Morgunblaðið - 13.05.1990, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ MENNINGARSTRAUMAR SUNNUDAGUR 13. MAÍ 1990
C 25
til ég heyrði Dexter aftur. Það var
líka í Montmartre og kappinn dálít-
ið óstöðugur á fótunum en spann
gullþræði sveiflunnar af miklu ör-
yggi. Ég var í borginni við sundið
í ár og Dexter alltaf á næstu grös-
um. Eitt sinn heimsótti skáldið Olaf-
ur Ormsson mig og konu mína.
Þegar meistarinn dó orti hann: Ég
sá þig á vörubílspallinum/ég sá þig
standa fremst á pallinum og sumar-
ið var heitt./Þú óstöðugur með sax-
afóninn og ekkert varð eins á eftir.
Hvað var maðurinn að gera á
vörubílspalli? Kann einhver að
spyija en eins og Ólafur sagði eitt
sinn í Jazzspjalli á Rás 2: „Einn dag
í Kaupmannahöfn er allt í einu kom-
inn vörubíll og fyrir framan hann
situr mannfjöldinn. Hvaða snillingur
er þama á ferð? Er þetta kannski
Ellington? Er þetta kannski Basie?
Nei, þetta var hinn guðdómlegi sax-
afónsnillingur Dexter Gordon og
með honum Ole Koch Hansen, Bent
Jædig og þrír kassar af bjór og
Dexter drekkur hvern bjórinn á
fætur öðrum og við bíðum eftir inn-
blæstrinum og hann kom og það
var stórkostlegt."
Jú, Dexter var að leika fyrir
Kaupmannahafnarbúa á vegum
borgarinnar og fór um helstu torg
á færanlegu sviði sem dregið var
af trukki. Ég sagði Dexter að hér
skammt ¥rá sæti íslenskt skáld sem
hann þyrfti að heilsa upp á. Dex
hló hátt og mikið og sagði: „Ég er
ekki gangfær núna en Bent getur
vel gengið. Bent Jædig þú ert am-
bassador minn. Farðu og heilsaðu
upp á skáldið." Og svo varð.
Dexter Gordon á íslandi
Þegar Dexter Gordon dó var þess
getið í öllum helstu fréttatímum al-
vöru útvarps- og sjónvarpsstöðva —
líka á íslandi. En eitt virtust ungu
fréttamennirnir ekki vita. Dexter
Gordon hélt mikla tónleika í Há-
skólabíói á vegum Jazzvakningar í
október 1978. Þá var hann fluttur
til Bandaríkjanna og orðinn stjarna
— að vísu ekki stjórstjarna — það
varð hann eftir að hafa leikið í kvik-
myndinni Round Midnight — og það
var stórkostlegt er áheyrendur stóðu
upp í lok tónleikanna og hylltu
meistarann vel og lengi. Hann kom
hingað snemma morguns og við
Jazzvakningar-félagarnir biðum
lengi eftir að hann kæmi út úr flug-
vélinni. Loks birtist hann eftir að
allir aðrir voru farnir frá borði með
tveimur föngulegum flugfreyjum.
Hann talaði bara dönskuna sína við
mig og Sigurjón félaga minn, enda
höfðum við báðir búið í Danaveldi.
Það var ekki auðvelt að skilja hann
en hafðist þó. „Hvar eru blaðamenn-
irnir? Hvar eru ljósmyndararnir?“
spurði Dexter og hló. „Þeir væru
hér eins og mý á mykjuskán ef
Frank Sinatra væri að koma. Þetta
er virðing pressunnar fyrir listinni!“
Svo vildi hann sjá hveri, en við gát-
um bara sýnt honum heita lækinn
sem rann í Öskjuhlíð. Hann var
ánægður með það og dagurinn leið
í miklum fögnuði og blaðamennirnir
komu og ljósmyndararnir og meira
að segja sjónvarpið og ég lofaði að
kaupa handa honum flösku af
Svarta dauða. En áður en tónleik-
arnir byrjuðu faldi ég hana og hann
fór tvisvar út af sviðinu í píanósóló
að leita — í hléi fékk hann flöskuna
og þá hló Dexter: „Hahahaha, Black
death, sorte dod, jee.“ og drakk nið-
ur að miða. Svo byijuðu tónleikarn-
ir að nýju og hann blés ópusinn sinn
Antabus.
Dexter er ógleymanlegur öllum
sem heyrðu hann og sáu og þó
brennivínið komi oft við sögu í þess-
ari grein -var hann oft edrú og þá
blés hann best. En hann var einn
af þeim örfáu sem gat náð í hæðir
listrænnar túlkunnar þó vínandi
rynni í æðum.
Þegar Dexter kom til Evrópu
varð hann undrandi á þeirri virðingu
sem list hans var sýnd. Slíku átti
hann ekki að venjast í Bandaríkjun-
um og honum féllu evrópskir lifnað-
arhættir vel. Ég sá Dexter síðast
1987, þá var hann orðinn fársjúkur,
en blés samt. Hann kom í'ram
nokkrum sinnum 1988 en ekki eftir
það.
Hér hef ég rakið fáein minning-
arbrot mín og vina minna, en hver
á sína sögu um Dexter — í það
minnsta hver sem hlustar á góðan
djass.
LEIKLIST /Fyrir hvem erleikhúsib?
Öðmvm leiklist
sjúkrahús og þarna lék ég um kvöld-
ið með Dexter, Teije Venaas á
bassa og Ole Jacob Hansen á
trommur. Ég hef sjaldan leikið með
drukknari tenórsaxafónleikara en
þetta mánudagskvöld og ég kunni
hvorki haus né sporð á því sem leik-
ið var en meistarinn heyrði minnst
af því. Eftir þetta djamm þakkaði
ég kærlega fyrir mig og sagði Dext-
er númerið á hótelherberginu mínu
og að hann gæti haft samband við
mig um hádegi ef hann vantaði pían-
ista. Klukkan níu næsta morgun er
bankað á dyr hjá mér og þar er
Dexter mættur, strokinn og fínn og
einsog nýkominn af Sogni. Hann
sagði mér að mæta á æfingu klukk-
an tvö og ég spilaði með honum
þessa viku og það var aldeilis maka-
laust. Þetta var heill háskóli í djass-
músík fyrir mig.“
Þjóðhetja í Köben
Sá Evrópubúi sem mest og best
hefur unnið með Dexter er Niels-
Henning. Hann var aðeins sextán
ára þegar samvinna þeirra hófst.
Eitt sinn spurði ég Niels hvernig
hefði verið að leika með Dexter:
„Flestir einleikarar sem ég spilaði
með á Montmartre á þessum árum
voru aðeins í tvær vikur og þegar
við vorum farnir að ná vel saman
voru þeir farnir. Dexter bjó meira
ogminna í Kaupmannahöfn og 1962
var hann ráðinn til að leika á
Montmartre í heila þijá mánuði.
Slíkt var óheyrt. Þetta gerðist ár
eftir ár og þegar maður lítur til
baka er það ótrúlegt að sami maður-
inn hafi fyllt Montmatre þijá mán-
uði í röð ár eftir ár. En það var heitt
í kolunum í Kaupmannahafn-
ardjassinum í þá daga og Dexter
varð að lokum hálfgerð þjóðhetja.
Dexter kallaði mig alltaf stjúpson
sinn og sagðist hafa kennt mér
allt! Ég sagði auðvitað þegar hann
heyrði að hann hefði ekki kennt
mér rassgat, en að sjálfsögðu
kenndi hann mér mikið — hann
kenndi okkur öllum mjög mikið —
ekki bara þegar vel gekk heldur
einnig þegar illa gekk. Ég kynntist
öllum hliðum á Dexter og oft
hafði ég meira gagn af því
þegar hann skammaði
mig en þegar hann
hrósaði mér. Stundum
var hann heldur illa
fyrirkallaður en oft-
ast blés hann eins
engill.
l’ryggvi Ólafs-
son listmálari
hefur búið í
Kaupmanna-
höfn í áratugi
og hann hefur
hlustað á
Dexter oftar
en flestir ef
ekki allir
aðrir ís-
lendingar.
„Dexter
hefur
magnað-
asta
brenni-
vínsskrokk
sem ég hef
séð og þó
að hann
gæti varla
staðið
spilaði
hann eins
og draum-
ur — það
var alveg
makalaust
hvernig
hann gat
og
tóná-
herslurnar eins
og hann leit oft
út. En hann var
nú ekki alltaf fullur.
Hann bjó um tíma rétt hjá
mér og þá hitti ég hann oft
þegar hann var að kaupa í matinn
eins og hver annar borgarbúi blá-
edrú. Það var alveg svakalega gam-
an að hlusta á liann Dexter. Hann
var svo sjarmerandi grófur en um
leið svo óskaplega fínn. Krassandi
djassleikari Dexter Gordon.“
Á vörubílspalli
Frá því að ég heimsótti Jazzhus
Montmartre 1967 liðu sex ár þar
NÝIR leikhópar spretta upp ár-
lega með háleit markmið um að
sýna „öðruvísi" og nýstárleg
verk eftir höfunda, íslenska eða
erlenda, sem erfiðlega hefur
gengið að koma á framfæri. Hóp-
arnir samanstanda gjarnan af
yngstu kynslóð leikara og Ieik-
stjóra, sem hafa ekki haft greiðan
aðgang að hinum leikhúsunum.
Með þessu móti skapa þau sér
atvinnutækifæri, en líka grund-
völl til að stunda sína listgrein
frjáls og óháð.
eftir Hlín Agnars-
dóttur
Flestir eiga hóparnir sameigin-
legan viljann til að beita öðru-
vísi vinnubrögðum en tíðkast innan
„stofnana" — leikhúsanna — bæði
hvað varðar leikstíl og túlkun,
rekstur og stjórn.
Ekki þarf að
tíunda hér hús-
næðisvanda þess-
ara leikhópa, yfir-
leitt sýna þeir við
frekar frumstæðar
aðstæður í kjöllur-
um og háaloftum
(sem mörgum
finnst voða sjarmerandi og viðeig-
andi). Húsnæðið rúmaroftast innan
við 100 manns í sæti og við það
skapast meiri nálægð við áhorfend-
ur en í stærri leikhúsum, sviðsetn-
ing og leikur verður áleitnari. Þetta,
ásamt frumlegu verkefnavali, er
það sem gerir sýningarnar „öðru-
vísi“ og forvitnilegri fyrir þann
áhorfendahóp, sem sækir þessar
sýningar.
Eins og fram kom í síðasta pistli,
hjá einum aðstandenda litlu leik-
hópanna, þá hefur aðsókn verið
með versta móti upp á síðkastið,
ekki aðeins hjá þessum tiltekna leik-
hópi, heldur í öll leikhús í höfuð-
borginni, a.m.k. frá frá áramótum.
í Skeifunni 3c, þar sem flestir litlu
hópanna hafa haft aðstöðu, rúmast
67 manns í sæti. Sjaldnast er þó
leikið þar fyrir fullu húsi, stundum
fer aðsóknin jafnvel niður fyrir 30
manns. Aðeins einu sinni hefur tek-
ist að fylla húsið á hverri sýningu
— en það var á „Sjúk í ást“ eftir
Sam Shepard, sem sýnt var 32 sinn-
um af leikhópnum „Annað svið“ sl.
haust. Þrátt fyrir mikla fjölmiðla-
umijöllun, stanslausar auglýsingar
og kynningar (sem ásamt húsaleig-
unni er stærsti útgjaldaliður leik-
hópanna), svo ekki sé minnst á
góða dóma gagnrýnenda — þá
koma áhorfendur ekki, a.m.k. ekki
nógu margir til þess að viðkomandi
sýningar standi undir sér fjárhags-
iega. Margir hópanna ramba því á
barmi gjaldþrots og meðlimir þeirra
verða fyrir persónulegu eignatapi.
Það eru margar skýringar á lofti
hjá leikhúsfólki varðandi minnkandi
leikhúsaðsókn. Ein er þessi um sam-
keppnina við aðra miðla eins og
bíó, sjónvörp, myndbönd. Onnur er
almennt peningaleysi í þjóðfélaginu,
þ.e. fólk hefur ekki efni á að fara
í ieikhús (eða ver því litla sem af-
gangs er í aðra skemmtun). Enn
önnur er kenningin um að ekki
hafi verið lögð nægileg rækt við
að ala yngri kynslóðir upp við leik-
hússókn. Eitt er víst: íslenskt leik-
hús er í alvarlegri kreppu í dag,
það nær ekki til áhorfenda í bili.
Sama kreppan blasir við öllum.
Þessari staðreynd verða litlu leik-
hóparnir jafnt sem stóru leikhúsin
að kyngja. Sýningar hjá Borgai’leik-
húsi og Þjóðleikhúsi hafa verið
felldar niður vegna lélegrar aðsókn-
ar seinni hluta vetrar. Borgarleik-
húsið opnaði með pomp og prakt
sl. haust með alíslenska dagskrá,
leikrit sem aldrei áður höfðu séð
dagsins ljós. Leikfélagsmenn voru
bjartsýnir á góða aðsókn og héldu
að fólk myndi streyma í leikhúsið,
ef ekki vegna góðra sýninga, þá
a.m.k. fyrir forvitni sakir. Þjóðleik-
húsið hefur goldið fyrir afar nei-
kvæða og þreytandi umræðu um
endurbætur og viðgerðir, þar sem
minnihluti listamanna hefur reynt
að tefja og þæfa framkvæmdir og>
ijúfa samstöðu.
Upp er runninn tími, þar sem
spyija verður hvort og hvernig leik-
húsið, (lítið eða stórt, fijálst eða
ríkisrekið, tilrauna eða hefðbundið);
ætlar sér að ná til áhorfenda? I
markaðs- og auglýsingaþjóðfélagi
nútímans verður að „drösla" fólki
í leikhús — allt of fáir fara að eig-
in frumkvæði — leikhús höfðar ekki
til almennings á sama hátt og áður.
Um leið vakna ýmsar samvisku-
spurningar um verkefnaval og til-
gang leiklistarinnar, sem allt þenkj-
andi leikhúsfólk hlýtur að svara,
ef ekki innan eigin hóps, þá hver
fyrir sjálfan sig; fyrir hvern er ver-
ið að leika? Getur verið að leikhúsið
í dag sé orðið svo sjálfliverft og
leiðinlegt, að það hafi hreinlega
gleymt mikilvægasta þætti sínum,
áhorfendum og um leið áhorfendur
leikhúsinu?
Litlu leikhóparnir
— samanstanda
gjarnan af yngstu
kynslóð leikara og
leikstjóra, sem hafa
ekki haft greiðan að-
gang að hinum leik-
húsunum. Með þessu
móti skapa þau sér
atvinnutækifæri, en
líka grundvöll til að
stunda sína listgrein
fijáls og óháð.