Morgunblaðið - 03.08.1990, Síða 17

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 3. ÁGÚST 1990
17
AF INNLENDUM
VETTVANGI
HELGI BJARNASON
Fólk tapar hundruðum
þúsunda vegna afturvirkni
breytinga á skattalögum
Viðurkennt er að allur almenningur
ræður ekki við að telja vexti rétt fram
og að eftirlit sé illframkvæmanlegt
VIÐ álagningu skatta í ár er í fyrsta skipti notað nýtt fyrirkomulag
við vaxtaendurgreiðslu, svokallaðar vaxtabætur. Það er eitt af mörgum
kerfum sem notuð hafa verið á undanförnum árum. í lok síðasta árs,
þegar tekjuárinu var að ljúka var reglum um vaxtabætur breytt. Meðal
annars var felld niður heimild sem menn höfðu til að tilfæra sem vaxta-
kostnað uppsafnaðar verðbætur á lánum sem greidd eru örar en kveð-
ið er á um í skuldabréfi. Vegna upptöku vaxtabótanna og síðar nýrrar
skilgreiningar á vöxtum, missti fólk af rétti til vaxtaafsláttar og hús-
næðisbóta sem það hafði samkvæmt gildandi lögum þegar það gerði
fjármálalegar ráðstafanir á árinu 1988 og fyrri hluta árs 1989. í sumum
tilvikum tapaði fólk mörg hundruð þúsundum króna. Á Alþingi í vor
kom fram þingmannafrumvarp þar sem lagt var til að afturvirkni þess-
arra ákvæða yrði felld út en frumvarpið dagaði uppi í þinginu. í greinar-
gerð með frumvarpinu segja flutningsmenn að búast megi við því að
einhverjir leiti réttar síns fyrir dómstólum vegna afturvirkni breyting-
anna. Þá hafa margir haft samband við skattstofuna í Reykjavík vegna
umræddra breytinga. Vararíkisskattsljóri hefur viðurkennt að ekki sé
hægt að ætlast til að almenningur ráði við að telja vexti fram á réttan
hátt og nánast útilokað fyrir skattstjóra að hafa eftirlit með að vextirn-
ar séu rétt færðir. Viðraðar hafa verið hugmyndir að alveg nýju fyrir-
komulagi vaxtaútreiknings, þar sem vextir yrðu reiknaðir sem ákveðin
prósenta af skuldum.
egar staðgreiðsla skatta var
ákveðin upphaflega átti að
hætta við vaxtafrádráttinn. Stað-
greiðslan kom til framkvæmda í árs-
byijun 1988 en Jögunum var breytt
fyrir gildistöku. í staðinn fyrir gamla
vaxtafrádráttinn var tekið upp hús-
næðisbótakerfi ásamt vaxtaafslátt-
arkerfi sem átti að vera við lýði í sex
ár sem aðlögun gamla vaxtafrádrátt-
arins að húsnæðisbótakerfinu. Það
kerfi var notað í tvö ár, þar af var
annað árið skattlaust. Vorið 1989
var samþykkt á Alþingi nýtt fyrir-
komulag, svokallað vaxtabótakerfi,
sem taka á alveg við af þeim fyrri.
Þessi breyting á skattalögum var
gerð samhliða breytingum á húsnæð-
islánakerfinu, þar sem húsbréfakerfi
var tekið upp. Markmiðið var að fella
alla opinbera aðstoð við niðurgreiðslu
á vöxtum til kaupa á íbúðarhúsnæði
í einn farveg, í skattkerfinu.
Tapar allt að 680 þúsund
kr. húsnæðisbótum
Ákveðið var að húsnæðisbæturnar
yrðu greiddar áfram til þeirra sem
fengu úrskurð um húsnæðisbætur á
árinu 1988 vegna kaupa á sínu fyrsta
íbúðarhúsnæði. Þá voru húsnæðis-
bætur úrskurðaðar í sex ár og eru
nú þrjú ár eftir. Þeir sem fengu úr-
skurð um húsnæðisbætur á árinu
1989, vegna kaupa á íbúðarhúsnæði
1988, fengu aðeins úrskurð um hús-
næðisbætur í eitt ár vegna þess að
þá var búið að ákveða að taka upp
nýtt kerfi um síðustu áramót. Lög
sem samþykkt voru í maí 1989 voru
þannig að hluta til látin ná til ráðstaf-
ana sem fólk gerði í húsnæðismálum
á öllu árinu 1988. Bent hefur verið
á að fólk sem keypti íbúðarhúsnæði
á árinu 1988 og fyrri hluta árs 1989,
áður en nýju lögin voru samþykkt,
hafi gert það í þeirri trú að það ætti
rétt á húsnæðisbótum samkvæmt
gildandi lögum. Húsnæðisbæturnar
eru nú 56.636 kr. á einstakling, tvöf-
alt á hjón. Hjón sem missa rétt til
húsnæðisbóta í sex ár en fá ekki
rétt til vaxtabóta tapa því 680 þús-
und krónum en 566 þúsund kr. ef
það tapar bótunum í fimm ár. Fólkið
á að vísu rétt á að flytjast yfir í
nýja vaxtabótakerfið með þeim al-
mennu reglum sem um það gilda.
Einhver hluti þeirra fær þó ekki
vaxtabætur. Allir sem voru að kaupa
íbúðarhúsnæði í fyrsta sinn áttu rétt
á húsnæðisbótum, þær voru nokkurs
konar „frumburðarréttur hvers ís-
lendings", eins og komist hefur verið
að orði, og þenrian rétt fékk fólk
hvort sem það greiddi mikla vexti
eða litla og jafnvel enga og var það
síðastnefna einmitt eitt af gagnrýnis-
atriðum húsnæðisbótakerfisins.
Vaxtagjöld eru aftur á móti grunnur
vaxtabótanna og þær eru auk þess
tekju- og eignatengdar. Hvergi ligg-
ur fyrir h\sað hvað margir af þeim
sem misstu húsnæðisbæturnar hafa
ekki rétt til vaxtabóta. Líklega eru
það tiltölulega fáir einstaklingar.
Ný skilgreining greiddra
vaxta höfð afturvirk
í lok síðasta árs, þegar tekjuárinu
var að ljúka, var reglum um útreikn-
ing vaxtabóta breytt. Hækkuð voru
þau eipiamörk sem skerða vaxta-
bætur en á móti voru fleiri eignir
teknar með í útreikninginn og hlut-
fall tekjuskerðingar hækkað úr 5 í
6%.
Við þessa lagabreytingu, sem
samþykkt var á Alþingi 28. desem-
ber 1989, varð gamall draumur emb-
ættismanna að veruleika með því að
gerð var breyting á grunni vaxtabó-
tanna sem embættismenn höfðu
lengi bent á. Sett var inn í skattalög-
in eftirfarandi málsgrein: „Hvorki
teljast til vaxtagjalda hjá seljanda
áfallnar uppsafnaðar verðbætur af
lánum sem kaupandi yfirtekur við
sölu íbúðar né heldur uppsafnaðar
áfallnar verðbætur á lán skuldara
sem hann greiðir á lánstíma umfram
ákvæði viðkomandi skuldabréfs'."
Þetta ákvæði er sett inn meðal ann-
ars til að koma í veg fyrir að menn
fengju til frádráttar vaxtagjöld sem
myndast við uppgreiðslu þeirra á
verðtryggðum lánum á lánstíma
þeirra. Það gat gerst með því að
fólk greiddi lánin upp með peningum
á lánstímanum eða seldi eignina og
kaupandinn yfirtæki lánið en það var
talin uppgreiðsla lánsins samkvæmt
gamalli túlkun skattayfii-valda. Menn
sem hafa þekkt þetta ákvæði hafa á
undanförnum árum fengið mikinn
vaxtafrádrátt við sölu íbúða. Marí-
anna Jónasdóttir, hagfræðingur í
hagdeild fjármálaráðuneytisins, segir
að lengi hafi verið áhugi á þessari
breytingu enda hefði borið á misnotk-
un réttarins. Menn hefðu tekið ný lán
til að gera upp eldri vísitölulán i
þeim eina tilgangi að fá vaxtafrá-
dráttinn.
Ákvæðinu „Iaumað“ inn í lögin
Þessari breytingu var „laumað"
inn í skattalögin, hennar var til dæm-
is ekki getið í greinargerð frumvarps-
ins og ekki urðu neinar umræður um
hana í þinginu. Þá var ekki haft fyr-
ir að tilkynna skattgreiðendum sér-
staklega um hana. Virðast margir,
þar á meðal þingmenn, ekki hafa
áttað sig á breytingunni. Þó hún
hafi ekki verið gerð fyrr en á síðustu
dögum tekjuársins var hún látin gilda
fyrir allt árið. Fólk sem hafði gert
ráðstafanir í samræmi við gildandi
skattalög, til dæmis greitt upp lán
eða skipt um íbúð og gert ráð fyrir
vaxtaendurgreiðslu vegna uppsafn-
aðra verðbóta, varð af þeim. Ekki
var gefinn neinn aðlögunartími að
breytingunni, eins og stundum hefur
verið gert við breytingar á skattalög-
um þó afturvirkar breytingar hafi
einnig tíðkast.
Geir H. Haarde og fimm aðrir
þingmenn fluttu síðar á þessu sama
þingi breytingartillögu við skattalög-
in í þeim tilgangi að afnema afurvirk-
ar þrengingar réttar manna til hús-
næðisbóta og frádráttar vegna upp-
safnaðra verðbóta en vildu hafa lög-
in óbreytt að öðru leyti. í greinar-
gerð frumvarpsins segir að breyting-
arnar stangist á við grundvallaratriði
í réttarfari og lýsi siðleysi stjórnvalda
og virðingarleysi í garð skattþegna.
„Þær hafa og lítt verið kynntar al-
menningi. Engu et- líkara en að skáka
hafi átt í skjóli þess að fáir hafa
þessi mál á hraðbergi og einstakling-
arnir, sem hagsmuna eiga að gæta
varðandi þessi-tilteknu atriði,,eflaust
ekki mjög margir. Það breytir ekki
eðli málsins. Fastlega má því búast
við að einhveijir verði til þess að leita
réttar síns í þessum efnum fyrir dóm-
stólum verði lögunum ekki breytt í
þá veru sem frumvarpið gerir ráð
fyrir.“ Frumvarpið dagaði uppi á
þinginu eftir að fjármálaráðherra
hafði lagst gegn því.
Gestur Steinþórsson, skattstjóri
Reykjavíkur, segir að töluvert marg-
ir hafi haft samband við skattstofuna
vegna umræddra breytinga á skatta-
lögum eftir að skattseðlarnir voru
bornir út um mánaðarmótin.
Fimmtungs hækkun bóta
Steinþór Haraldsson, yfirlögfræð-
ingur skattadeildar Ríkisskattstjóra,
segir að breyting úr vaxtaafslætti í
vaxtabætur geti hafa komið harka-
lega niður hjá einhveijum gjaldend-
um, sem átt hefðu rétt samkvæmt
eldra kerfínu en lítinn eða engan
samkvæmt því nýja. Einkum tekju-
hátt fólk eða eignamikið. í núgild-
andi vaxtabótakerfi eru 6% af tekjum
viðkomandi gjaldanda dregin frá
vaxtagjöldum. Ef einstaklingur á
yfir 2,5 milljónir eða hjón 4,15 millj-
ónir í eignir umfram skuldir skerðast
vaxtabæturnar og falla út ef eignin
er tvöfalt þetta lágmark. Hámark
vaxtabóta sem einstaklingur getur
fengið er 113.484 þúsund kr.,
148.484 hjá einstæðu foreldri og
184.544 hjá hjónum. Aðstoð sem
húsbyggjendur fá með vaxtabótum
er að mörgu leyti svipuð og vaxtaaf-
slátturinn sem gilti fyrir tekjuárin
1987 og 1988, nema hvað hann var
ekki eignatengdur. Á móti kemur að
vaxtabæturnar falla ekki út eftir
ákveðinn árafjölda eins og í fyrri
kerfum.
Samkvæmt álagningarskrá fengu
25.487 skattgreiðendur vaxtabætur,
samtals að fjárhæð 1,4 milljarða kr.,
eða tæpar 56 þúsund krónur á ein-
stakling. Meðalbætur hjóna voru
rúmlega 100 þúsund, en hlutfallslega
hærri hjá einhleypingum og einstæð-
um foreldrum. Áð auki voru greiddar
út húsnæðisbætur samkvæmt gamla
kerfinu til 11.031 einstaklings, sam-
tals að fjárhæð 624 milljónir kr.
Vaxtaniðurgreiðslu í formi skattaf-
sláttar fengfu því 36.518 menn, sam-
tals að fjárhæð 2,0 milljarðar kr. Á
árinu 1989 fengu 35.583 menn hús-
næðisbætur eða vaxtaafslátt, sam-
tals að fjárhæð 1,4 milljarðar kr. Þar
af var vaxtaafslátturinn 751 milljón
til 22 þúsund manna og húsnæðis-
bætur 697 milljónir til 13.500
manna. Fjármálaráðuneytið telur að
þarna hafi í raun orðið fimmtungs-
hækkun á vaxtafrádrætti í skatta-
kerfinu. Ástæðan er að hluta til sú
að fleiri fá vaxtabætur nú en vaxta-
afslátt áður en meira munar um að
vaxtabæturnar eru að meðaltali tals-
vert hærri en gamli vaxtaafsláttur-
inn, eða tæpar 56 þúsund krónur í
stað 34 þúsunda. Með nýja kerfinu
er verið að færa vaxtaniðurgreiðslu
úr húsnæðislánakerfinu yfir í skatta-
kerfið en þar sem fólk var almennt
ekki byijað að greiða vexti af hús-
bréfum á síðasta ári, skýrir það ekki
þessa hækkun. Raunvaxtahækkun
gömlu húsnæðislánanna á síðasta ári
jók vaxtabæturnar eitthvað.
Erfitt að telja
vextina rétt fram
Á tímum gamla vaxtaafsláttarins
var auðvelt fyrir almenna borgara.
að telja fram lán sín og vexti. Undan-
farin ár hefur vandinn við að ganga
rétt frá þessum hluta skattframtals-
ins sífellt verið að aukast og nú er
svo komið að nánast útilokað er fyr-
ir fólk sem skuldar lán vegna hús-
bygginga/íbúðarkaupa að gera það
rétt án aðstoðar sérfræðinga. Vísi-
tölulán, til dæmis húsnæðislán eða
lífeyrissjóðslán, sem yfirtekin eru við
kaup íbúðarhúsnæðis þarf að endur-
reikna vegna þess að hluti verðbó-
tanna sem greiddur er og fram kem-
ur á greiðsluseðli banka eða lána-
sjóðs, hefur myndast í tíð fyrri eig-
anda og hefur verið tilgreindur sem
nýr höfuðstóll lánsins við eigenda-
skiptin. Algengt er að fólk noti kvitt-
anir banka og lánastofnana og telji
með því fram mun hærri vaxtagjöld
en heimilt er samkvæmt gildandi
reglum og snuði þannig ríkið.
Ævar ísberg vararíkisskattstjóri
segir í minnisblaði til fjárhags- og
viðskiptanefndar neðri deildar Al-
þingis í desember, þegar verið var
að ræða um breytingar á vaxtabóta-
kerfinu, að þrátt fyrir ítarlegar skýr-
ingar skattyfirvalda á viðeigandi
eyðublöðum megi telja útilokað að
allur almenningur ráði við þá út-
reikninga sem nauðsynlegir eru.
Engu minni erfiðleikar séu hjá skatt-
stjórum við framkvæmd þessa atrið-
is. Það megi teljast útilokað að þeir
hafi nokkra möguleika á að ráða við
að fylgjast með því að rétt vaxta-
gjöld séu færð.
Með breytingunni á uppsöfnuðum
verðbótum er komið til móts við þetta
sjónarmið. En vandinn heldur áfram
og hleður upp á sig eins og snjóbolti
eftir því sem fleiri eigendaskipti
verða að íbúðum. Að sögn Steinþórs
Haraldssonar hefur sú hugmynd ver-
ið viðruð að einfalda vaxtabótakerfið
með því að láta reikna út meðaltal
vaxta og láta ákveðna prósentu lána
gilda sem stofn til útreiknings vaxta-
bóta. Ljóst er að það myndi auðvelda
eftirlitið, þó ekki sé með því hægt
að koma alveg í veg fyrir misnotkun
vaxtabótaréttarins. Maríanna Jónas-
dóttir segist hafa heyrt þessar hug-
myndir en ekki hafi verið tekið und-
ir þær í ráðuneytinu. Taldi hún að
þessi leið væri ekki vænleg til árang-'
urs. Hún spurði hvort ekki yrði sama
vandamálið hjá skattstjórum að fara
yfir lánin sem fólk teldi fram vegna
íbúðarkaupa, til að gæta þess að
námslán og önnur slík kæmu ekki
einnig til útreiknings vaxtabóta.
Maríanna sagði að vitað væri að
vegna framkvæmdar á nýjum skatt-
kerfum undanfarin ár hefði verið
mikið álag á skattstjóraembættun-
um. Nú færi hins vegar að sjást fram
úr þeim önnum og vonandi losnuðu
þá menn sem gætu þá farið í endur-
skoðun vaxtanna.