Morgunblaðið - 13.05.1990, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ MANNLIFSSTRAUMAR SUNNUDAGUR 13. MAÍ 1990
C 13
Viðurlög — sem heimilt er að beita fanga fyrir brot á reglum fangeis-
ins eru talin áminning, svipting réttinda sem fangar annars almennt njóta
samkvæmt lögunum eða reglugerðum, svipting vinnulauna og einangrun
í allt að 30 daga.
LÖGFRÆÐI/:>Vo/ á
mannréttindasáttmála Evrópu?
Agaviðurlög
ífangelsum
ÞANN 16. febrúar sl. stóð Orator, félag laganema við Háskóla ís-
lands, fyrir stuttu málþingi um meðferð opinberra mála á íslandi.
Meðal þeirra sem tóku til máls á málþinginu var Örn Clausen
hæstaréttarlögmaður. Hann gerði m.a. að umtalsefni nýleg lög um
fangelsi og fangavist, nánar tiltekið 1.48/1988, einkum ákvæðin
um viðurlög við agabrotum fanga.
Akvæðin um agabrot fanga og
öryggi í fangelsum er aðallega
að finna í IV. kafla laganna. Þar
er að finna fyrirmæli um upptöku
ýmissa muna sem fangar hafa í
fórum sínum éða
komast yfir síðar,
þar á meðal eru
vímuefni. Þá er að
finna heimildir til
að leita á föngum
og taka úr þeim
þvag og blóðsýni
ef grunur leikur á
að þeir hafi á sér
eða innvortis efni eða hluti sem
þeim er bannað að hafa í fangelsi.
I 26. gr. kemur fram hvers kyns
viðurlögum heimilt er að beita
fanga fyrir brot á reglum fangels-
ins. Þar eru talin áminning, svipt-
ing réttinda sem fangar annars
almennt njóta samkvæmt lögunum
eða reglugerðum, svipting vinnu-
launa og einangrun í allt að 30
daga.
Það voru einkum ákvæðin um
einangrun sem ollu hæstaréttar-
lögmanninum heilabrotum. í 3.
mgr. 26. gr. segir að sá tími sem
farigi er í einangrun teljist ekki til
refsitímans. Nánari fyrirmæli um
þetta er síðan að finna í 6. mgr.
26. gr. þar sem segir: „Einangrun
má ekki lengja fangavist um meira
en þriðjung dæmds refsitíma,
nema samþykki Fangelsismála-
stofnunar sé fengið og aldrei um
meira en helming. í 4. mgr. kemur
fram að forstöðumaður fangelsis
ákveði viðurlög. Áður en hann tek-
ur ákvörðun ber honum að ganga
úr skugga um hvernig broti var
háttað með því að yfirheyra fang-
ann og með annarri rannsókn eftir
aðstæðum. Þess ber að geta að
brot fanga innan fangelsisveggj-
anna getur að sjálfsögðu verið
þess eðlis að það sé sjálfstætt
hegningarlagabrot, en um meðferð
þess eftir almennum reglum um
meðferð sakamála.
Það er eðlilegt að menn spyiji
hvort framangreind ákvæði fang-
elsislaganna séu samrýmanleg
grundvallaiTeglum opinbers réttar-
fars hér á landi og hvort ekki sé
hreinlega um að ræða brot á mann-
eftir Davíð Þór
Björgvinsson
réttindasáttmála Evrópu. í því
sambandi má einkum benda á
tvennt. í fyrsta lagi þá reglu að
einangiunarvist sem forstöðumað-
ur stofnunar hefur ákveðið_ skuli
ekki teljast til refsitímans. í öðru
lagi gera framangreindar reglur
ekki ráð fyrir neinum málskots-
rétti til handa fanganum, hvorki
til dómstóla né annarra stjórn-
sýsluaðila, né er mælt fyrir um
rétt hans til að hafa sér til fullting-
is lögfræðing. Þegar fyrrnefnda
atriðið er skoðað frekar er ljóst
að það felur í sér að fanga er ák-
vörðuð refsivist af forstöðumanni
stofnunar án þess að fjallað sé um
málið fyrir dómstólum.
Þau ákvæði mannréttindasátt-
málans sem hér koma til skoðunar
eru einkum 5. og 6. gr. I a-lið 1.
tl. 5. gr. er gert ráð fyrir að því
aðeins verði menn sviptir frelsi að
um sé að ræða „löglegt varðhald
manns sem dæmdur hefur verið
sekur af þar til bærum dómstóli".
Af öðrum ákvæðum 5. gr. er ljóst
að gert er ráð fyrir því sem megin-
reglu að menn verði ekki sviptir-
frelsi nema menn eigi þess kost
að fá skorið úr um lögmæti frelsis-
skerðingarihnar af þar til bærum
dómstól. í c-lið 1. tl. 6. gr. segir
að hver maður sem borinn er sök-
um um refsivert athæfi skuli hafa
rétt til að veija sig sjálfur eða kjósa
sér veijanda. Hafi hann ekki efni
á því að greiða fyrir lögfræðiaðstoð
skal hann fá hana ókeypis, ej' rétt-
arsjónarmið krefst þess“. í ljósi
þess sem hér hefur verið sagt verð-
ur að teljast hæpið að framan-
greind ákvæði fangelsislaganna
séu samrýmanleg ákvæðum mann-
réttindasáttmála Evrópu.
Frá gildistöku núgildandi laga
hefur einangrun verið beitt nokkr-
um sinnum án þess að hún teldist
með refsitímanum. Það er í sam-
ræmi við orðalag ákvæðisins, sem
virðist gera ráð fyrir því sem meg-
inreglu að einangrun dragist ekki
frá refsivist. Því má segja að for-
stöðumenn fangelsa og Fangelsis-
málastofnun hafi ekki átt um neitt
að velja í þessu efni. Það er tíma-
bært að löggjafínn taki lagaákvæði
þessi til endurskoðunar.
\\S\HOÍ./Talaþeir mörgum tungum?
Mállýskur háhyminga
HÁHYRNINGAR eru áhuga-
verðar skepnur sem búa yfir
margvíslegum hæfíleikum sem
lengi hafa vakið áhuga manna.
Sérstaklega áhugaverð er
spurningin um hæfileika þess-
ara skepna, svo og annarra
hvalategunda, til þess að tjá sig
og hafa annarskonar samskipti
sín á milli. I dag eru flestir
fræðimenn sammála um að
hvalir geti skipst á upplýsing-
um, jafiivel þó ágreiningur sé
um það hvort um sé að ræða
vitræn eða eðlislæg samskipti.
Nýlegar niðurstöður kanadiska
vísindamannsins Johns Fords
munu líklega varpa nýju ljósi á
ýmsa þætti þessa vandamáls.
Ford hefur komist að því að
háhyrningar „tala tungum“
sem geta verið svipaðar mállýsk-
um eins tungumáls eða jafn ólíkar
og tvö fjarskyld tungumál. Niður-
stöður þessar
skipa háhyrning-
urh í þann fá-
menna flokk
spendýra sem
geta frá sér hljóð
sem eru ekki
ákveðin á grund-^
velli erfða.
John Ford sem
starfar í sædýrasafninu í Van-
couver og hefur rannsakað há-
hyrninga í meir en áratug segir
að mállýskur dýranna saman-
standi af blístri og köllum sem
þau nota til að hafa samskipti sín
á milli neðansjávar. Þessi hljóð
eru allt annars eðlis en hljóðbylgj-
urnar sem háhyrningar nota til
staðsetningar hluta með bergmál-
smiðun.
Háhyrningar eru stærstu með-
lirnir höfrungaijölskyldunnar.
Þeir eru í flestum höfum heimsins
og eru til að mynda mjög algeng-
ir við strendur Islands og Kanada.
Ford hefur fylgst sérstaklega náið
með ákveðnum hópi háhyrninga
sem telur u.þ.b. 350 dýr sem
eftir dr. Sverri
Ólafsson
dvelja um allt árið við Vancouve-
reyjar við vesturströnd Norður-
Ameríku. Hópurinn skiptist í tvö
samfélög sem búa í stöðugu ná-
grenni hvort við annað og talar
Ford um þau sem norður- og suð-
urhópinn.
Hóparnir tveir eru misstórir,
16 fjölskyldur í norðurhópnum en
einungis þijár í þeim syðri. Vistar-
svæði hópanna eru nokkuð vel
afmörkuð og dvelur norðurhópur-
inn á svæðinu frá vesturströnd
Vancouver-eyja og norður af
landamærum Alaska. Suðurhóp-
urinn dvelur nær eingöngu í Ge-
orgíu-sundi á milli Vancouver-
eyja og meginlands Kanada og
alla leið suður af Gray’s Harbour
við Aherdeen á vesturströnd
Kanada.
Flest hljóð sem háhyrningar
senda frá sér eru á því tíðnibili
sem mannlegt eyra getur greint.
Þetta gerir upptöku hljóðanna
auðveldari en ella, en hún var
framkvæmd með neðansjávar-
hljóðnema sem komið var fyrir
rétt undir yfirborði sjávar. Hljóðin
voru síðan send í gegnum magn-
ara áður en þau voru tekin upp á
segulband.
Ford hefur tekist að flokka
hljóð hópanna í mismunandi „mál-
lýskur". Hann hefur komist að
því að hver fjölskylda gefur frá
sér að meðaltali 12 aðskilin hljóð-
merki sem eru mismunandi frá
fjölskyldu til fjölskyldu.
Eins eru þessi hljóð mjög frá-
brugðin þeim hljóðum sem aðrar
hvalategundir senda frá sér. Hver
hvalur getur framkallað allan
hljóðforðann sem er einkennandi
fyrir þá fjölskyldu sem hann til-
heyrir. Flest hljóðmmerki eru not-
uð einungis innan ákveðinnar fjöl-
skyldu jafnvel þó stundum séu
örfá hljóðmerki sameiginleg með
tveimur eða fleiri fjölskyldum.
Hver kynslóð einnar fjölskyldu
virðist læra hljóðmerkjaforðann
frá eldri kynslóðum og því telur
Ford að fjölskyldur sem búa yfir
nokkrum sameiginlegum hljóð-
merkjum séu af sama stofni. Á
grundvelli mögulegra þróunar-
tengsla á milli mállýskna og fjöl-
skyldna hefur Ford reynt að áætla
hvað það tekur langan tíma fyrir
ákveðna, sjálfstæða mállýsku að
verða til. Hann telur að þetta taki
mjög langan tíma, að öllum líkind-
um margar aldir og því sé trúlegt
að sumar mállýskur séu mörg
þúsund ára gamlar.
Enn sem komið er hefur Ford
ekki tekist að finna ákveðin tengsl
á milli hljóðmerkja og háttemis
og getur því ekki, enn sem komið
er, ráðið í hugsanlega merkingu
þeirra. Þetta er það viðfangsefni
sem hann langar að vinna að í
framtíðinni.
v_t
HÁMARKSGREIÐSLUR
vegna sérfræóilæknishjálpar
Frá 1. maí 1990 til ársloka skulu hámarksgreiðslur sjúkratryggðra, annarra
en elli- og örorkulífeyrisþega, vegna sérfræðilæknishjálpar, röntgengreininga
og rannsókna, miðast við kr. 8.000,-
Gegn framvísun kvittana fyrir greiðslum þessum hjá skrifstofu Tryggingastofn-
unar ríkisins, Tryggvagötu 28, Reykjavík, fá sjúkratryggðir skírteini, sem undan-
þiggja þá frekari greiðslum til áramóta.
Kvittanir skulu, auk nafns útgefanda, bera með sér tegund þjónustu, fjárhæð,
greiðsludag, nafn og kennitölu hins sjúkratryggða.
TRYGGINGASTOFNUN RÍKISINS.