Morgunblaðið - 18.01.1991, Blaðsíða 25

JT20r-J QICÍJ
MORGUNBLAÐIÐ FÖS'l'UDAGUR 18. JANÚAR 1991
25
Sautjánda Heklugosið frá landnámi
Hekla gýs í fjórða
sinn á þessari öld
ELDGOSIÐ, sem hófst í Heklu í
gær, er sautjánda eiginlega
Heklugosið sem vitað er um frá
landnámi íslands og það fjórða á
þessari öld. Þar fyrir utan hefur
gosið fimm sinnum svo vitað sé í
nágrenni fjallsins.
Hekla er um 7000 ára gömul og
er gossögu hennar skipt í þrjú aðal-
skeið. Þriðja skeiðið er talið hafa
byrjað með miklu gosi árið 1104 og
Mökkurinn í
12.000 metra á
fyrsta tímanum
FLUGVÉL frá Canadian Air
sendi tilkynningu til Flug-
málastjórnar um gosmökk
frá Heklu í 36.000 feta, eða
12 kílómetra hæð kl. 17.50 í
gær, um klukkustund eftir
að gosið er talið hafa hafizt.
Gosmökkurinn virðist hafa
stigið hratt upp af fjallinu, enda
var tiltölulega kyrrt veður, 2-3
vindstig á suðvestan.
þá hafí verið liðin 2-300 ár frá næsta
gosi á undan. Síðan hefur Hekla
gosið að jafnaði einu sinni til tvisvar
á öld, að þessari undanskilinni.
Gosið árið 1104 var mjög stórt
gjóskugos og lagði stór landsvæði í
eyði, aðallega í Þjórsárdal og á
Hrunamannaafrétti. Tjón á gróðri
vegna öskufalls hefur ávallt orðið
eitthvað í Heklugosum.
Síðasta Heklugos var árin 1980-
1981. Gosið hófst í ágúst árið 1980
og var mjög kröftugt í byijun;
gossprungan var um 8 kílómetra
löng og aska barst norður til Skaga-
fjarðar. Goshrinan stóð aðeins í þrjá
daga, en árið eftir, í maí, hófst gos-
ið aftur og stóð þá í viku og aðeins
kom upp hraun. Þessi gos komu
flestum á óvart, því aðeins 10 ár
voru liðin frá síðasta gosinu á undan.
Það hófst í maí 1970 og stóð fram
í júlíbyijun. Þótt ekki gysi í Heklu
sjálfri, heldur við rætur hennar ná-
lægt svonefndum Skjólkvíum, er
gosið talið til eiginlegra Heklugosa
vegna þess að hraunið sem þar kom
upp var líkt hrauni úr öðrum Heklu-
gosum. Talsvert tjón varð í gosinu,
hagar spilltust og flúormengunar
varð nokkuð vart j nágrenni eld-
stöðvanna. Gosið þótti nokkuð sér-
stætt vegna þess hve auðveit var
að komast að eldstöðvunum og
hraunveggjunum. Sigurður Þórar-
insson jarðfræðingur, sem var
manna fróðastur um Heklugos, kall-
aði þetta „aðgengilegt túristagos“.
Heklugosið 1947 er mörgum
minnisstætt, en þá hafði Hekla ekki
gosið í 101 ár. Gosið hófst í ágúst
með miklum sprengingum og látum
og á hálftíma náði gosmökkurinn
tæplega 30 kílómetra hæð. Gjósku-
mökkurinn barst suður yfir landið
og olli nokkru tjóni í sveitum, aðal-
lega í Fljótshlíð þar sem 7-10 senti-
metra ösku- og vikurlag féll á
skömmum tíma. Heimildir eru um
að í Fljótshlíð hafi fallið allt að 20
kílóa þungar hraunkúlur. Askan
barst langar leiðir og féll meðal ann-
ars í Helsinki í Finnlandi. Gosið stóð
í rúma 13 mánuði.
Venjuleg Heklugos hefjast með
töluverðu gjóskugosi en síðan hefst
blandgosasyrpa með ísúrum hraun-
um og basalti. Gjóskan úr fjallinu
er því súrari og gosin öflugri, sem
lengra líður milli gosa.
Mcðal annars stuðsi við íslandsclda eftir
Ara Trausta Guðmundsson. Öldina okkar
og fleiri rit.
Gos í Heklufjalli frá landnámi
Talið er að skipta megi gossögu Heklu í þrjú tímabil á þe.im 7000
árum sem liðin eru síðan upphleðsla meginhluta fjallsins hófst fyrir
alvöru.
1. Sprungugosvirkni sunnan og suðaustan til við Heklu nútímans.
2. Þeytigosavirkni, mjög súr gjóska. Gosin náðu hámarki fyrir 4400
til 2000 árum.
3. Eftir allmikið gjóskugos hefst blandgosasyrpa með ísúrum hraun-
um og basalti. Líklega má miða við stórgosið 1104.
Gossagan frá landnámi er svona:
Ártöl Goslengd Hlé milli gosa Hraun km3 Gjóska km3 Stefna - gjósku Eyði- legging
1104 ? >200-300 ár Ekkert 2,5 N Geysimikil
1158 ? 53 ár >0,15 ? SSA? Lítil
1206 ? 46 ár ? 0,03? ANA Lítil
1222 ? 15 ár ? 0,01? A Lítil
1300 12 mán. 78 ár >0,5 0,5 N Mikil
1341 ? 40 ár ? 0,08? VNV Mikil
1389 ? 47 ár >0,2 0,08? SSA? Allnokkur
1510 ? 120ár ? 0,32 SV Mikil?
1597 >6 mán. 86 ár ? 0,24? SA Lítil
1636 12 mán. 39 ár ? 0,08? NA Lítil
1693 7-10 mán. 56 ár ? 0,3 NNV Mikil
1766 24mán. 72 ár Um 1,3 0,4 N Allnokkur
1845 7 mán. 77 ár 0,63 0,28 SA Lítil
1947 13 mán. 101 ár 0,8 0,21 S Lítil
1970 2 mán. 22 ár 0,2 0,07 NNV Lítil
00 o 1 00 1-2 vikur 10 ár 0,15 0,09 N Nokkur
Sigurður Þórarinsson rannsakaði gossögu Heklu manna mest. Með
gjóskulagaathugunum sinum komst hann að því að fjallið hefur gos-
ið 14 sinnum frá landnámi, að gosinu 1947 meðtöldu.
Eldarnir 1970 geta þegar allt kemur til alls talist til Heklugoss. Má
sama segja um gosið 1389 í Rauðöldum.
Meginheimild: Sigurður Þórarinsson, 1968.
Þetta kort Sigurðar heitins Þórarinssonar jarðfræðings sýnir hvert
gjóskan barst í fyrri Heklugosum. Ártöl gosanna auðkenna örvarnar.
Almannavarnir ríkisins
gáfu ekki út aðvaranir
ALMANNAVARNANEFND Rangárvallasýslu og Árnessýslu komu
saman til funda síðdegis í gær vegna Heklugoss. Ekki var talin
ástæða til að lýsa yfir hættuástandi og Almannavarnir ríkisins gáfu
ekki út aðvaranir. Flugmálastjórn varaði flugmenn við gosmekkinum
frá Heklu.
Almannavarnir ríkisins fengu
fyrst upplýsingar frá Raunvísinda-
stofnun um gosóróa á jarðskjálfta-
mælum í nágrenni Heklu klukkan
17.25 í gær. Klukkan 17.41 var
staðfest frá bænum Selsundi við
rætur Heklu að gos væri hafið. Að
sögn Valdimars Olafssonar í stjórn-
stöð Almannavarna ríkisins var
ekki talin hætta á ferðum og því
ekki gefnar út viðvaranir.
Almannavarnanefnd * Rangár-
vallasýslu kom saman til fundar
klukkan 18.30 í gær. Friðjón Guð-
röðarson sýslumaður sagði í gær-
kvöldi að gosið hefði verið mjög
tilkomumikið að sjá um klukkan
18 en síðar virtist hafa dregið úr
eldvirkni. Vindáttin væri hagstæð,
öskufall væri ekki í byggð á Suður-
landi. Næstu nágrannar Heklu eru
íbúar í Næfurholti, 11 km frá
gígnum, og Selsundi, 14 km frá.
Hraunstraumurinn er í þá átt en
Friðjón sagði að ekki væri talin
hætta á að hann næði þangað.
Búsmali er í húsum.
Almannavarnanefnd Árnessýslu
kom einnig saman til fundar í gær-
kvöldi. Lögreglan á Selfossi varaði
fólk við gosinu og reyndi að beina
umferð sem mest frá Heklusvæðinu
í gærkvöldi.
Aðdraganda svip-
ar til gossins 1980
Umhugsunarefni hve stutt er milli gosa,
segir Páll Einarsson, jarðeðlisfræðingur
AÐDRAGANDA gossins í Heklu nú svipar að miklu leyti til upp-
hafs gossins 1980, sem var kröftugl en skammvinnt. Þá myndaðist
lengsta sprunga sem vitað er um við Heklugos, 8 kílómetrar. Ein-
kenni Heklugosa, að þessu meðtöldu, er að aðdragandi þeirra er
mjög stuttur. Páll Einarsson, jarðeðlisfræðingur, segir það tölu-
vert umhugsunarefni hve stutt sé orðið á milli gosa í Heklu, en um
10 ár hafa verið á milli gosa síðan 1970. Þar áður gaus síðast
1947. Um Iengd þessa goss var í gærkvöldi talið lítt mögulegt að spá.
Það var klukkan 16.36 í gær-
dag, að fyrst varð vart lítilla
skjálfta, 2 til 3 stig á Richter og
nokkurra þar á eftir að sögn Gunn-
ars Guðmundssonar, jarðeðlis-
fræðings á Veðurstofúnni. Klukk-
an 17.00 bytjaði stöðugur gosórói
á mælum Veðurstofunnar og Norr-
ænu eldfjallamiðstöðvarinnar. Þá
sýndu þenslumælar á Suðurlandi
töluverða gliðnun klukkan 16.30.
Samkvæmt hræringum á skjálfta-
mælum virðist sem gossprungan
hafí verið að myndast á tímabilinu
milli 17 og 18 og gosið sjálft hafizt
rétt um klukkan 17, en 10 mínút-
um síðar hafði gosmökkurinn náð
11,5 kílómetra hæð og náði hann
þá norður fyrir Hofsjökul. Órói á
skjálftatnækim náði hámarki um
kl. 18, en síðan dró hægt úr honum
fram eftir kvöldi. Það þýðir minnk-
andi kvikustreymi, en algengt er
að verulega dragi úr kvikustreymi
skömmu eftir upphaf eldgosa.
Páll Einarsson, jarðeðlisfræð-
ingur í Norrænu eldfjallamiðstöð-
inni, segir skamman aðdraganda
eitt einkenna Heklugosa og því
vonlítið að sp.á fyrir um þau. Nú
hefði ekki náðst að senda viðvörun
til Almannavarna fyrr en hálfri
stundu fyrir gos. Stuttur aðdrag-
andi hefði verið að öllum fyrri
gosum á þessari öld, en að öðru
leyti svipaði upphafinu nú mest til
Páll Einarsson rýnir í útskrift
skjálftamælis, sem er við
Ljótapoll rétt norðan
Landmannalauga. Mælirinn,
sem er 30 kílómetra austan
við Heklu sýnir umtalsverðan
gosóróa, en venjulega eru
línur á pappírnum grannar
og beinar. Á innfelidu
myndinni skoðar Gunnar
Guðmundsson útskrift af
þenslumælum á Suðurlandi,
en mikil hreyfing kom fram á
þeim um 16.30.
Morgunblaðið/KGA
gossins 1980. Þá hefði fjallið rifnað
að endilöngu og myndazt 8 kíló-
metra sprunga, sú lengsta, sem
vitað væri um við gos í Heklu.
Árið 1970 hefði gosið í mörgum
stuttum sprungum, en 1981 hefði
eldvirkni verið mest í toppi fjalls-
ins. Það gos hefði í raun verið eftir-
hreytur gossins árið áður og heldur
máttlítið. Öll þessi gos hafa verið
mun minni en gosið 1947. „Tíminn
milli gosa í Heklu hefur aldrei, svo
vitað sé, verið jafnstuttur og milli
gosanna 1970, 1980, 1981 og
1991 og er það í sjálfu sér umhugs-
unarefni," segir Páll Einarsson.