Morgunblaðið - 16.12.1990, Blaðsíða 20

MORGtJNBLAÐIÐ SUNNÚDAGUR Í6. DESEMBÉR Í990
10
Gils Guðmundsson ritstjóri
hefur tekið saman mikið
verk um þjóðskáldið og at--
hafnamanninn Einar Bene-
diktsson, og nefnist bók
hans Væringinn mikli - ævi
og örlög Einars Benedikts-
sonar. Margt hefur verið
skrifað um þennan stór-
brotna og fjölhæfa jöfur
orða og athafna, sem oft var
langt á undan samtíð sinni.
Hér er því víða leitað fanga
til að fá sem fyllsta mynd
af þeim Islendingi sem var
stærri í sniðum en flestir
samtíðarmenn hans. Vær-
inginn mikli var skáld og
framkvæmdamaður, draum-
óramaður og ofurhugi, og
Gils rekur sögu hans ítar-
lega frá bernsku til æviloka.
Þar ríkti aldrei lognkyrrð.
Nokkrir kaflar úr bókinni
fara hér á eftir.
Heimili í upplausn
... Þetta ár og hið næsta keyrði
um þverbak hjá Benedikt Sveins-
syni. Þégar hér var komið sögu var
hann einatt á ferð og flugi og stað-
næmdist vart heima hjá sér stund-
inni lengur. Eirðarleysi, drykkju-
skapur og önnur óregla einkenndi
allt hans framferði. Hann fór hvað
eftir annað til útlanda, ýmist út af
málaferlum sínum eða í sambandi
við ýmis stórvirki, sem hann hafði á
prjónunum. Meðal þeirra má nefna
öflun fjár til að hefja blaðaútgáfu
og prentsmiðjurekstur, draumsýnir
um stórfelld verslunarviðskipti við
Norðmenn og miklar samgöngubæt-
ur á sjó, kostaðar af norsku fé. Þeg-
ar heim kom, lagði hann upp í langa
leiðangra innanlands til að safna liði
og fjárstyrk til stuðnings áformum
sínum og baráttumálum. Og þess á
milli sat hann langtímum saman í
Reykjavík. Allar voru þessar hugd-
ettur og fyrirætlanir meiri eða minni
skýjaborgir, með lítil tengsl við raun-
veruleikann.
Meðan þessu fór fram mátti hús-
freyja Benedikts hins vegar sitja með
börn sín ung að Elliðavatni, við
þröngan fjárhag og búskap í algerri
upplausn. Eins og fyrr segir mun hún
á sínum tíma hafa verið algerlega
mótfallin því að flytja úr höfuðstaðn-
um og taka að sér búsforráð í sveit.
Para af því sögur, að hún hafi alla
tíð verið óánægð á Elliðavatni. Kom
þar margt til, erfiðleikar í samskipt-
um við vinnufólk, þröngur efnahagur
er á leið, en þó öðru fremur hátterni
húsbóndans. Loks kom þar, að þolin-
mæði Katrínar var með öllu þrotin.
Vorið 18-72, eftir 13 ára hjónaband,
flytur hún frá Elliðavatni til Reykja-
víkur, og krefst jafnframt skilnaðar.
Einar Benediktsson um sextugt.
Þá mun Benedikt hafa verið lagður
af stað í enn eina utanferðina. Katr-
ín Einarsdóttir var nú þrítug og kom-
in langt á leið að síðasta bami þeirra
hjóna. Leitaði hún fyrst skjóls hjá
Þorbjörgu ljósmóður mágkonu sinni,
systur Benedikts. Þar ól hún svein-
barn í júlímánuði, og hlaut það nafn-
ið Ólafur Sveinar Haukur. Ekki varð
dvöl Katrínar löng hjá Þorbjörgu.
Munu þær mágkonur ekki alls kostar
hafa átt skap saman þegar til lengd-
ar lét. Settist Katrín að í næsta húsi,
Litla Holti, og bjó þar í nokkur ár.
Að Elliðavatni kom hún aldrei eftir
þetta.
í skilnaðarmáli þeirra hjóna leitaði
prestur sátta, svo sem Iög gerðu ráð
fyrir. En í stað þess að málið færi
síðan fyrir sáttanefnd var haldinn
sáttafundur hjá Hilmari Finsen stift-
amtmanni. Fór hann fram 14. des-
ember 1872, og var þar ákvörðun
tekin um skilnað Katrínar og Bene-
dikts að borði og sæng og svofellt
samkomulag gert milli þeirra:
Sátt var reynd milli þeirra hjóna
til framhalds hjónabandssambúðar
en árángurslaust og bæði óskuðu
hjónabandssambúð slitið. Með tilliti
til fjárskipta með þeim tjáðust þau
vera ásátt um meðfylgjandi skilmála;
að maðurinn taki við búi þeirra með
öllum skuldum, sem á því hvíla, og
að maðurinn skuldbindur sig til að
borga henni 15 ríkisdali mánaðarlega
frá 1. október þessa árs, að börga
fyrsta dag hvers mánaðar um separ-
ations tímann, samt um sama tíma
að leggja henni kýrfóður af heyi ár-
lega hér á staðnum. Af sameiginleg-
um bömum hjónanna verða tvö hin
elstu hjá manninum, hin tvö hjá kon-
unni.
Þegar þessir atburðir gerðust, var
Einar Benediktsson á áttunda aldurs-
ári. Steingrímur J. Þorsteinsson seg-
ir:
Það lætur að líkum, að uppeldis-
áhrif þau, sem Einar Benediktsson
bjó við á Elliðavatni fyrsta áratug
ævi sinnar, hafa engan veginn verið
eins og best yrði á kosið, Vegna
heimilisóreiðunnar átti Einar meiri
mök en ella hefði orðið við vinnufólk-
ið, misjafnt eins og gengur, og hlýddi
mjög á tal þess og sögur, sem voru
ekki allar fallnar til bamafræðslu.
Sagði Einar eitt sinn á elliárum sín-
um, er honum varð tilrætt um orð-
bragð þessara fóstra sinna. „Held-
urðu að þetta hafi haft góð áhrif á
mig? Eg, sem var allur eitt skilning-
arvit!“
Um eitt af hjúum föður síns á
Elliðavatni orti Einar fyrstu vísuna
sem til er eftir hann. Þá hefur hann
að líkindum verið átta ára gamall.
Jósep hét einn vinnumanna Bene-
dikts, hinn mesti matmaður. Um
hann kvað Einar:
Jósep er og hundur hans
hungraðir að vana,
seggur þessi sunnan lands
segist kominn að bana.
Síðasta vetur Katrínar á Elliða-
vatni var Jón Ólafsson skáld og rit-
stjóri þar til heimilis. Var hann þá
nýkominn úr vist sinni í Noregi, en
þangað hafði hann flúið vegna mála-
ferlanna út af íslendingabrag. Nú
var Benedikt efst í huga að koma
upp prentsmiðju á Elliðavatni og
stofna blað. Skyldi Jón vera ritstjóri
eða meðritstjóri við blaðið. Jafnframt
var Jóni falið að veita börnum þeirra
Benedikts og Katrínar tilsögn. Varð
hann fyrsti kennari Einars, og sam-
kvæmt kirkjubókum var Einar orðinn
læs um jólaleytið 1871, þá sjö ára
gamall.
Árið eftir að Katrín hvarf að heim-
an, kom Benedikt Einari fyrir hjá
Grími Thomsen á Bessastöðum og
Jakobínu konu hans. Dvaldist hann
þar árlangt, enda mun heimilið á
Elliðavatni þá hafa verið í algerri
upplausn. í húsvitjunarbók Garða-
prestakalls er talinn að Bessastöðum
1873 „Einar Benediktsson, tökupilt-
ur, 9 ára, búinn“ (þ.e. að læra kver-
ið).,
Á Bessastöðum var Einari haldið
strangt til vinnu, og hefur honum
brugðið við eftir sjálfræðið á Elliða-
vatni. Einar þótti rúmlatur, og fann
vinnufólk á Bessastöðum að því við
hann. Þá orti Einar:
Vont er fólkið við mig hér,
að vilja ekki lofa mér
að lúra dálitið lengur.
Fara skal á fætur samt,
forlaganna þiggja skammt
eins og duginn drengur.
Grímur bóndi og skáld var strang-
ur húsbóndi og hirtingasamur. Eftir
Bessastaðadvölina lá Einari hlýrra
orð til frú Jakobínu en Gríms. Öðrum
þræði hafa þau hjón komið fram við
Einar fremur sem fósturson en töku-
barn, létu hann jafnan matast með
gestum er þá bar að garði, svo og
þegar boð voru haldin. Virti Einar
það við Grím æ síðan.
... Nú hófst námsferill Einars
Benediktssonar. Undir skóla lærði
hann einkum hjá séra Guttormi Vig-
fússyni á Svalbarði í Þistilfirði, síðar
presti á Stöð í Stöðvarfirði, ágætum
latínumanni. Einar var heilsuveill í
æsku, og á Svalbarði veiktist hann
hastarléga og lá vetrarlangt og fram
á sumar. Upp frá því var hann aldr-
ei heilsuhraustur. Bæði var hann
veill fyrir brjósti og gekk með sulla-
veiki, sem hann losnaði að líkindum
aldrei við til fulls. Á efri árum nefndi
Einar þessi veikindi sín við Svein
Benediktsson framkvæmdastjóra.
Sveinn segir:
Einar ræddi nokkrum sinnum um
sullaveiki, sem hann hefði sýkst af
á bemskuskeiði á Elliðavatni. Kenndi
hann um sóðaskap vinnufólksins eft-
ir að foreldrar hans skildu. Sagði
hann að hundar hefðu verið látnir
sleikja askana, eins og þá mun ekki
hafa verið óalgengt hér á landi. Af
þessum sökum hafði hann sýkst af
sullaveiki og liðið miklar þjáningar
og átt við langvarandi vanbeilsu að
stríða af hennar völdum. Man ég að
hann sagði, að hann gengi enn með
steingerða sulli.
Vorið 1878 var Einar fermdur í
Húsavíkurkirkju. Við það tækifæri
er honum gefinn þessi vitnisburður
í prestþjónustubók: „Les, kann og
skilur ágætlega og hegðar sér dável.“
Ymsar sögur em til, sem lýsa sam-
úð Einars og hjálpsemi við fátækt
fólk og minni háttar, bæði frá æsku
hans og fullorðinsárum. Eftirminni-
leg er sagan sem Jakobína Jósías-
dóttir segir frá fermingu Einars:
Síðustu dagana fyrir fermingu