Morgunblaðið - 12.08.1990, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 12. ÁGÚST 1990
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 12. ÁGUST 1990
21

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122.
Áskriftargjald 1000 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 90 kr. eintakið.
Islenzka óperan
*
Islenzka óperan á við verulegan
fjárhagsvanda að stríða, eins
og fram kom í samtali við Garðar
Cortes, óperustjóra, í Morgunblað-
inu í gær. Er nánast fyrirsjáan-
legt, að starfsemi hennar leggist
niður, ef ekki kemur til aukinn
fjárstuðningur frá opinberum aðil-
um. Annars vegar þarf að greiða
upp skuldir óperunnar, sem nema
um 35 milljónum krónum. Hins
vegar þarf að tryggja henni rekstr-
argrundvöll til frambúðar.
Óperan hefur notið opinbers
stuðnings og ríkið hefur hvað eft-
ir annað komið til skjalanna, þegar
á hefur þurft að halda. Nú fær
óperan framlög frá ríkinu, sem
nema 13 milljónum króna á ári
og duga fyrir launum starfsmanna
og húsnæðiskostnaði en að sögn
Garðars Cortes kostar uppsetning
hverrar sýningar um 10 milljónir
króna og hvert sýningarkvöld
kostar síðan tæpa milljón. Ef
miðaverð ætti að standa undir
kostnaði yrði að þrefalda það og
hefðu þá fáir efni á að sækja sýn-
ingar óperunnar.
Á starfstíma sínum hefur Is-
Ienzka óperan sett upp 21 verk
og hafa 150 þúsund ^gestir sótt
sýningar óperunnar. I samtalinu
við Morgunblaðið í gær sagði
Garðar Cortes: „Það, sem þetta
fyrirtæki þarf er að losna út úr
skuldafeninu og vissa um að hægt
verði að setja upp tvær til þijár
sýningar á ári næstu þtjú til fimm
árin. Einungis þannig getum við
samið við listamennina um áfram-
hald. Það þyrfti því að koma til
fjárveiting fyrir skuldunum og
síðan fast fimmtíu milljóna króna
framlag til að setja upp sýningar.“
íslenzka óperan er ekki eina
óperuhúsið, sem á við Ijárhags-
vanda að stríða. Þvert á móti eru
slík vandamál mjög algeng hjá
óperuhúsum. Eitt frægasta óperu-
hús í heimi, Metropolitan-óperan
í New York, hefur á starfstíma
sínum hvað eftir annað lent í gífur-
legri Ijárþröng. Deilur um óperu-
hús eru mjög algengar. Þannig
hafa miklar deilur staðið í Frakk-
landi um byggingu nýju Bastillu-
óperunnar i París, sem vígð var á
byltingarafmælinu á sl. sumri og
jafnframt hafa orðið miklar svipt-
ingar um rekstur hennar. Nú _er
hart deilt um nýtt óperuhús á ít-
alíu. Yfirleitt snúast þessar deilur
um peninga, stundum um listræna
þætti í starfi óperuhúsanna. En
þrátt fyrir fjárhagsvandræði og
miklar sviptingar eru glæsileg
óperuhús, sem draga að sér fram-
úrskarandi listamenn, á margan
hátt hápunkturinn á menningar-
starfsemi í stórborgunum.
íslenzka óperan var sett upp
af miklum vanefnum og ótrúlegö
bjartsýni. Listamennirnir, sem
haldið hafa uppi starfsemi hennar,
hafa unnið afrek, sem lengi verður
í minnum haft. Þar er Garðar
Cortes fremstur í flokki. Óperan
hefur átt mikinn þátt í að efla
áhuga ungs fólks á að leggja út
á þessa listabraut. Nú er svo kom-
ið, að íslenzkir söngvarar vekja
vaxandi athygli á alþjóðavettvangi
og eru kallaðir til að syngja í
fremstu óperuhúsum veraldar,
þ. á m. í Scala í Mílanó, en margir
telja, að lengra verði ekki komizt
en að fá tækifæri til að syngja
þar. En fyrst og fremst hefur Is-
lenzka óperan auðgað menning-
arlíf okkar íslendinga með alveg-
sérstökum hætti.
Nú er kominn tími til að óper-
unni verði tryggður rekstrar-
grundvöllur til frambúðar með
sameiginlegu átaki margra aðila.
Eðlilegt er, að ríkið gangi á undan
með góðu fordæmi og rnestu ijár-
framlagi. En íbúar sveitarfélag-
anna á höfuðborgarsvæðinu njóta
ekki sízt góðs af starfsemi óper-
unnar. Þess vegna er eðlilegt, að
Reykjavíkurborg, Kópavogskaup-
staður, Garðabær, Hafnarfjörður,
Seltjarnarneskaupstaður og Mos-
fellsbær leggi einnig fram sinn
hlut. Að auki má búast við, að
fjársterk einkafyrirtæki verði nú
sem fyrr reiðubúin til að leggja
eitthvað af mörkum.
Þess hefur stundum gætt i opin-
berum umræðum hér, að einhveij-
ir hafa talið það sóun á fjármunum
að leggja peninga til menningar-
starfsemi. Þessar raddir eru ekki
jafn háværar og áður. Enda er
staðreyndin sú, að aðsókn að
margvíslegri menningarstarfsemi
er ótrúlega mikil. En þar að auki
er ljóst, að blómleg menningar-
starfsemi stuðlar að auknum við-
skiptum hjá fjölmörgum aðilum.
Gleggsta dæmið um þetta er
sennilega reynsla Akureyringa,
þegar Leikfélag Akureyrar hefur
verið með vel heppnaðar sýningar.
Þá hafa flugfélög haft verulegar
tekjur af ferðum fólks, sem lagt
hefur leið sína þangað til þess að
sækja sýningar. Hið sama má
segja um hótel og veitingastaði.
Auðvitað á þetta við í enn n'kara
mæli hér á höfuðborgarsvæðinu,
þar sem landsbyggðarfólk kemur
hingað í stórum hópum yfir vetr-
artímann til þess að njóta blómlegs
menningarlífs á þessu svæði. Við-
skiptin, sem af þessu leiða, skila
sér með margvíslegum hætti í
sameiginlega sjóði borgaranna.
Þetta mættu forráðamenn opin-
berra sjóða gjarnan hafa í huga,
þegar rætt er um stuðning við
starfsemi íslenzku óperunnar.
Með sameiginlegu átaki opin-
berra aðila og einkaaðila_ verður
hægt að tryggja rekstur íslenzku
óperunnar til frambúðar. Þess
vegna eiga menn nú að láta hend-
ur standa fram úr ermum til þess
að undirbúningur að vetrarstarfi
óperunnar geti hafizt sem fyrst.
og Þjóðfélagssáttmálinn hélt gildi
sínu gegnum þykkt og þunnt og
var misnotaður af föntum einsog
Robespierre sem dekraði við minn-
ingu Genfarbúans einsog hann væri
holdi klætt guðspjall. Jakobinar
veifuðu ritum hans í tíma og ótíma
ofstæki sínu til réttlætingar. Dá-
læti Robespierres á Rousseau var
með svipuðum hætti og holdgun
hins guðlega marxisma í Marx og
Lenín; þjóðfélagslegt öngþveiti varð
að guðlegum innblæstri.
Rousseau hafði hugmyndir um
einhverskonar velferðarkerfi og lýð-
stjórn. En hann gleymdi ekki sjálfs-
bjargarhvötinni og taldi það sem
eflir heill einstaklingsins stuðli einn-
ig að velferð alls þjóðfélagsins.
Hann leggur áherzlu á frelsi ein-
staklingsins, en þó með ákveðnum
fyrirvörum vegna hagsmuna heild-
arinnar. Lög og reglur séu nauðsyn-
legar og hefti engan veginn frelsi
þegnanna, geti miklu fremur tryggt
það og þá ekki síður öryggi þeirra.
Ef maðurinn væri guðleg og galla-
laus vera væri ótakmarkað frelsi,
þ.e. óheft iýðræði, ákjósanlegt, en
hann sé einungis breysk og brotleg
skepna sem þurfi á að halda leið-
sögn og aðhaldi. Mannréttindayfir-
lýsingin franska sækir efni og and-
blæ í kenningar Rousseaus um jafn-
rétti og frelsi.
M.
(meira næsta sunnudag.)
SVISSARAR ERU
lítil þjóð einsog við og
vandamál þeirra eru
margvísleg, og raunar
miklu fleiri en erfið-
leikar okkar, svo
sundurleit sem þjóðin
er og margtýnd. En þeir hafa fund-
ið lausn á öllum slíkum vandkvæð-
um, einnig þeim sem viðkvæm eru,
einsog tungumáladeilur sem geta
breytt annars dagfarsprúðu fólki í
klepptæka ofstækismenn.
Við höfum átt samleið með Sviss-
lendingum í fríverslunarbandalagi
EFTA og gætum margt af þeim
lært. Rousseau var Genfarbúi og
líklega hafði hann meiri áhrif á
stjórnmálaþróun hér á landi og ann-
arsstaðar en flestir aðrir, þótt ekki
væri hann sérlega hrifinn af þing-
ræði (eins-dags-frelsi ijórða hvert
ár!). Rit hans voru biblía byltingar-
manna í Frakklandi 1789 og raunar
hefur verið sagt þau hafi verið
neistinn sem kveikti bálið, ekki sízt
Þjóðfélagssáttmálinn, sem er undir-
staða margvíslegra hugmynda um
þjóðfélagið. Þær dugðu vel á langri
göngu um einveldishjarn 19. aldar.
Rousseau tók fegurð framyfir
nytsemi, samt hafði hann mikil
óbein áhrif á upplýsingamenn, jafn-
vel Eggert Ólafsson, en síðar Jónas
Hallgrímsson og Fjölnismenn sem
lögðu áherzlu á hvorttveggja; eða
einsog B. Russell benti á: ánamaðk-
urinn er nytsamur en ekki fallegur;
HELGI
spjall
tígrisdýrið er fallegt,
en ekki nytsamlegt.
Darwin Iofsöng
maðkinn, ,en Blake
tígrisdýrið, Fjölnis-
menn hefðu bæði kall-
að maðkinn og tígris-
dýrið til vitnis um stefnu sína og
hugsjón. Samt var Jónas rómantískt
skáld fyrst og síðast.
Margir hafa misnotað hugmyndir
Rousseaus einsog verða vill. Nazist-
ar færðu sér í nyt hugmyndir Nietz-
sches sem er í hópi merkustu rithöf-
unda og frumlegustu hugsuða á
þýzka tungu. Hann kunni öðrum
fremur að meta Heine og verk hans,
þótt nazistar hötuðust við þennan
hálfkristna gyðing sem hafði mikil
áhrif á 19. aldar Ijóðlist okkar eins-
og kunnugt er. Nietzche gat ekki
hugsað sér mikilfenglegri skáld-
skap en Ijóðlist Heines og átti það
sameiginlegt með Jónasi Hallgríms-
syni sem unni músíkölskum og
ástríðufullum kveðskap hans. Ni-
etzsche hefur verið kallaður til
ábyrgðar fyrir grimmdarlegt hug-
myndakerfi nazista sem hann átti
engan þátt í að móta, enda löngu
dauður þegar Hitler og önnur smá-
menni tóku að boða samfélag stór-
menna af germönskum stofni.
Hið sama má segja um Rousseau
sem rétti rómantísku stefnunni
þann kyndil sem lýsti inní fram-
tíðina. Verk hans voru einskonar
biblía frönsku byltingarmannanna
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 11. ágúst
Atburði síðustu
daga við Persaflóa má
skoða í ýmsu ljósi. Þeir
sýna hve mikil áhrif
einn maður með óskor-
uð völd og öflugan her-
afla getur haft. Þrátt
fyrir alþjóðlegt samstarf í ýmsum myndum
og heitstrengingar við hátíðleg tækifæri
urn friðhelgi landamæra og virðingu fyrir
rétti smáríkja til sjálfstæðis og áhrifa á
alþjóðavettvangi, þarf ekki nema einn gikk
til að hleypa öllu í uppnám. Hin skjótu og
samhentu viðbrögð við fólskulegri árás
Saddams Husseins, einræðisherra í írak,
á Kúvæt og innlimun Iandsins í írak, eru
einstæð í sögu eftirstríðsáranna. Það hefur
ekki brugðist á undanförnum áratugum,
að svæðisbundin spenna af þessu tagi
hefur ýtt undir tortryggnina milli austurs
og vesturs. Þegar Hussein réðst inn í írak
var James Baker, utanríkisráðherra
Bandaríkjanna, fyrr en varði kominn frá
Mongólíu, þar sem hann var í heimsókn,
til Moskvu og gáfu hann og Edúard Shev-
ardnadze, utanríkisráðherra Sovétríkj-
anna, í skyndi út sameiginlega yfirlýsingu
og Sovétmenn hétu þvi að láta Irökum
ekki vopn í té. Eftir að öryggisráð Samein-
uðu þjóðanna hafði samþykkt að írak
skyldi beitt efnahagsþvingunum fóru öll
ríki eftir þeirri samþykkt. George Bush
Bandaríkjaforseti lýsti yfir því, að hann
myndi fylgja þessari samþykkt eftir hvað
sem það kostaði og á þriðjudagskvöld bár-
ust fréttir um að bandarískur herafli, fall-
hlífarhermenn og flugvélar, væru á leið-
inni til Saudí-Arabíu auk alls hins mikla
herflota sem hafði verið stefnt í áttina að
Persaflóa eða hafði tekið sér stöðu á Mið-
jarðarhafi.
Fyrsta hættuástandið eftir að hinn gamli
rigur milli austurs og vésturs var úr sög-
unni hafði skapast. Ljóst er, að Hussein
nýtur ekki stuðnings neins stórveldis. Þótt
aröbum sé í nöp við furstaættina í Kúvæt
og telji margir, að farið hafi fé betra,
geta þeir ekki opinberlega stutt hernám
og innlimun landsins. Margir í arabaheim-
inum hafa litið öfundaraugum til ríkidæm-
is Kúvæta en yfirgangur af því tagi sem
Hussein sýndi er óafsakanlegur. Þó reyndi
Yassir Arafat, leiðtogi PLO, að bera blak
af Hussein og einnig heyrðust þær raddir
frá Jórdaníu, að hann væri ekki alvondur
og hefði gert þjóð sinni ýmislegt gott.
Jórdanía _er eins konar stuðpúði á milli
íraks og ísraels og stjórnvöld þar eru höll
undir Hussein vegna andstöðunnar við
ísraela. Arafat reynir alltaf að leika tveim-
ur skjöldum ef hann mögulega getur og
bregst ekki, þótt eitt arabaríki sé innlimað
í annað. Staðan í Mið-Austurlöndum er
orðin mun flóknari en áður og Bandaríkja-
menn eru nú beinir aðilar að deilunum
þar. í ljós kemur að áherslan sem Banda-
ríkjamenn hafa lagt á náið samstarf við
Egypta hefur jákvæð áhrif á þessum
hættutímum og Egyptar styðja þá ákvörð-
un Saudí-Araba að bjóða bandarískum
herafla til lands síns. Bandarískir og eg-
ypskir hermenn hafa stundað sameiginleg-
ar æfingar í eyðimerkurhernaði á undan-
förnum árum.
Forsenda þess að Bandaríkjamenn og
vestræn ríki geta hlutast til um málefni
við Persaflóa er, að þjóðirnar ráði yfir
öflugum herflota. Án hans hefðu þeim
verið allar bjargir bannaðar gagnvart
Saddam Hussein sem hefur milljón menn
undir vopnum en á veikan flugher og flota.
Innrásin í Kúv.æt og eftirleikurinn styrkir
röksemdir þeirra i Bandaríkjunum og ann-
ars staðar sem vilja sem minnst ræða um
afvopnun á höfunum eða reglur til að tak-
marka ferðir og umsvif herskipa. Enginn
nema sá sem því hefur kynnst getur gert
sér í hugarlund hvílíkt stórvirki það eitt
er að kalla á jafn skömmum tíma og raun
ber vitni út jafn öflugan flota og nú hefur
verið stefnt í áttina að Persaflóa. Þar
standa Bandaríkjamenn fremstir og þeir
eru einnig tregastir til að hefja viðræður
um að þeim verði settar einhveijar skorður
Hin dæmi-
gerða þróun
varðandi skyndilegt flotaútkall af þessu
tagi.
MARGAR BÆK-
ur hafa verið ritað-
ar um þriðju heims-
styijöldina og lærð-
ir höfundar hafa
dregið upp ýmsar myndir af því, hvernig
hún jjæti hafist. Þeir hafa ekki síst beint
athygli sinni að átökum um olíulindirnai'
við Persaflóa og meðal annars sett fram
þá kenningu, þegar hið hefðbundna mynst-
ur í samskiptum austurs og vesturs var
við lýði, að spenna við Persaflóa kallaði
strax á aukin sovésk flotaumsvif á norður-
slóðum frá Kóla-skaganum.
Byggjast þessar kenningar á, að Sovét-
menn telji sig hafa hag af að dreifa kröft-
um vestrænna ríkja sem mest; um leið og
þau sendu mikinn herafla sjóleiðis eða flug-
leiðis til Persaflóa þyrftu þau jafnframt
að huga að öryggi sínu í norðri. Það eitt
ylli því, að þau gætu beitt minna afli í
suðri. Hins vegar væri erfitt að hafa stjórn
á ástandinu sem við þétta skapaðist og
svo kynni að fara, að upp úr syði bæði í
suðri og norðri. Bókin Rauður stormur
eftir bandaríska rithöfundinn Tom Clancy
(höfund bókarinnar Leitin að Rauðum
október sem nú hefur verið kvikmynduð)
fjallar einmitt um átök þar sem Sovétmenn
sjá sér hag af að taka ísland með laumu-
legum hætti áður en hin raunverulegu
átök heíjast til vera í betri aðstöðu til að
geta skorið á lífæð Atlantshafsbandalags-
ins um hafið milli Evrópu og Norður-
Ameríku.
Breytingarnar í samskiptum áusturs og
vesturs valda því, að nú óttast enginn að
Sovétmenn ætli að nýta sér spénnuna við
Persaflóa til að koma ár sinni fyrir borð.
Þeir hagnast á því sem olíuframleiðendur,
ef olíuverð hækkar og helst hátt. Þeir
hafa hins vegar farið fram á mikla efna-
hagsaðstoð frá Vesturlöndum, sem ekki
verður veitt nema að uppfylltum ströngum
skilyrðum. Aðstoðin kæmi auðvitað aldrei
til álita, ef sovésk stjórnvöld tækju upp á
því núna að auka á hættuna í stað þess
að lægja öldurnar. Þá stendur sovéska ríkið
núna á svo veikum grunni vegna uppreisn-
ar einstakra lýðvelda þess gegn miðstýr-
ingunni í Moskvu, að ástæða er til að ef-
ast um, að íbúar lýðveldanna hlýddu skip-
unum þaðan um heiwæðingu. Forystumenn
í einu fjölmennasta lýðveldinu, Úkraínu,
hafa til að mynda krafist þess að hermenn
frá lýðveldinu segi skilið við Rauða her
Sovétríkjanna og snúi til ættlands síns.
Þótt ýmsum þyki það þverstæðukennt
má velta því fyrir sér, hvort Saddam Huss-
ein hefði lagt til atlögu við Kúvæt og inn-
limað landið, ef hann hefði talið að það
leiddi til átaka milli austurs og vesturs.
Fælingarmáttur kjarnorkuvopna Banda-
ríkjanna og Sovétríkjanna í spennuástandi
undanfarinna ára hafði ekki aðeins áhrif
á ríkin í hinum hefðbundnu blokkum, sem
kenndar eru við austur og vestur, heldur
einnig á ríki utan þeirra, sem áttu mikið
undii' öðru hvoru landanna. Hussein gerir
sér grein fyrir því, að við núverandi að-
stæður leiðir innrás hans í Kúvæt ekki til
þess að Sovétmenn og Bandaríkjamenn
stilli sér upp hvor andspænis öðrum gráir
fyrir járnum; þar sem hann stofni ekki
heimsfriðnum í hættu með innrásinni sé
hún fýsilegur kostur fyrir sig. Innrásin í
Kúvæt kann því aðeins að vera forsmekk-
urinn af því sém koma skal, ef svæðisbund-
in stórveldi telja sig geta boðið smáríkjum
í nágrenni við sig byrginn og hreinlega
gleypt þau, ef ekki er farið að óbilgjörnum
kröfum. Með þetta í huga er enn brýnna
en ella að fast sé staðið að því að fram-
fylgja ákvörðun öryggisráðs Sameinuðu
þjóðanna gagnvart Irak.
EF RÉTT ER Á
Vnlrlinn málum haldið
V uiuiliu gagnvart Saddam
settar Hussein kann að
skorður vera unnl með sam"
eiginlegu átaki að
setja vaidi hans skorður án þess að manns-
lífum sé fórnað. Hugmyndir manna um
Morgunblaðið/Einar Falur
vald einræðisherra hafa breyst mikið við
mat á atburðunum í Austur-Evrópu, þar
sem hver alræðisstjórnin eftir aðra hefur
fallið á undanförnum mánuðum og hin
elsta, Sovétstjórnin, stendur augsýnilega
á brauðfótum. Komið hefur í ljós, að með
sameiginlegu átaki fólksins í löndunum
hefur verið unnt að velta alræðisstjórnun-
um úr sessi á friðsaman hátt. Við það
skapast valdatómarúm sem er misjafnlega
auðvelt að fylla og höfum við ekki enn
orðið vitni að öllum sviptingunum sem
verða vegna þess.
Spurningin um vald stjórnarherra hefur
orðið áleitin hér á landi eftir að ríkisstjórn-
in beitti valdi sínu til að setja bráðabirgða-
lög um launamál, það er lögin sem afnámu
umsamda launahækkun háskólamennt-
aðra ríkisstarfsmanna. Þingflokkur sjálf-
stæðismanna vék að þessu í ályktun vegna
bráðabirgðalaganna. Þar er vísað til samp-
ingsins sem ríkisstjórnin gerði við starfs-
menn sína í maí 1989 og minnt á að forsæt-
isráðherra og ijármálaráðherra töldu hann
einstæðan tímamótasamning. Þá segir:
„Síðan hefur ekkert það gerst, sem ekki
mátti sjá fyrir við undirritun þessa samn-
ings. Heilt þing hefur setið á gildistíma
samningsins án þess að ríkisstjórnin hafi
gert hina minnstu tilraun til að hrófla við
gildi hans. Af þeirri ástæðu er því afar
umdeilanlegt hvort forsenda til setningar
bráðabirgðalaga sé fyrir hendi við þessar
aðstæður."
Davíð Þór Björgvinsson, dósent við laga-
deild Háskóla Islands, sagði í Morgunblað-
inu á laugardag: „Þó svo að reikna verði
með að bráðabirgðalögin standist gagn-
vart ákvæðum stjórnarskrárinnar er ekki
hægt að' horfa framhjá því að setning
þeirra er í reynd örþrifaráð fyrir ríkis-
stjórnina til að ná lögfræðilegri fótfestu í
deilu sinni við BHMR. Það er rétt að hafa
það í huga þegar rifjuð er upp gagnrýni
sumra ráðherranna á dóm Félagsdóms.
Þessi málsmeðferð vekur einnig spurning-
ar um það hvort skerpa þurfi þau ákvæði
stjórnarskrárinnar sem ætlað er að tak-
marka hið pólitíska vald.“
Athyglisvert er að sjá hve harkalega
Tíminn, málgagn forsætisráðherra og
Framsóknarflokksins, bregst við lokasetn-
ingunni í orðum Davíðs Þórs Björgvinsson-
ar. í forystugrein Tímans á miðvikudag,
sem ber yfirskriftina Lögspeki á villgötum?
segir: „Dósentinn er allt að því að gefa í
skyn að völd Alþingis og ríkisstjórnar séu
(samkvæmt gildandi stjórnarskrá) of mik-
il. Ef þetta er rétt hjá honurn, eða einhver
flugufótur er fyrir því að íslenskt ríkisvald
sé hættulega sterkt, er eins gott að vera
ekki að pukra með það í hálfkveðnum
vísum, allra síst meðal fræðimanna í lögum
og lagaheimspeki. Ekki ættu stjórnmála-
menn síður að velta' þessari spurningu
fyrir sér, því að þeir eru kosnir til að fara
með ríkisvaldið og verða þá að vita hvar
takmörk þess liggja.
Nú er það hveiju orði sannara að ríkis-
valdið hefur takmörk. Það eru almenn
sannindi sem hver lýðræðislega sinnaður
maður veit. En hvað er það í íslensku
stjórnskipulagi sem gerir það svo brýnt
að nú skuli takmarka völd lýðkjörinna al-
þingismanna og ráðherra sem lúta þing-
ræði? Og hver á að fá það vald sem fyrir-
hugað er að taka af ríkisstjórn og Al-
þingi? Eða er lögspekin á villigötum?“
ÞESSI ORÐ I FOR-
Tíininn ú ystugrein Tímans
a gefa til kynna, svo
VlllÍg’OtllIll að ekki sé meira
sagt, að höfundi
þeirra sé ekki fyllilega ljóst, hvað felst í
hugtakinu bráðabirgðalög. Það eru lög sem
ríkisstjórnin setur án atbeina Alþingis,
þannig að þeir sem telja að takmarka'eigi
rétt stjórnvalda til að gefa út bráðabirgða-
lög vilja fremur styrkja vald Alþingis en
veikja. Þeir vilja hins vegar setja ríkis-
stjórninni þrengri skorður til útgáfu á lög-
um en hún hefur nú samkvæmt þeim skiln-
ingi sem menn leggja í þetta sérstaka lög-
gjafarvald hennar, vald sem ríkisstjórnin
getur aðeins notað, á meðan Alþíngi situr
ekki að störfum.
Þeir sem gagnrýna valdið til útgáfu á
bráðabirgðalögum eru ekki að finna að
valdsviði Alþingis, þótt þingmenn verði að
samþykkja bráðabirgðalögin til að þau
öðlist almennt gildi. Það er ekki sett sem
skilyrði fyrir útgáfu bráðabirgðalaga, að
ríkisstjórnin gangi úr skugga um það fyrir-
fram, að meirihluti þingmanna styðji lög-
in. Þegar Gunnar Thoroddsen var forsætis-
ráðherra ríkti óvissa um það fram eftir
öllum þingvetri, hvort bráðabirgðalög sem
sett voru af stjórn hans nytu stuðnings
meirihluta þingmanna.
Heimildina í stjórnarskránni til útgáfu
bráðabirgðalaga má rekja til dönsku
grundvallarlaganna frá 1866. Hún var því
veitt stjórnvöldum við allt aðrar þjóðfélags-
aðstæður en nú ríkja og rannsóknir sýna,
að frá 1874 til 1914 var farið mjög spar-
lega með þetta vald en þá voru aðeins
gefin út 10 bráðabirgðalög. Þessum lögum
hefur hins vegar íjölgað hin síðari ár og
hafa stjórnlagafræðingar bent á, að hin
tíða útgáfa bráðabirgðalaga á síðari árum
beri því vitni, að skilyrði stjórnarskrárinn-
ar um brýna nauðsyn fyrir lagasetning-
unni hafi ekki ætíð verið stranglega túlk-
uð. Nú hafa sprottið umræður um þetta á
ný vegna bráðabirgðalaga ríkisstjórnar
Steingríms Hermannssonar um launamál.
Morgunblaðið hefur lýst þeirri skoðun, nú
síðast í forystugrein laugardaginn 4.
ágúst, að ástæða sé til að taka til alvarlegr-
ar umræðu að afnema rétt ríkisstjórna til
útgáfu bráðabirgðalaga. Alþingi sé til þess
að setja lög.
Forystugrein Tímans á miðvikudag er
því miður ekki framlag til alvarlegra um-
ræðna um réttinn til útgáfu bráðabii'gða-
laga, þar sem hún byggist á röngum for-
sendum eða misskilningi. Rétturinn til
slíkrar lagasetningar heyrir til algjörra
undantekninga í lýðræðisríkjum. Nýlega
var til dæmis sagt frá því í sjónvarpsfrétt-
um, að danska stjórnin gæti ekki brugðist
við afar sérkennilegu og dýrkeyptu ástandi
fyrir ríkissjóð, sem hefði skapast vegna
þess að opinber gjöld voru lækkuð á stein-
olíu. Hér á landi hefði ríkisstjórn talið sér
fært að greiða úr slikum vandræðum með
bráðabirgðalögum. Sá danska stjórnin sér
þann kost vænstan að kalla þing saman
til aukafundar til að leggja skatt á steinol-
íuna. íslenska ríkisstjórnin hefur þannig
víðtækari rétt til lagasetningar en hin
danska, þótt fyrirmæli um þetta í íslensku
stjórnarskránni megi rekja til dönsku
grundvallarlaganna.
Hin sérstöku rök sem voru fyrir því á
síðustu öld að ríkisstjórn þyrfti að hafa
vald til lagasetningar eru úr gildi fallin.
Það sætir æ meiri gagnrýni að ríkisstjórn-
ir grípi til þessa valds og síðasta tilefnið
er þannig að verulegar efasemdir hafa
vaknað um gildi gjörningsins. Vald ríkis-
stjórnar til Iagasetningar verður hins veg-
ar ekki þrengt nema þingmenn vilji það.
Er furðulegt að þeir skuli ekki hafa bund-
ist þverpólitískum samtökum til að styrkja
stöðu sína og Alþingis í þessu efni. Eða
finnst þeim bara þægilegt að láta ráðherra
höggva á erfiða hnúta með þessum hætti?
Ymislegt bendir til þess og einnig hins að
þeir sem deila um kjaramál séu ekki alfar-
ið á móti því að greitt sé úr erfiðri þrætu
með bráðabirgðalögum. Gegn slíkum hugs-
unarhætti á að sporna, því að hann sýnir
að menn kasta frá sér ábyrgð sem þeir
hafa sóst eftir að bera.
„Ilin sérstöku rök
sem voru fyrir því
á síðustu öld að
ríkisstjórn þyrfti
að hafa vald til
lagasetningar eru
úr gildi failin. Það
sætir æ meiri
gagnrýni að ríkis-
stjórnir grípi til
þessa valds og
síðasta tilefnið er
þannig að veru-
legar efasemdir
hafa vaknað um
gildi gjörnings-
ins. Vald ríkis-
stjórnar til laga-
setningar verður
hins vegar ekki
þrengt nema
þingmenn vilji
það.“