Morgunblaðið - 30.09.1990, Blaðsíða 16

16 C
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 30. SEPTEMBER 1990
HVAÐ VARD UM
NJÓSNARA STASI?
ÞANGAÐ til fyrir tæpu ári
voru aðalstöðvar ríkisör-
yggisráðuneytis Austur-
Þjóðverja - Stasi - í 41
skri fsto fu byggingu við Nor-
mannenstrasse í miðju mið-
stéttahverfí í Austur-Berlín.
Þegar sljórn kommúnista
hrundi í vetur voru ráðu-
neytið og leynilögregla þess
formlega leyst upp. Síðan
hafa þessar drungalegu
byggingar, sem minna á
virki, staðið auðar og yfír-
gefnar. Tíu þúsund herbergi
Stasi hafa verið innsigluð
og erindrekar lögreglunnar
hafa verið reknir.
Um 34.000 starfsmenn
stjórnuðu 39 deildum
Stasi frá aðalstöðv un-
um. Um 2.100 þeirra
höfðu það starf að lesa
póst, sem var sendur
áfram til aðalstöðvanna
frá pósthúsum og bæki
stöðvum Stasi úti á landi. Um 5.000
leynilögreglumenn eltu grunsam-
legt fólk hvert sem það fór og
6.000 höfðu það eina verkefni að
hlusta á einkasímtöl.
Aðaldeild VIII hafði nánar gætur
á borgurunum með þéttriðnu neti
uppljóstrara í hverfum, skólum,
bókasöfnum og jafnvel benzínstöðv-
um. Aðaldeild II - gagnnjósnadeild
- stundaði rafeindanjósnir til að
fylgjast með erlendum stjórnarer-
indrekum, kaupsýslumönnum og
blaðamönnum og kom fyrir njósnur-
um á skrifstofum þeirra, heimilum
og hótelum. Ein deild Stasi njósn-
aði um aðra starfsmenn og upp-
ljóstrara Stasi.
„Tónlistarmenn voru neyddir til
að njósna um félaga sína, nemendur
um vini sína og böm um foreldra
sína,“ sagði Klaus Wendler, tals-
maður austur-þýzkrar rannsóknar-
nefndar, í samtali við Steven Emer-
son í The New York Times Magaz-
ine, sem hér er stuðzt við.
Misstu atvinnuna
Þegar Stasi var lagt niður misstu
85.000 starfsmenn skyndilega at-
vinnuna. í mesta lagi 10.000 hafa
fengið sæmilega vinnu, flestir í ráð-
uneytum. Hinir eru atvinnulausir
og aðeins nokkrir þeirra fá bætur.
Margir þeirra eru beiskir vegna
þess að samborgararnir forðast þá.
Erlendis hafði Stasi 2.500 starfs-
menn í sendiráðum, en nú eru eng-
ar aðalstöðvar, sem taka við skýrsl-
um. Tugþúsundir njósnara fá ekki
lengur greiðslur frá fyrri húsbænd-
um. Stasi mun enn hafa 5.000 virka
útsendara í Vestur-Þýzkalandi, þar
af 500 mikilvæga. Um 80 þeirra
munu hafa aðgang að upplýsingum
á æðstu stöðum í heraflanum,
stjórnkerfinu og leyniþjónustunni.
Margir þessara njósnara virðast
halda tryggð við fyrri húsbændur.
Sumir munu hafa gengið á mála
hjá sovézku leyniþjónustunni. Aðrir
bíða þess þolinmóðir að geta hafizt
handa á ný.
Viö aðalstöðvarnar: Lokað og læst.
Uppljóstranir síðustu mánaða
sýna að Markus Wolf, illræmdur
njósnastjóri Stasi, stjórnaði ótrú-
lega mörgum leynilegum aðgerðum
erlendis unz hann dró sig í hlé
1987. Nýlegar myndir af honum
voru ekki til fyrr en 1979 og hann
var kallaður „andlitslausi maður-
inn“. Nú er hann metsölubókahöf-
undur og lýsir því opinskátt hvernig
honum tókst að koma mönnum sín-
um til áhrifa í leyniþjónustu og
herafla Vestur-Þjóð-
verja um 30 ára skeið, ■■■■i
en hann neitar að
ræða hryðjuverk.
Náin tengsl Stasi
við hryðjuverkahópa
hafa komið í ljós síðan
átta liðsmenn Rote
Arme Fraktion (Rauða hersins;
RAF) voru handteknir í Austur-
Þýzkalandi í júní. Stasi var viðriðið
árás Líbýumanna á diskótekið La
Belle í Vestur-Berlín 1986. Carlos,
Abu Daoud og Abu Nidal fengu
hæli í Austur- Þýzkalandi. Palestín-
skir hryðjuverkamenn fengu þjálfun
í herskóla í Austur-Berlín. Austur-
Þjóðveijar fengu greiðslur frá Líbý-
ustjórn fyrir aðstoð við hryðju-
verkahópa og dreifingu plast-
sprengiefnis frá líbýskum sendiráð-
um í Austur-Evrópu.
Fáir afhjúpaðir
Skjöl sýna að Stasi tók upp harð-
ari stefnu fyrir íjórum árum, þegar
breytingar voru boðaðar í Sovétríkj-
unum og efnahagshrun og ókyrrð
blöstu við í Austur-Þýzkalandi.
Rúmlega 2.000 starfsmönnum úr-
valsdeildar í Stasi var komið í áhrif-
astöður í austur-þýzkum ráðuneyt-
um, fyrirtækjum og háskólum. Aðr-
ir 500 njósnarar voru sendir til
Vestur-Þýzkalands. Fáir þeirra
hafa verið afhjúpaðir og flestir
þeirra munu hafa fyrirmæli um að
bíða átekta.
■■■■^H Mikið kapp er
lagt á að láta mestu
lögbrjótana svara til
saka áður en þeir
hverfa eða ganga í
þjónustu nýrra hús-
bænda. „Tilraunirn-
ar til að hafa upp á njósnurum,
hryðjuverkamönnum og erindrek-
um Stasi eru hliðstæðar leitinni að
nazistum og samverkamönnum
þeirra eftir stríðið," segir banda-
rískur leyniþjónustumaður.
Þetta starf mæðir mest á Pieter-
Michael Diestel, innanríkisráðherra
Austur-Þýzkalands. Hann hefur
fengið marga fyrrverandi starfs-
menn Stasi til liðs við sig og reynir
einnig að tryggja samvinnu „laus-
ráðinna" starfsmanna með því að
nota upplýsingat' frá uppljóstrurum
og úr skjölum Stasi. Hann reynir
annaðhvort að bjóða þeim ný störf
eða að sannfæra þá um að Stasi
ERLEND
HRINCSJfl
eftir Gudrn.Halldórsson
sé búið að vera.
Diestel hefur sætt gagnrýni frá
vinstri og hægri og orðið fyrir þrýst-
ingi frá vestur-þýzkum embættis-
mönnum. Hægri menn í Austur-
Þýzkalandi hafa oft krafizt þess að
hann segi af sér. Líf hans er stöð-
ugt í hættu og fjölskylda hans er
undir lögregluvernd. Sagt er að
hann gegni „erfiðasta starfinu í
Þýzkalandi, í austri jafnt sem
vestri".
Auk hæfra atvinnumanna hafði
Stasi á að skipa 150.000 virkum
uppljóstrurum í Austur-Þýzkalandi
og sæg uppljóstrara í hlutastarfi -
500.000 til tvær milljónir talsins.
Stasi átti mikið af fasteignum. Auk
skrifstofubygginganna í Austur-
Berlín á Stasi rúmlega 2.000 bygg-
ingar, bústaði, byrgi, athvörf, spít-
ala og hvíldarstaði víðs vegar í
Austur-Þýzkalandi. Samkvæmt
lauslegri athugun átti Stasi einnig
a.m.k. 23.000 fólksbíla og vörubíla
og 250.000 vopn.
Borgarar undir eftirliti
Stasi safnaði saman ítarlegum
upplýsingum um rúmlega fimm
milljónir Austur-Þjóðveija - þriðj-
ung þjóðarinnar. Milljónir símtala
voru tekin upp á segulbönd. Hler-
unartækjum var komið fyrir í íbúð-
um og leitað var í þeim. Venjulegir
borgarar voru hvergi óhultir fyrir
Stasi - hvorki í íbúðum sínum,
verksmiðjum, kirkjum, veitingahús-
um, bókasöfnum, læknastofum né
sumarleyfum erlendis. í sumum
pósthúsum var allur póstur opnaður
í sérstökum gufuherbergjum.
Þegar austur-þýzk knattspyrnu-
félög sendu hópa til keppni í Vestur-
Þýzkalandi leyndust útsendarar
Stasi meðal stuðningsmanna, sem
fóru með þeim. Meðfram hraðbraut-
um Austur-Þýzkalands hafði Stasi
á sínum snærum starfsmenn benz-
ínstöðva, þjóna og skemmtiferða-
menn.
Hver útsendari Stasi varð að út-
vega 25 nýja uppljóstrara eða koma
af stað 25 rannsóknum á hverju
ári. Þeir sem neituðu að hjálpa
Stasi voru stimplaðir undirróðurs-
menn eða látnir einir um að berjast
við „kerfið“. „Engu var hægt að
koma til leiðar í þjóðfélaginu án
þess að kippa í rétta.spotta og að-
eins Stasi gat gert það,“ segir
bandarískur stjórnarerindreki.
Diestel hefur verið sakaður um
linkind við Stasi, en er sannfærður
um að hefnigirni borgi sig ekki.
Hann veit að einungis Stasi getur
veitt honum þær upplýsingar, sem
nauðsynlegar eru til að uppræta
útsendara stofnunarinnar. Mikil-
vægra skjala er saknað og stundum
er erfitt að ráða fram úr þeim sem
eftir eru.
Ótti við uppreisn
Starf Diestels er vandasamt;
Hann verður að hafa hendur í hári
útsendara Stasi, en fá þá til sam-
vinnu um leið. Ef háttsettir embætt-
ismenn verða ákærðir fyrir hryðju-
verk getur framburður undirmanna
verið ómetanlegur.
Diestel þarf að fara með gát af
annarri ástæðu. Starfsmenn Stasi
mynda öflugan og samstæðan þjóð-
félagshóp, eru stoltir af þeirri stofn-
un sem þeir unnu hjá og hafa orðið
fyrir andlegu áfalli við að missa
forréttindi sín. Nóg er til af földum
vopnum og óttazt er að einhver
lýðskrumari geti fylkt mönnum
Stasi saman á ný og efnt til upp-
reisnar. „Hugsanlegt er að reynt
verði að endurskipuleggja Stasi, ef
gömlum starfsmönnum stofnunar-
innar verður útskúfað úr sa,mfélag-
inu,“ segir Diestel. „Ef við reynum
að uppræta Stasi af fullri hörku
munum við tapa stríðinu og stofna
framtíð okkar í hættu. Þess vegna
vil ég koma fram við þá á mannúð-
legri hátt,.“
Diestel er einn fárra, sem fyrr-
verandi starfsmenn Stasi geta leitað
til. Fyrir hefur komið að þeir hafi
fengið vinnu, en verið reknir þegar
vitnazt hefur um fyrri störf þeirra.
„Við eigum enga framtíð fyrir
höndum,“ sagði fyrrum Stasi-mað-
ur í hjálparbeiðni til Diestels ný-
lega. „Við erum atvinnulausir og
einangraðir og okkur verður útskúf-
að áður en langt um líður.“ Diestel
fær tugi slíkra bréfa í hverjum
mánuði.
Baráttan gegn Stasi er einföld
en erfið að dómi stjórnarinnar í
Bonn. „Við verðum að finna njósn-
arana og fá þá til að hætta að
njósna,“ segir Kurt Rebmann, fyr-
verandi ríkissaksóknari og helzti
„njósnaveiðimaður" Vestur-Þjóð-
verja um árabil.
Víðtækar hleranir
í ljós hefur komið að njósnir
Stasi í Vestur-Þýzkalandi voru
miklu víðtækari en áður var talið.
Stasi hleraði hundruð þúsunda sím-
tala vestur-þýzkra embættismanna,
komst yfir fjölda skjala sem voru
algert leyndarmál og réð dulmáls-
lykla hersins. Njósnatækjum var
komið fyrir í skipum á Eystrasalti
jafnt sem verzlunarskrifstofum í
Dsseldorf og Bonn.
Aðeins eitt af talsímatækjum
annars æðsta manns leyniþjón-
ustunnar, Peters Frisch, var ekki
hlerað. Tímaritið Quick hefur birt
uppskrift Stasi af einkasímtölum
Manfreds Wörners landvarnaráð-
herra og konu hans. Samtöl Helm-
uts Kohls kanzlara voru einnig
skrifuð upp, en skjöl um þau hafa
ekki verið birt.
Frisch getur ekki boðið greiðslur
fyrir leyniefni frá Stasi eins og vest-