Morgunblaðið - 09.09.1990, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 9. SEPTEMBER 1990
C 9
Moskvu. Aftakan vakti gífurlega
reiði, ekki sízt vegna þess að tveir
kommissaranna voru einkavinir Len-
íns.
Ásakanirnar um að Teague-Jones
hefði borið ábyrgðina birtust fyrst í
blaði í Bakú. Greinin var eftir lög-
fræðing úr flokki þjóðbyltingar-
manna, Vadím Tsjækín, sem kvaðst
hafa rannsakað málið rækilega og
vitnaði í Fúntikov, sem þá var enn
fangi í Askhabad. Fúntikov kvað
Teague-Jones hafa sagt að nauðsyn-
legt væri að skjóta kommissarana
og látið í ljós ánægju með aftökuna,
)ar sem hún væri „í samræmi við
markmið ensku hermálanefndarinn-
ar“.
Jósef Stalín fordæmdi Breta fyrir
morðin í apríl 1919 og ásökunum
um hlutdeild Breta fjölgaði ört. í
marz 1922 endurtók Tsjækín ásak-
anirnar gegn Teague-Jones í bók og
krafðist þess að hann yrði ákærður
fyrir stríðsglæpi og leiddur fyrir al-
þjóðlegan dómstól. Tsjækín var þjóð-
byltingarmaður eins og Fúntikov og
hafði því ástæðu til að hvítþvo vini
sína í Askhabad.
í Moskvu voru kommissararnir
hylltir sem píslarvottar í „baráttunni
gegn heimsveldisstefnu" og erlendri
íhlutun. Trotsky endurtók allar
ásakanir Tsjækíns í bók, skellti
skuldinni á Teague-Jones og kvað
hann hafa framið verknaðinn með
„vitund og samþykki" brezkra her-
yfirvalda. Aftakan var óspart notuð
í áróðri bolsévíka gegn Bretum.
Reginald Teague-Jones mun
hafa tekið sér nafnið Ronald Sinclar
ir skömmu eftir árás Trotskys í maí
1922. Um haustið afhenti hann
brezka utanríkisráðuneytinu skýrslu
um ásakanir Trotskys og þar hrakti
hann þær lið fyrir lið. Skýrslan var
afhent sovézka utanríkisráðuneytinu
ásamt þeirri athugasemd að brezka
stjómin teldi ásakanimar gegn Te-
ague-Jones „tilhæfulausar“.
Undir fölsku nafni
Tyrkja, sem þeir héldu að hefðu
þegar tekið bæinn. Ward, sem Te-
ague-Jones hafði sent til Bakú, fór
um borð einn síns liðs, vopnaður
skammbyssu, og handtók Þjóðvetj-
ana, sem vom fluttir um borð í rúss-
neskt skip. Rússum fannst hins veg-
ar nóg um afskiptasemi Wards og
Teague-Jones sendi hann burtu.
Bretar lögðu hald á nokkur kaup-
skip í Enzeli og Dunsterville hers-
höfðingi kom sér fyrir í einu þeirra,
President Kruger. Þegar nefnd
bolsévíka í Enzeli fann að því að
þrílitur fáni Rússakeisara var við
hún á skipinu var sætzt á að honum
yrði snúið við þannig að rauð rönd
yrði efst og hvít þar fyrir neðan.
Rauðliðar athuguðu ekki að þannig
leit fáninn út eins og fáni Serbíu.
Dunsterville skrifaði: „Brezkur
herhöfðingi sigldi um Kaspíahaf,
eina hafið sem ekkert brezkt skip
hafði farið um, á skipi sem bar nafn
suður- afrísks forseta og fyrrtim
óvinar og var á leið frá peréneskri '
höfn undir serbneskum fána tíl atf
bjarga hópi Armena úr klóm- Tyrkja
í rússneskum bæ, sem var a valdi
byltingarmanna." ,’íi
Armenamorð í Bakú
Um miðjan september bmtust
Tyrkir gegnum víglínuna við Bakú
og Bretar hörfuðu. Tyrkir og Tatar-
ar sóttu inn í vamarlausan bæinn
og myrtu 15-20.000 Armena.
Þá höfðu bolsévíkar haldið uppi
árásum úr norðaustri á svæðið suð-
austan við Kaspíahaf í heilan mán-
uð. Samvinna Breta og yfirvalda í
Askhabad var efld og Bretar sendu
herlið og vistir til Meshed, nyrzt í
Persíu. Ward særðist banvænu sári
í bardaga við bolsévíka og Teague-
Jones varð fyrir vélbyssuskoti.
Teague-Jones hafði tekið við öll-
um störfum stjórnmálafulltrúa Breta
á svæðinu austan Kaspíahafs í lok
ágúst. Hann bar ábyrgð á öllum
samskiptum og samningum við Ask-
habad-nefndina og var tengiliður
hennar og yfírmanns brezka herliðs-
ins í Meshed, Mallesons hershöfð-
ingja.
Næstu fímm mánuði þurfti hann
að hafa eftirlit með starfi stjórnar-
irinar í Askhabad og neyddist til að
skipta, sér af innanlandsmálum.
Ham> fer hörðum orðum um yfir-
menn sína á Indlandi, sem hafí hugs-
að?um það eitt að láta fara vel um
sig og reynt að skjóta sér undan
ábyrgð:
„í stað þess að vera stoltur af
stöðu minni sem fulltrúi Stóra- Bret-
lands sárskammaðist ég mín fyrir
það auvirðilega hlutverk, sem ég var
neyddur til að gegna. .. Ég hefði
lagt á mig hvað sem var, ef við
hefðum haft einhverja stefnu ...
Þessi ringulreið dag eftir dag —
annað er ekki hægt að kalla það —
hlaut að enda með ósköpum."
Aftaka kommissaranna
Mál kommissaranna, sem varð
Teague-Jones svo afdrifaríkt, kom
upp eftir fall Bakú. Þar fóru þeir
um borð í skip og kröfðust þess að
verða fluttir til Astrakhan í norðri.
Skipstjórinn sigldi hins vegar með
þá austur til Krasnovodsk, þar sem
þeir voru handteknir. Nefnd and-
stæðinga bolsévíka í Krasnovodsk
vildi losna við þá, því að fangelsið
var fullt og návist þeirra gat komið
af stað uppreisn.
Nefndinni í Askhabad var tilkynnt
þetta og að sögn Teague-Jones bað
hún Malleson.hershöfðingja að taka
við föngunum og senda þá til Ind-
lands. Malleson hafí talið tormerki
á því og lagt til að nefndin fyndi
„einhverja aðra leið til að losna við
þá“. í Askhabad mætti Teague-
Jones á fund, sem Fúntikov, Kúrilev
og fleiri héldu til að ákveða afdrif
fanganna. Fúntikov lagði til að
kommissararnir yrðu skotnir, en
skoðanir voru skiptar. Teague-Jones
kvaðst ekki hafa tekið virkan þátt
í umræðunum og farið áður en fund-
inum lauk.
Sólarhring síðar sagði Fúntikov
Teague-Jones „í trúnaði" að ákveðið
hefði verið að skjóta fangana og að
hann hefði sent mann til
Krasnovodsk til að sjá um að það
yrði gert. Teague-Jones tilkynnti
Malleson þetta strax. Þremur dögum
síðar kveðst Teague-Jones hafa
fengið staðfest hjá Fúntikov „að
meirihluti fanganna hefði verið skot-
inn“. Hann tilkynnti Malleson það
einnig.
„Svona er öll sólarsagan frá mín-
um sjónarhóli," segir Teague-Jones
í bók sinni. Seínna kvaðst hann hafa
komizt að því að Kúrilev hefði skipu-
lagt aftökuna.
Svartklæddi frelsarinn
Einn helzti máttarstólpi stjórnar-
innar í Askhabad var skuggalegur,
svartklæddur náungi að nafni
Dijúskin, kallaður „frelsarinn".
Vopnaður lífvörður fylgdi honum
hvert sem hann fór. Hann kom með
bátnum til Krasnovodsk 10. septem-
ber og fór þaðan rakleiðis til Ask-
habad. Hann var lögfræðingur og
þjóðbyltingarmaður og bolsévíkar í
Tasjkent höfðu pyntað bróður hans
til bana.
Dijúskin varð yfírmaður rann-
sóknarlögreglunnar í Askhabad og
gekk svo langt í aðgerðum gegn
grunuðum samverkamönnum bolsé-
víka að flestum ofbauð að lokum.
Hann hafði alltaf meðferðis skjalat-
ösku og átti það til þegar hann
ræddi við Teague-Jones að taka
nafnalista upp úr töskunni, líta yfir
hann og segja lágum rómi: „Já, ég
held við handtökum hann í dag“ eða
„Nei, við látum hann eiga sig í einn
eða tvo daga.“
Ástandið við Kaspíahaf gerbreytt-
ist þegar vopnahlé við Tyrki var
samið 31. október. Daginn eftir tók
brezkt herlið Merv við Mið-Asíujárn-
brautina, en fékk skipun um að
sækja ekki lengra. Hinn 17. nóvem-
ber sótti rússneskt og brezkt herlið
inn í Bakú.
Um miðjan janúar 1919 kom
Dijúskin upp um samsæri bolsévíka
um að steypa nefndinni í Askhabad.
Foringi þess var enginn annar en
Fúntikov, þótt hann væri úr Þjóð-
byltingarflokknum sem fór með
völdin. Fyrrverandi félagar hans hik-
uðu við að taka hann af lífi, en rauð-
liðar skutu hann í fangelsinu í Ask-
habad um leið og þeir náðu völdun-
um, fyrir þátt hans í byltingunni
sumarið áður.
Almenningsálitið snerist gegn
Dijúskin. Ráðizt var á hann á götu,
en hann hélt áfram útrýmingum.
Hópur Daghestana réðst á hús hans
og nokkrir þeirra féllu fyrir kúlum
indverskra varða hans. Að lokum
neyddist hann til að flýja undir vopn-
aðri vemd til Tíflis, þar sem hann
lézt úr taugaveiki.
_v . .. Einkavinir Leníns
fv't- v
Teague-Jones fór frá/ Askhabad
með sérstakri lest á undan brezka
herliðinu, sem hörfaði til Persíu 14.
til 15. apríl. Þá var tiltölulega stutt
síðan fréttir af morðunum á komm-
issörunum í Bakú höfðu borizt til
Síðan reyndi „Sinclair“ aldrei að
bera hönd fyrir höfuð sér þrátt fyrir
ítrekaðar áakanir rússnesku stjórn-
arinnar og sovézkra sagnfræðinga.
Ótti við hefnd bolsévíka virðist hins
vegar ekki hafa verið eina ástæðan
til þess að hann skipti um nafn.
Hann virðist einnig hafa gert það
til þess að geta haldið áfram að
starfa fyrir brezku lejmiþjónustuna.
Talið er að það geti verið skýring-
in á ýmsum ferðalögum hans í Mið-
austurlöndum og Austur-Asíu á ár-
unum milli heimsstyijaldanna, m.a.
ferðinni i Ford-bifreiðinni, sem hann
lýsti í bók sinni Ævintýri í Persíu
skömmu áður en hann lézt.
Teague-Jones kvæntist Völju
Alexévu, sem hann hafði kynnzt
þegar þau fóm með sama skipi til
Bakú í júlí 1918. í bréfi 1922 lýsir
hann áhyggjum hennar af því hvað
orðið hafí um foreldra hennar.
Hjónaband þeirra varð skammlíft.
Valja virðist hafa starfað fyrir
brezku leyniþjónustuna í mörg ár.
Seinna gekk Teague-Jones að eiga
þýzka konu, Taddy. Hann átti barn
með hvomgri konunni.
Árið 1941 varð Ronald Sinclair
vararæðismaður í New York og hann
mun hafa stundað ýmiss konar leyni-
þjónustustörf í stríðinu. Að því loknu
settist hann í helgan stein og flutt-
ist með Taddy til Miami Beach. Fyr-
ir 20 ámm settust þau að á Spáni
og þar áttu þau heima unz þau
neyddust til að flytjast til Englands
vegna veikinda Taddy. Hún lézt
skömmu síðar.
Valja hafði samband við Sinclair
þegar hún frétti að Taddy væri lát-
in. Hann var vel efnum búinn, en
hún bjó við þröngan kost í London
og hann bauð henni að búa hjá sér
í Plymouth. Hjúkrunarkona hans tók
eftir því að Valja kallaði hann alltaf
„Reggie“, en ekki „Ronnie" eins og
allir aðrir. Hann lét eftir sig rúma
hálfa milljón punda þegar hann dó
16. nóvember.
Viku síðar kom sannleikurinn
um„Ronald Sinclair" fram í minn-
ingargrein 1 The Times, 70 ámm
eftir atburðinn 1 Bakú. Frekar ósenn-
ilegt virðist að hann hafí verið viðrið
inn morðin. Trúlega hefur hann þótt
þægilegur blóraböggull, en sagn-
fræðingar munu líklega lengi deila
um hvað raunverulega gerðist.