Morgunblaðið - 25.02.1990, Side 14

14
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 25. FEBRÚAR 1990
eftir Egil Helgason
EKKIER það yfirmáta algengt
að íslendingar nefiii götur eða
stræti í höfuðið á sinum fremstu
sonum og dætrum — þjóðskáld-
um, stjórnmálaforingjum og
athafnafólki — líkt og er alsiða
víða í útlöndum. Helst eru það
kappar og kvenskörungar úr
fornsögum sem njóta þvílíkrar
upphefðar; Bergþórugata,
Njálsgata, Helgamagrastræti.
Það er kannski ekki síst af þess-
um sökum að okkur finnst það
dálítið merkilegt og viss upp-
hefð að gata í stórborginni Osló
skuli nú heitin eftir íslenskri
konu og kölluð Ólafíu gata Jó-
hannsdóttur.
Cata þessi er á slóðum sem
voru starfsvettvangur
Ólafíu Jóhannsdóttur
snemma á þessari öld;
í svokölluðu Vater-
landshverfi, á því svæði
sem í almennu tali nefn
ist Grænland. Þama var það sem
Ólafía fann lífsköllun sína í ársbyijun
1909, og þarna í skuggahverfi hinn-
ar ört vaxandi borgar starfaði hún
flestöll þau ár sem hún átti ólifuð
og kaus sér helst samneyti við auðnu-
leysingja, drykkjurúta, vændiskonur
og spássíufólk.
Af ummælum norskra samtíðar-
manna um Ólafíu mætti helst ætla
að þar hafi farið dýrlingur í manns-
mynd. „Að sjálfum Kristi undanskild-
um veit ég engan fremri en Ólafíu,“
er til dæmis haft eftir þekktum mál-
ara, Christian Skredsvig. Og kannski
má segja með nokkrum sanni að
Ólafía hafi gegnt svipuðu líknar-
hlutverki í Óslóarborg áranna milli
1910-20 og Móðir Teresa gegnir nú
áratugum síðar meðal hinna ör-
snauðu í Kalkútta. Hugarþelið er
vísast sprottið af sömu rót, en mun-
urinn kannski helstur sá að sú síðar-
nefnda íklæðist kufli nunnu, en sú
fyrrnefnda íslenskum peysufötum.
Altént er Ijóst að Óslóarbúar minn-
ast Ólafíu með kærleika og þökk.
Ekki einasta hefur áðurnefnd gata
verið heitin í höfuðið á henni, heldur
hefur höggmynd af henni nýlega
verið flutt úr Sofienbergsgarði og
aftur á sínar eiginlegu heimaslóðir
við Vaterlandsbrú.
Prestur, en ekki af Guði
Þegar rakin er ætt og uppruni
Ólafíu Jóhannsdóttur kemur margt
stórmennið við sögu. Hún fæddist
22. október 1863 á Mosfelli í Mos-
fellssveit, dóttir séra Jóhanns K.
Benedíktssonar og konu hans, Ragn-
heiðar Sveinsdóttur. Faðir hennar
var reyndar lítill lánsmaður og er
sagt að hann hafi verið „vel gefinn,
en mjög drykkfelldur". Ekki hefur
dvölin í Mosfellssveit heldur verið
séra Jóhanni til meiri gæfu en svo
að hann mun hafa flutt að Mosfelli
bú sitt, sem þá var 300 fjár, 11 naut-
gripir og 18 hross, en horfið þaðan
þremur árum síðar nær eignalaus.
Kannski hefur Mosfell verið helst til
nærri glapsemdunum í kaupstaðn-
um, því ýmsir telja að fyrirmyndin
að hinum fallna presti í Messunni á
Mosfelli, kvæði Einars Benediktsson-
ar, frænda Ólafíu, sé einmitt faðir
hennar.
Samt liggur Ólafíu ástúðlega orð
til föður síns, þótt hún ljúki reyndar
lýsingu sinni á honum með svofelld-
um orðum: „Annars var það svo um
hann sem marga aðra, er í prests-
stöðu hafa staðið, að þeir sýnast
hafa verið kallaðir þangað af mönn-
um og sjálfum sér, en ekki af Guði.“
Ragnheiður, móðir Ólafíu, var
dóttir séra Sveins Benediktssonar á
Mýrum í Álftaveri. Hún var því syst-
ir Benedikts Sveinssonar, sýslu-
manns, alþingisforseta og eins litrík-
asta stjórnmálamanns á ísiandi á
ofanverðri 19. öld. Benedikt var fað-
ir Einars skálds ög þau Ólafía því
systkinabörn.
Eftir að þau séra Jóhann og Ragn-
heiður flosnuðu af Mosfelli 1865
beið þeirra basl og heilsuleysi í rýru
prestakalli austur í Meðallandi. Af
þeim sökum var það líklega lán í
óláni fyrir Ólafíu að henni var barn-
ungri komið í fóstur á einu sögufræg-
asta mektarsetri landsins, í Viðey.
Þar bjuggu þá Ólafur Stephensen
dómsmálaritari og kona hans Sigríð-
ur Þórðardóttir, en hún hafði löngu
áður verið gift Tómasi Sæmunds-
syni, presti og Fjölnismanni.
1 Viðey dvaldi Ólafía á fjórða ár
undir handaijaðri „frúarinnar
minnar", eins og hún kallaði Sigríði
fóstru sína. Þetta voru björt og falleg
bernskuár sem Ólafíu verður mjög
tíðrætt um í sjálfsævisögu sinni:
„Mér finnst alltaf hafa verið sólskin,
meðan ég var í Viðey, og man ekki
eftir nema einum rigningardegi, deg-
inum, sem ég fór þaðan,“ skrifar hún.
Eldborgin Þorbjörg og
skáldið Einar
Þegar móðir Ólafíu sótti hana út
í Viðey, ærið nauðuga, fór hún með
hana til Þorbjargar systur sinnar sem
þá bjó á Skólavörðustíg 11 í
Reykjavík. Upp frá því er saga Ólaf-
íu og Þorbjargar mjög samtvinnuð,
allt þar til að Þorbjörg deyr árið
1903.
Þorbjörg Sveinsdóttir var á sínum
tíma einhver mesti kvenskörungur á
Islandi og í raun frumkvöðull í þeirri
baráttu sem síðarmeir var farið að
kenna við kvenfrelsi. Hún var ljós-
móðir í bænum, en lét sér í raun
fátt mannlegt óviðkomandi; mennta-
mál, heilbrigðismál, trúmál, stjóm-
mál. Frægt var til dæmis þegar hún
var hneppt í gæsluvarðhald, fuliorðin
kona, fyrir þátt sinn í miklu pólitísku
hitamáli, Elliðaármálunum svoköll-
uðu. Þorbjörg var líkt og bróðir henn-
ar Benedikt mikil ákafamanneskja
og óstýrilát í andanum, enda þótti
Matthíasi Jochumssyni við hæfí að
líkja henni við „eldborg" í kunnu
erfiljóði. Og þótt Þorbjörg væri
kannski á stundum ráðrík og skap-
mikil, var það að líkindum ekki síst
fyrir áhrif frá henni að Ólafía ávann
sér það andans sjálfstæði og kjark
sem átti eftir að reynast henni dijúgt
vegarnesti á langdvölum erlendis.
Fyrsta sumarið sem Ólafía dvald-
ist á Skólavörðustíg 11 voru þær
þijár saman í húsinu, Ólafía, Kristín
amma hennar og Þorbjörg. Slíkt fá-
menni var þó heldur fátítt í því húsi.
Benedikt Sveinsson bjó þar iðulega
meðan þing stóð yfir. Og sonur hans
Einar bjó þar á vetrum, oftast með
öðrum skólapilti. Sjálf segist Ólafía
muna að flest hafi verið 11 manns
þar í heimili, fyrir nú utan stöðugan
gestagang.
ÓLAFÍA lÓIIWAHDÓI IIK
PRESTSDÓTTIMIFRÁ ÍSLWIM. LIFIR
i:\\ í HLGIM ÓSLÓARISÍA SEM liOAAA
ER HJÍIKRAÐIDÆTRIM GÓTLWAR
ÞARIISYRIIA ALDARIWAR