Morgunblaðið - 26.10.1990, Blaðsíða 34

34 _________ MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 26. OKTOBER 1990
Sædýragarðar — tálmynd
eftir Jórunni
Sörensen
Víða um heim eru sædýragarðar
þar sem smáhvalir og höfrungar
leika listir sínar fyrir áhorfendur.
Þessi iðnaður heldur ennþá velli
vegna þess að almenningur heldur
að hann sé að horfa á hamingjusöm
dýr sem una sér vel í haldi þrátt
fyrir hið gagnstæða. Tálmyndinni
er haldið við af talsmönnum iðnað-
arins. Þjáningum, vesöld og dapur-
-^iega hárri dánartíðni er kerfisbundið
haldið leyndri til þess að varðveita
gífurlegan hagnað af starfseminni.
Þegar verið er að fanga smá-
hvali drepast mjög margir — stund-
um meira en helmingur. Þeir sem
komast af eiga fyrir höndum skelfi-
lega raun á meðan á flutningi stend-
ur sem oft útheimtir fleiri líf. Hval-
irnir eru fluttir í ál- eða trékösum.
Þeir eru látnir liggja í eins konar
hengirúmi til þess að vernda mikil-
vægustu líffærin sem verða ákaf-
lega berskjölduð þegar dýrin eru
tekin úr þyngdarleysi eðlilegs um-
hverfis. Þeir eru kældir með því að
ausið er yfir þá vatni. Hengirumið
getur líka virkað sem spennitreyja
hvalina þannig að þeir tryllast.
Þá er stundum gripið til róandi
lyija til þess að sefa dýrin. Þeir
hvalir sem lifa flutninginn af eru
síðan afhentir í sín nýju heimkynni
— sædýragarðana. Haft er eftir ein-
um fyrrverandi hvalaþjálfara að í
fyrstu verði að styðja hvalina, halda
þeim uppi í vatninum vegna þess
að þeir eru lamaðir í nokkurn tíma
og eru stundum í losti í marga daga.
Sædýragarðar láta líta svo út sem
dýrin séu ánægð, aðlaga sig vel og
r-^að Öll hegðun þeirra sé fullkomlega
eðlileg. I raun getur ekkert verið
óeðlilegra en hvalur í haldi. Þótt
ekki sé nema vegna þess að það er
ekki hægt að halda í honum lífinu
nema með því að dæla í hann alls
konar lyfjum. Án þess myndi hann
fljótlega verða alls konar pestum
að bráð. En þetta dugar skammt
eins og skýrslur um dánartíðni
sanna. Séu bornar saman lífslíkur
smáhvala í eðlilegu umhverfi og
sædýragörðum lifa höfrungar um
40 ár í sjónum en verða sjaldan
meira en 7-8 ára í sædýragörðum.
Háhyrningar verða um 80 ára í
eðlilegu umhverfi en á hinn bóginn
sjaldan eldri en 10 ára í sædýra-
garði.
Vísindamenn hafa komist að
þeirri niðurstöðu að einu gildi hvað
reynt sé að gera — það verði eilíft
vandamál að halda dýr, sem eru vön
óendanlegum víðáttum, í þröngum
aðstæðum. Þessar skepnur eru
teknar úr villtri náttúru og fluttar
inn í heim martraðar þar sem
streita, öryggisleysi og taugaveikl-
un ríkir. I viðbót við áfallið við að
vera fangaðar bætist álagið við inni-
lokunina. Skepnurnar eru hrifsaðar
út úr hvalasamfélagi samvinnu og
samhjálpar og dengt ofan í mislitan
hóp þar sem hver er sjálfum sér
næstur. Þar beijast sterkustu og
ágengustu dýrin innbyrðis og níðast
á hinum veikari. I viðbót við ágang
félaganna bætist kúgun frá þjálfar-
anum, streitan við að þurfa að
sprella fyrir mannfjölda oft á dag.
Ströng þjálfun byggð á svelti og
umbun með fæðu eykur enn á streit-
una og afbrýðissemina milli dý-
ranna. Nýlegar rannsóknir í Banda-
ríkjunum hafa sýnt að meðal smá-
hvala í sædýragörðum eru dæmi-
gerðir streitusjúkdómar, hjartaáföll
og magasár, mjög tíðir.
Ein mjög vanmetin ástæða fyrir
spennu og kvíða er hin stöðuga
hávaðamengun í sædýragörðum
sem dýrin eru sérstaklega næm fyr-
ir. Þarna er látlaus hávaði frá vatns-
dælunum og hreinsibúnaði, takt-
fastar drunur rokktónlistar, en titr-
ingur og bergmái magnast mjög í
gegnum stál og steinsteypu. Ástæð-
urnar fyrir því að hvalir eru sérstak-
lega viðkvæmir fyrir þessu verða
augljósar þegar menn gera sér ljóst
að hvalir byggja tilveru sína meira
á hljóði en nokkru öðru. Vísindatil-
raunir margra ára hafa leitt í ljós
að hæfileiki hvala til að „sjá“ neðan-
sjávar með því að nota hátíðnihljóð
er svo þroskaður að hann er talinn
tíu sinnurn áhrifaríkari en nokkur
hljóðsjá. 1 haldi fer smátt og smátt
að bera á „málleysi" hjá hvölum. í
dýragarði í Þýskalandi átti að kanna
hljóð höfrungategundar sem fengið
hefur gælunafnið „kanarífugl heim-
skautahafanna" vegna sérstæðra
söngva. Vísindamenn renndu
neðansjávarhljóðnema ofan i kerið
Jórunn Sörensen
„Fyrirtækin láta sig
eðli hvalanna engu
varða. Þau skapa úr
þeim einhverjar teikni-
myndafígúrur — síbros-
andi, hamingjusamar
og sniðugar. En slík fíg-
úra er ekki hvalur frek-
ar en Míkki Mús er
mús.“
til hvalanna en þrátt fyrir margra
klukkutíma bið heyrðist ekkert hljóð
frá dýrunum. Af þessu var dregin
sú ályktun að tilbreytingarleysi
umhverfisins ætti sinn þátt í þögn-
inni, en meginástæðan væri sú að
endurkast hátíðnihljóðbylgna af
hringlaga stál- eða steinsteyp
uveggjum orsaki óbærilega líðan —
hvalirnir verða gjörsamlega ringl-
aðir. Einn vísindamanna líkti því við
að maður væri staddur í völundar-
húsi úr eintómum spegilveggjum.
Til þess að fá hvalina til að leika
listir sínar eftir fyrirskipunum þjálf-
arans verður að halda þeim hæfilega
svöngum. Meðan á sýningunum
stendur eru örlitlir matarbitar,
naumt skammtaðir, látnir örva dýr-
in til að gera sýningaratriðum full-
nægjandi skil. Hver athugull áhorf-
andi getur séð að stundum er hval
ekki launað fyrir ákveðið sýningar-
atriði. Þetta er næstum án undan-
tekningar vegna þess að þjálfarinn
var ekki ánægður með frammistöð-
una. Kannski var stökkið ekki nægi-
lega hátt eða viðbrögð við skipun
of sein. Haft hefur verið eftir þjálf-
ara að fái hvalur fylli sína verði
hann svo makráður og óþekkur að
hann nenni ekki að vinna.
Þegar búið er að svipta hvalinn
möguleikanum á að synda á sextíu
kílómetra hraða á klukkustund,
ferðast 120 km á dag og kafa niður
á 300 metra dýpi, fyllist hann stöð-
ugum leiða sem kallar fram alls
konar óeðlilega hegðun. Það er búið
að svipta hvalinn öllu náttúrulegu
umhverfi — gróðri, fjölbreyttu dýr-
alífi og neðansjávarlandslagi. Það
þarf ekki mikið innsæi til þess að
sjá að hvalur sem lifir við slíkar
aðstæður hlýtur að verða andlega
krypplaður, sambærilegt við það
sem hendir manneskjur við svipaðar
aðstæður. Þessi einkenni magnast
upp við það að dýrin eru neydd til
að sprella í niðurlægjandi sýningum.
Dýrin missa tengsl hvert við annað,
verða óeðlilega árásargjöm m.a.
vegna innilokunarkenndarinnar sem
þau eru haldin. Þessi truflun kemur
ekki bara fram í breyttri daglegri
hegðun heldur hætta dýrin einnig
að fjölga sér. Franski sjávarlífs-
könnuðurinn og kvikmyndagerðar-
maðurinn Jacques-Yves Cousteau
hefur sagt frá því að höfrungar sem
hann var með í haldi, til rannsókna,
hafi svipt sig lífí'. Þeir börðu höfðinu
við brún laugarinnar þar til þeir
drápust. Síðan hefur Cousteau bar-
ist fyrir því að dýrin fái að vera í
friði. Sjáfsvíg hvala þekkjast ekki í
hafinu. Fyrirbærið þegar hvalavöð-
ur synda í land eru af öðrum toga.
Einnig hafa hvalir reynt að svelta
sig í hel í sædýragörðum þannig að
það hefur þurft að neyða í þá mat.
Eitt er það sem gestir sædýra-
garða hafa ekki hugmynd um, að
þegar þeir koma til að horfa á höfr-
ungana frægu Flipper og Lady, þá
eru það Flipper annar og Lady
Heimsmeistaraeinvígið í New York:
Nægja stöðuyfirburðir
Kasparovs til sigurs?
__________Skák____________
Karl Þorsteins
SJÖTTA einvígisskák Kasparovs
og Karpovs í New York fór í bið
eftir 41. leik svarts. Skáksérfræð-
^ingar í New York voru strax byrj-
aðir að karpa um líklegustu úrslit
á meðan heimsmeistarinn íhugaði
biðleikinn. Kasparov eyddi
hálftíma í umhugsunina og sam-
kvæmt fréttaskeytum ygldi hann
sig og gretti, líkt og hann væri
óánægður með misnotuð færi í
skákinni. Kasparov hefur peði
Háskólahátíð
HÁSKÓLAHÁTÍÐ verður haldin
í Háskólabiói laugardaginn 27.
október 1990 kl. 14.00 og fer þar
fram brautskráning kandídata.
Athöfnin hefst með því að Marta
Halldórsdóttir syngur við undirleik
Jónasar Ingimundarsonar. Há-
skólarektor, dr. Sigmundur Guð-
bjamason, ávarpar kandídata og
síðan afhenda deildarforsetar
prófskírteini. Að lokum syngur
Háskólakórinn nokkur lög undir-
stjóm Ferenc Utassy.
minna á skákborðinu en ótrygg
kóngsstaða andstæðingsins veitir
Kasparov samt sem áður vinnings-
möguleika. Júgóslavneski stór-
meistarinn Ljubojevic lét hafa það
eftir sér að skákin stefndi hrað-
byri í átt til jafnteflis en aðrir
álitu stöðu Kasparovs hartnær
unna. Það verður því fróðlegt að
fylgjast með taflmennskunni í
áframhaldinu; hvort aðstoðar-
menn Kasparovs lrafa fundið vinn-
ing eða skákin koðni niður í jafn-
tefli.
Skákin hófst á sama hátt og 2.
og 4. einvígisskákin. Einhæfni
Karpovs í byrjunarvali í einvíginu
hefur komið mörgum skáksérfræð-
ingnum á óvart. A meðan Kasparov
hefur verið óhræddur að tefla í
tvísýnu með nýjum hugmyndum í
sérhverri skák hefur Karpov reitt sig
á „gamlar lummur". Karpov var þó
fyrri til.þess að hverfa frá fyrri ein-
vígisskákum nú. Riddaraleikur hans
i 9. leik hefur ekki sést áður í einvíg-
um þeirra um heimsmeistaratitilinn.
Riddaraleiknum hefur Karpov hins-
vegar oft beitt gegn öðrum skák-
meisturum. Skilningur hans á byrj-
uninni er líka einstakur. Það kom í
ljós í skákinni nú að þegar bókar-
fræðunum sleppir er Karpov fyllilega
jafnoki núverandi heimsmeistara.
Karpov jafnaði taflið auðveldlega og
öðlaðist frumkvæðið í miðtaflinu.
Framhaldið tefldi hann ekki af nægi-
legri snerpu. í stað þess að mæta
sóknaraðgerðum Kasparovs með
peðaframrás á miðborðinu, kaus
Karpov að leggjast í vörn. Eftir
snjalla peðsfórn heimsmeistarans
stóðu öll spjót á stöðu Karpovs. Hon-
um tókst þó að forðast afhroð og
eftir ónákvæma leiki Kasparovs fór
skákin í bið eins og áður sagði.
Staðan í einvíginu er þá sú að
Kasparov hefur hlotið 3 vinninga en
Karpov tvo. Kasparov nægir að halda
jöfnu í einvíginu, sem er 24 skákir,
til þess að halda heimsmeistaratign-
inni. Karpov er því tilneyddur í næstu
skákum að leggja til atlögu til þess
að eygja möguleika á að endur-
heimta heimsmeistaratitilinn.
Hvítt: G. Kasparov
Svart: A. Karpov
Spænskur leikur
1. e4 - e5, 2. Rf3 - Rc6, 3. Bb5
- a6, 4. Ba4 - Rf6, 5. 0-0 - Be7,
6. Hel - b5, 7. Bb3 - d6, 8. c3 -
0-0, 9. h3 - Rd7
Karpov hvílir að þessu sinni Za-
itsev-afbrigðið sem bytjar með 9. -
Bb7, 10. d4 - He8. Skynsamleg
ákvörðun í ljósi þess að Kasparov
hefur örugglega haft á takteinunum
endurbót við 4. einvígisskákina.
10. d4 - Bf6, 11. a4 - Bb7
Karpov er býsna sjóaður í þessari
byijun. í skák gegn Nunn í Rotter-
dam árið 1989 lék hann 11. - Hb8
og öðlaðist fljótlega frumkvæðið.
12. axb5 - axb5, 13. Hxa8 - Dxa8,
14. d5 - Ra5, 15. Bc2 - Rc4, 16.
b.3 - Rcb6, 17. Ra3 - Ba6, 18.
Rh2?!
Taflmennska Kasparovs er bein-
skeytt en ekki jafn árangursrík og
oft áður. Hann hefur í hyggju að
leggja til atlögu að svörtu kóngsstöð-
unni en ólánleg staðsetning liðs-
manna hans á drottningarvæng
veikja áform Iians. Með gagnsókn á
miðborðinu nær Karpov nú frum-
kvæðinu.
18. - c6!, 19. dxc6 - Dxc6, 20.
Bd2 - Be7, 21. Rg4 - Ha8!, 22.
Re3 - Rf6, 23. Rf5 - Bf8, 24. Bg5
- Rbd7?
Hér verða umskipti í skákinni.
Venjulega hefði Karpov leikið hér
24. - d5! án mikillar umhugsunar.
Taflið opnast þá upp á gátt. Þrátt
fyrir að langdrægir biskupar hvíts
virðast ógnvekjandi er varnarmáttur
svarta liðsaflans nægilegur til varn-
ar. Riddarinn á a3 í uppnámi og
annað tveggja er hvítur tilneyddur
til að hörfa með riddarann eða stíga
villtan dans og leika 25. exd5 -
Rbxd5, 26. Rxb5 - Bxb5, 27 c4.
Peðsfórn hvíts í næsta leik er snjöll.
Engin áhætta er henni samfara enda
öðlast hvítreita biskupinn óskorðuð
yfirráð á skáklínunni a2-g8 og frum-
kvæðið er kyrfilega í höndum hvíts.
25. c4! - bxc4, 26. bxc4 - Bxc4,
27. Rxc4 - Dxc4, 28. Bb3 - Dc3,
29. Kh2 - h6, 30. Bxf6 - Rxf6,
31. Ile3 - Dc7?
Óvirkur reitur fyrir drottninguna.
31. - Db4 var betri leikur.
32. Hf3 - Kh7, 33. Re3 - Dc7?!,
34. Rd5 - Rxd5, 35. Bxd5 - Ha7,
36. Db3
þriðja sem þeir sjá. Nýir höfrungar
eru þegjandi og hljóðlaust settir í
stað þeirra sem drepast fyrir aldur
fram. En því er‘ haldið vandlega
leyndu.
Fyrirtækin láta sig eðli hvalanna
engu varða. Þau skapa úr þeim ein-
hveijar teiknimyndafígúrur — sí-
brosandi, hamingjusama, og snið-
ugar. En slík fígúra er ekki hvalur
frekar en Mikki Mús er mús.
Fyrir utan hina ógeðfelldu kaup-
sýslu sem fylgir sædýragörðum og
hvalveiðum til þeirra má ekki
gleyma hvernig uppeldishlutverki
garðanna er haldið á loft. Hvílík
smekkleysa! Hefur það uppeldislegt
gildi að horfa á þegar verið er að
bursta tennurnar í hval með klósett-
bursta eða heyra hann væla lagið
„Hann á afmæli í dag“? Er það
mjög fróðlegt að sjá hval með risa-
sólgleraugu? Nei, þvert á móti. Með
þessu er verið að hafa menntun að
háði og spotti. Fyrirtækin sem reka
sædýragarðana ræða ekki opinskátt
um það sem raunverulega fer fram,
þjáningu dýranna, dauða og vesöld.
Einasta uppeldisgildið sem sædýra-
garður gæti haft væri að koma
bömum og öðram gestum í skilning
um að veiðar, innilokun og niður-
læging hvala í skemmtiskyni stríðir
gegn allri eðlilegri umgengni við
náttúruna.
Síðan bannað var að veiða há-
hyminga í Bandaríkjunum og
Kanada hafa íslendingar verið einir
um að útvega hvali fyrir sædýra-
garða í þessum heimshluta. Enn á
ný hefur sjávarútvegsráðuneytið
gefíð leyfi til háhymingaveiða þrátt
fyrir rökstudd mótmæli dýravernd-
unarsamtaka. I svari sjávarútvegs-
ráðherra við gagnrýni sagði hann
að taka svo fárra dýra skipti ekki
máli því það hefði engin áhrif á
stofnstærð. Með þessu svari ráð-
herra er auðheyrt að hann skilur
ekki um hvað málið snýst. Það er
sjálfsagt rétt að háhyrningastofninn
sé ekki í útrýmingarhættu þótt
veidd séu nokkur dýr á ári. Stærð
háhyrningastofnsins er að vísú ekki
kunn. En það eru dýraverndurnar-
sjónarmiðin sem vega þyngst þegar
þessar veiðar eru fordæmdar. Hveij
um hugsandi manni hlýtur að vera
ljóst að það er siðferðilega rangt
að gera sirkustrúða úr þessum stór-
fenglegu dýrum. Ég skora á allt
gott fólk að leggja þessu máli lið.
Höfundur er formaður Sambands
dýra verndarf élaga íslands.
Yfirgnæfandi hluti skákmanna
hefði umhugsunarlaust leikið hér 36.
Hxf7. Svartur er þá neyddur til að
láta drottninguna af hendi með 36.
- Dxf7, 37. Bxf7 - Hxf7. í fljótu
bragði virðist hvítur geta sigrast á
varnarmúr andstæðingsins með
peðaframrás við hentugt tækifæri
en Kasparov álítur færi sín ennþá
betri.
36. - f6, 37. Db8 - g6, 38. Hc3 -
h5, 39. g4 - Kh6, 40. gxh5 - Kxh5,
41. Rc8
Kasparov kýs að leika einum leik til
viðbótar í stað þess að setja skákina
í bið. Máske nagar hann sig í handar-
bökin því 41. Dc8! virðist sterkur
leikur. Svarti hrókurinn er bundinn
á sjöundu reitaröð því að öðmm kosti
leikur hvítur Hc7 og ef drottningin
hörfar kemur drottningarskák á g4
og mát fylgir í kjölfarið. Peðið á g6
er árásarpunkturinn í svörtu stöð-
unni og af þeim sökum er hvíti hrók-
urinn virkari á þriðju reitaröð en
þeirri áttundu. Erfitt er að koma
auga á haldbæra vöm fyrir svartan
í því tilviki.
41. - Bg7
Biðskák.