Morgunblaðið - 30.11.1990, Síða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 30. NÓVEMBER 1990
Bréf frá Mið-Evrópu
eftir Einar Heimisson
Ungverskt sjcáld, sem lést fyrir
nokkrum árum og lifði aldrei um-
skiptin í heimalandi sínu, sagði eitt
sinn um framtíðina að hún yrði lof-
gjörð um nekt mannsins. Hann hét
János Pilinszky: skáld leyndardóm-
anna og hins dulda, ástsa^lt þjóð-
skáld Ungverja nú um stundir, tákn
annarrar hugsunar, annarra tíma.
Hann orti um heim þar sem enginn
leitaði annars fyrr en kraftaverkin
breyttu mönnunum í grátandi verur
sem segðu: Ég elska þig og ég elska
þig mikið.
En þeir tímar myndu jafnframt
verða lofgjörð um nekt mannsins.
Kannski eru okkar tímar einmitt
tímar slíkrar nektar, kannski er sú
framtíð komin, sem János Pilinszky
orti um: okkar tímar mótast einmitt
af nekt mannsins, skjólleysi gagnart
sannleikanum, þeirri staðreynd að
ekkert er endanlegt, engin sannindi
eru komin til þess að vera: maðurinn
á sér afar fá varanleg haldreipi, hann
gæti hreinlega neyðst til að öfunda
kóngulóna sem á sér þéttofínn vef
til að hanga í. Og János Pilinszky
var Ungverji, hann þekkti margar
útgáfur af tilbúnum sannleika en lifði
ekki fall hinna endanlegu sanninda,
þá framtíð nektarinnar sem hann
orti um.
Hann þekkti hins vegar fortíðina
vel, hann var fangi hennar, var mót-
aður af fasisma og öðru alræði, orti
stöðugt um það. Og ef litið er yfir
sögu Evrópu á þessari öld, þá alræð-.
ishyggju, stríðshyggju, baráttu þjóð-
ríkjanna og þær styijaldir, sem hún
hefur haft í för með sér, þá er ekki
skrítið að menn gleðjist yfir þeim
vindum sem nú blása um álfuna. Það
er athyglisverð staðreynd að um-
skiptin í Austur-Evrópu skyldu ein-
mitt verða um leið og vindar samein-
ingar og samskipta blása um vestur-
hluta álfunnar. Og það er eftirtektar-
vert að einmitt Ungverjar skyldu
fyrstir þjóða Austur-Evrópu fá nú
aðild að Evrópuráðinu í Strassborg.
Heinrich Böll skrifaði eitt sinn
sögu um mann sem sneri ekki heim
úr stríðinu fyrr en 1950 og fann
engan lengur í heimaborg sinni sem
hann þekkti. Engan fyrr en hann
komst að því að hinumegin við vegg-
inn, sem hann sverti oft á dag með
því að þrýsta að honum sígarett-
ustubbum, bjó stúlkan sem hann
elskaði þegar ekki var enn byijað
neitt stríð. En hún yfirgaf aldrei
þetta herbergi því andlit hennar var
alsett bláum örum: hún hafði sogast
gegnum gluggrúðu í stríðinu. Og
loksins þegar hann áræddi að banka
að dyrum hjá henni þá sá hann blá-
leita ásjónu hennar: eyðilagt andlitið.
Eftir síðari heimsstyrjöldina var
andlit Þýskalands alsett örum.
Landið var í rúst: sprengdar borgir,
svartar, hnípnar, hagkerfið í molum.
En menningarlegt andlit Þýskalands
var þó ugglaust sett hvað dýpstum
örum: þeim örum sem rústaskáldin
Böll og Borchert gerðu sitt til að
deyfa.
Það þjóðfélag sem myndaðist í
Þýskalandi eftir stríð var rústaþjóð-
félag. En það náði sér ótrúlega fljótt
á strik. Þegar á árinu 1953 náðu
Vestur-Þjóðveijar hagstæðum við-
skiptajöfnuði við útlönd og hann hef-
ur haldist hagstæður síðan. Maður-
inn á bak við þýska efnahagsundrið
var* Ludwig Erhard. Erhard var
óflokksbundinn ráðherra, hreinn
fræðimaður á sviði hagfræði og ugg-
laust einn athyglisverðasti hagstjórn-
andi þessarar aldar. Hann bjó til
hugtakið „félagslegt markaðskerfi“
eða „Soziale Marktwirtschaft", sem
gekk upp. Fijáls markaður var látinn
ráða ferðinni að mestu leyti en ríkis-
valdið beitti sér jafnframt fyrir veru-
legri tekjujöfnun: eignaskattur var
Iátinn fjármagna félagslegt húsnæði,
skólar og sjúkrahús voru í opinberri
eigu, ríkisstyrkir til atvinnurekstrar
voru nokkrir: þetta var markaðskerfi
með dyggri aðstoð ríkisvaldsins, sem
bætti upp þær hliðar sem markaður-
inn gat eðli sínu samkvæmt ekki
sinnt. Árið 1965 tók annar hagstjórn-
andi við í Þýskalandi: Karl Schiller.
í grundvallaratriðum breytti Schiller
ekki út af leið Erhards. Schiller var
af skóla Keynes í hagfræði og þau
vandamál sem hið félagslega mark-
aðskerfi hafði ratað í leysti hann
meðal annars með auknu samstarfí
ríkisvaldsins og aðila vinnumarkað-
arins. í Vestur-Þýskalandi hefur ríkt
það sem kalla mætti þjóðarsátt um
félagslegt markaðskerfi. Þessi þjóð-
arsátt er ugglaust grundvöllur að því
veldi sem Vestur-Þýskaland varð.
Það er 'engin tilviljun að menn eru
famir að tala um 30-35 stunda
vinnuviku í Þýskalandi. Og það þrátt
fyrir sameiningu!
Hraði sameiningarinnar hefur orð-
ið mönnum umtalsefni. Víst er að
hún hefði varla getað gengið hægar
fyrir sig: aðstasðurnar voru þess eðl-
is. Hins vegar eru aðvörunarorð
þeirra sem vöruðu við afleiðingum
hraðans í fulli gildi: hinn félagslegi
múr gæti hæglega tekið við af múr-
virkjum alræðisins. Eftirlaunaþegar
í Leipzig og Dresden verða enn um
sinn að lifa á þriðjungnum af því sem
eftirlaunaþegar í Munhen eða Ham-
borg fá í sinn hlut. Og sú staðreynd
fer ekki sérlega hátt í sameigningar-
dansinum öllum.
Okkar tímar hafa sannað eitt öðru
fremur: hin endanlegu sannindi eru
ekki til, þau hafa aldrei verið til, þau
munu aldrei verða til. Ungt fólk á
okkar dögum á engan aðgang að
kennisetningum sem hægt er að
halda í — eða hanga í. Ungt fólk
verður að trúa á eitthvað annað. Og
hvað?
Sumir freistast til að þess að trúa
einvörðungu á sjálfa sig. Og er ekki
skrítið. Aðrir trúa ekki á neitt. Það
var sérstakt að koma til Búdapest í
fyrravor. Það var endurhæfing hug-
ans. Kannski helst vegna þess að þar
var fólk sem trúði á eitthvað, gerði
sér vonir um breytingar. Og breyt-
ingamar urðu. Það var ekki nóg með
að Ungveijar gengju á undan öðrum
Austur-Evrópuþjóðum, tækju upp
fjölflokkakerfi, legðu niður einræði
kommúnista: í rauninni sameinuðu
þeir Þýskaland í leiðinni. Það er al-
gild kenning að opnun landamæra
Ungveijalands og Austurríkis gerði
tilveru Austur-Þýskalands nánast að
engu. Og það heyrir nú sögunni til.
Ungt fólk getur ekki trúað á nein-
ar kennisetningar því þær eru ekki
til: tilveran reynist iðulega of flókin
fyrir allar kennisetningar, of flókin
fyrir hin endanlegu sannindi. Hinar
gömlu kenningar um stéttatökin sém
aflvaka stjórnmálanna eiga ekki við
um okkar tíma. Sömuleiðis ekki
kenningar um algildar lausnir mark-
aðsaflanna. Okkar tímar hafa af-
sannað hvort tveggja.
Þegar menn líta til Þýskalands og
verða vitni að árangri í landstjórn
þá komast menn að því að það er ef
til vill einmitt þessi afneitun kenni-
Einar Heimisson
„Okkar tímar hafa
sannað eitt öðru frem-
ur: hin endanlegu sann-
indi eru ekki til, þau
hafa aldrei verið til,
þau munu aldrei verðá
til. Ungt fólk á okkar
dögum á engan aðgang
að kennisetningum sem
hægt er að halda í —
eða hanga í. Ungt fólk
verður að trúa á eitt-
hvað annað. Og hvað?“
setninganna sem hefur lagt grunninn
að velgengni Þjóðveija. Menn tala
um „félagslegt markaðskerfi". En
félagslegt markaðskerfi hefur þróast
í samræmi við þjóðfélagsbreyting-
arnar, það er sveigjanlegt, það er í
raun engin kennisetning. Það mark-
ast af hreinni skynsemi og fyrir-
hyggju, það mótast af skipulagi sem
nær langt fram í tímann, það mótast
af vitund landsmanna um peninga
og fjárfestingar, það mótast af stöð-
ugleika.
Vitundin um það að endanleg
sannindi séu ekki til hefur vitaskuld
mikil áhrif á stjórnmál. Hugmyndir
um flokkakerfi (en ekki aðeins ein-
staka flokka) sem mikilvæga heild
og einn af hornsteinum þjóðfélagsins
eiga sér djúpan hljómgrunn í Þýska-
landi: baráttan milli stjórnar og
stjórnarandstöðu er aflvaki stjórn-
málanna og mikilvægt er að þar ríki
sem mest jafnræði. Það er athygii-
svert að í stjómarskrá Þýskalands
eru ákvæði sem tryggja að þegar
hinar pólitísku blokkir eru álíka stór-
ar á önnur blokkin erfitt með að
stjórna fullkomlega án samvinnu við
hina. Það er hugmynd, sem á sér
hljómgrunn í Þýskalandi, að hinar
pólitísku blokkir bæti hvor aðra upp,
þær hafi jákvæð áhrif hvor á aðra
ef jafnræði er með þeim. Og sú stað-
reynd að hin endanlegu sannindi eru
ekki til þýðir líka að ekki er hægt
að segja að pólitískur andstæðingur
sé bjáni og hafi ekkert til síns máls:
slík rökleiðsla gengur ekki upp. Fall
hinna endanlegu sanninda hlýtur að
þýða öðru vísi stjórnmál þar sem
menn bera meiri virðingu fyrir sjón-
armiðum andstæðinga sinna, stjórn-
mál þar sem samband hinna pólitísku
blokka er annað.
Sameining Þýskalands var óum-
flýjanleg. Annað kom ekki til greina.
Eftir að múrvirkið milli Austur- og
Vestur-Berlínar var fallið var for-
sendan fyrir skiptingu landsins einn-
ig brostin. Allir eru sammála um að
það fyrirbæri sem kallaðist Austur-
Þýskaland eða Þýska alþýðulýðveldið
var ekki til þess fallið að varðveita
það. Áhyggjur margra af sameingu
Þýskalands eru bæði eðlilegar og
ofur skiljanlegar. Er Þjóðveijum
treystandi fyrir stóru ríki spyija
menn? Er ekki sagan nægileg sönnun
þess að svo sé ekki? Menn mega hins
vegar ekki gleyma því að Þýskaland
ársins 1990 er annað en Þýskaland
ársins 1890 eða 1920 eða 1940.
Fyrri sameinuð stórveldi í Þýskalandi
byggðu á miðstýringu: keisaraveldið,
síðar Weimarlýðveldið sem féll m.a.
sakir ákvæða um vald forseta og
Þriðja ríkið.
Þýskt stjórnkerfi nútímans bygg-
ist hins vegar á hugmyndum um
valddreifingu, um stöðugt lýðræði
þar sem kjósendur hafa á öllum tím-
um valdið í sínum höndum og geta
jafnvel farið fram á beina kosningu
um tiltekin málefni. Löggjafarsam-
kundumar eru tvær: annars vegar
Sambandsþingið og hins vegar
Fylkjaþingið. Ef skyggnst er inn í
þjóðfélagsbygginguna þýsku þá
komast menn að því að kjarni henn-
ar er valddreifingin og valddreift
=>
<
Nýjung!
DALAKOLLUR
,kex, ávaxtabiti - og áfram koll af kolli
MUNDU EFTIR OSTINUM