundum hafi þau
rifist heiftarlega og slegist.
Sýndarmennskan og frægðin
gerðu það að verkum að Dali
fékk oft þunglyndisköst, og
þegar Gala var orðin sjötug
var hún búin að fá sig
fullsadda af hinu öfgakennda
lífí.
Max Ernst gerði þessa
mynd af Dada-hópnum meðan
hann var í ástarsambandi við
Gölu. Hún var þá gift Paul
sem var besti vinur Max.
Myndin var máluð árið 1922
og á henni er hann sjálfur
(til vinstri númer 4 með hvítt
hár), Paul Éluard (númer 9)
og Gala (lengst til hægri).
Pólland 1. september 1939 gerði
Gala sér grein fyrir að besta ráðið
fyrir þau væri að yfirgefa Evrópu.
Þar sem hún hafði gott fjármálavit
sá hún að í Bandaríkjunum væri
hag þeirra borgið. Bandaríkjamenn
höfðu sýnt myndum Dalis áhuga
og virtust kunna að meta ýkjur og
furðulegheit. Þau fluttu til vinkonu
sinnar í Virginíu. Hvorki Gala né
Salvador töluðu ensku, en það gerði
ekki mikið til því þau höfðu þjón-
ustufólk og ritara sem þýddu og
túlkuðu fyrir þau með glöðu geði.
Franski rithöfundurinn Anais Nin
heimsótti Dali-hjónin þar sem þau
bjuggu í Virginíu. Eftir heimsókn-
ina skrifaði hún meðal annars:
„Madame (frú) Dali hækkar aldrei
róminn, hún gerir ekkert til að létta
andrúmloftið eða heilla gestina.
Henni finnst sjálfsagt að þarna séu
allir komnir til að þjóna Dali, hinum
mikla, óumdeilanlega Dali.“
1934 meðan Gala og Salvador
Dali voru í New York vegna sýning-
ar Dalis í Julien Levy-safninu.
Dali-hjónin vöktu mikla athygli í
New York og voru í öllum helstu
veislum sem haldnar voru í borg-
inni. Það var mikils virði því með
því móti gátu þau vakið athygli
fjársterkra Bandaríkjamanna á
myndum Dalis. Þau notfærðu sér
það óspart og verðið á myndum
hans hækkaði stöðugt.
Athyglin og
sýndarmennskan fer illa
með taugakerfi Dalis
Þegar þau komu aftur frá
Bandaríkjunum til Evrópu braust
spænska borgarastyijöldin út og
þau fluttu úr litla fískimannaþorp-
inu norðan við Barcelona í lúxus-
hverfí Parísarborgar. Þau höfðu
gert mikið til að vekja á sér at-
hygli og notuðu hugmyndaflugið
óspart.
Sýndarmennskan var mikil, því
þau urðu sífellt að skera sig úr
fjöldanum. En það kom að því að
allt þetta umstang bitnaði á tauga-
kerfi Dalis, hann varð mislyndur
og oft þunglyndur. Gala var sann-
færð um að það væri best fyrir
taugakerfi Dalis að þau væru sem
mest á ferðinni, skiptu um um-
hverfi og reyndu eitthvað nýtt. Þau
voru á stöðugum ferðalögum á ár-
unum 1936-39 frá Saint Moritz til
Caprí, Bandaríkjanna, Kanada,
Týrol, Rómar og fleiri staða.
Dali var duglegur að mála á
ferðalögunum, sem gáfu einnig
tækifæri til að sýna sig og vekja
á sér athygli. Hann tók meðal ann-
ars að sér að hanna sérstakan
tískufatnað fyrir Coco Chanel og
Elsu Schiparelli sem á þessum tíma
voru í fremstu víglínu í tískuheim-
inum.
Gala gerir sér grein fyrir
hættunni sem fylgir seinni
heimstyrjöldinni
Þegar Þjóðveijar gerðu innrás í
Satvaeto* *D<z£c ,
HIÆGILEGT FIFL
EÐA SNILLINGUR?
- EÐA HVORT TVEGGJA?
Salvador Dali er af flestum talinn í hópi með meisturum aldarinn-
ar, en hann hefúr ekki farið varhluta af umfjöllun gagnrýnenda.
UmQölIunin hefur verið ærið misjöfn en yfirleitt nokkuð ákveðin,
annað hvort mjög jákvæð eða n\jög neikvæð. Vittorio Scarbi er
virtur ítalskur listgagnrýnandi sem hefúr ákveðnar skoðanir á
Salvador Dali: „Dali var fyrst og fremst trúður. Hann Iét eins og
fáviti allt sitt Iíf og vakti á sér athygli, ekki sem góður listamaöur
heldur sem hlægilegt Ðfl. Hann hafði nákvæmléga ekkert vit á
myndiist, var jú þokkalegur teiknari, en fyrst og fremst frumlegur
í útliti. Það sorglegasta er að almenningur tók fiflalátunum vel og
fannst þau vera merki þess að þama væri snillingur á ferð. Verk-
in hans eru mér einskis virði og skilja nákvæmlega ekkert eftir
sig“. Þó sú sem penna þessum stýrir sé eitilharður aðdáandi Dal-
is, heimtar réttlætiskenndin að þetta álit Scarbis komi fram.
Hann málaði og lét eins fífl. Hún sá um afganginn
Salvador Dali átti það svo sannarlega til að hegða sér á annan hátt
en fólk gerir flest. Útlitið, klæðaburðurinn og hin undarlega framkoma
áttu eflaust stóran þátt í hinni miklu athygli sem hann vakti um allan
heim sem myndlistarmaður. Saman voru þau Salvador og Gala stórsnj-
öll. Hann málaði og lét eins og fífl en hún sá um afganginn. Hún hafði
mikið fjármálavit og þefaði upp rétt fólk á réttum stað á réttum tíma.
Ég hef heyrt tvær furðusögur um Dali sem ég sel ekki dýrari en ég
keypti þær. Önnur segir að hann hafí hitt blindan mann með staf á
fömum vegi. Hann hafi sparkaðrí manninn svo hann féll í götuna, hrækt
svo á hann og sagt: „Ég þoli ekki að hafa fatlaða aumingja fyrir mér.
Andskotinn hirði þig“. Hin sagan er þannig: Dali gekk fram á hóp úti-
gangsmanna og betlara. Hann spurði þá hvort þeir væru ekki svangir
og hvort þeim liði ekki illa. Þegar þeir játtu því hóf Dali frásögn af
mikilli veislu sem hann hafði verið í hjá aðalsmönnum kvöldið áður. Þar
sagðist hann hafa etið sig fullsaddan af ostrum og humrum sem hann
hafi skolað niður með fínasta kampavíni. Áður en hann yfirgaf betlar-
ana sagði hann: „Svona fíneríi geta ræflar eins og þið aldrei kynnst“.
Það má svo sem vel vera að eitthvert sannleikskom sé í þessum furðu-
legu sögum, en hvað sem þeim líður erú það myndir Dalis sem standa
eftir hann og þegar þær eru skoðaðar eru flestir sammála því að þar
hafí enginn venjulegur maður verið á ferð. Hvað svo sem orðið venjuleg-
ur þýðir. Alla vega þótti Dada-istum orð hafa litla merkingu.
Ekkert samband lengur
við aðra súrrealista
Dali-hjónin bjuggu til skiptis á
þremur stöðum í Bandaríkjunum,
í Virginíu hjá vinkonu sinni, í svítu
á Hótel Regis, einu glæsilegasta
lúxus-hóteli New York, og svo í
Beverly Hills í Kalifomíu. Dali
málaði ekki eingöngu, heldur hann-
aði einnig skartgripi, tískufatnað
og leikbúninga, meðal annars fyrir
ballettuppfærslu í Metropolitan.
Gala annaðist hins vegar ijármálin,
það var hún sem samdi um verð á
verkum Dalis, sá um bankavið-
skipti og hafði samband við lög-
fræðinga þegar þess þurfti. Gala
fylgdi þeirri stefnu að Dali væri
svo mikill snillingur að öll verk
hans ættu að vera í allra hæsta
gæðaflokki. Dollararnir hlóðust
upp í bunkum hjá þeim og þau
nutu þess að vera rík.
Aðrir súrrealískir listamenn
fluttust frá Evrópu til New York á
stríðsárunum, en Dali-hjónin höfðu
ekkert samband lengur við aðra
súrrealista. Þau höfðu engan
áhuga á því og Gölu fannst Dali
vera yfir alla aðra hafinn. Töluverð-
ur rígur myndaðist því og súrreal-
istar kunnu illa við framkomu
Dali-hjónanna.
Gala hafði ekkert samband leng-
ur við Max Emst eða Paul Éluard.
Hún hafði reyndar ekkert samband
við fólk í París á stríðsárunum og
fékk ekki einu sinni fréttir af Céc-
ile dóttur sinni, sem hafði gift sig
í millitíðinni.
Paul brennir öll bréfin frá
Gölu, hún notar þau sem
tekjulind
Þegar síðari heimsstyijöldinni
lauk fékk Gala bréf frá Paul. Hann
bað hana að eyðileggja öll bréfin
sem hann hafði skrifað henni. „Ég
vona að þú lítir á málið eins og
ég,“ skrifaði hann, „og viljir ekki
skilja eftir neitt sem minnir á einka-
líf okkar.“ Hann brenndi öll bréfin