Morgunblaðið - 24.01.1991, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLADIÐ FIMMTUDAGUR 24. JANÚAR 1991
Hvers vegna
þýðingarskyldu?
eftir Krislján
Arnason
Framtíð íslenskrar tungu *
Þegar spurt er um framtíð
íslenskrar tungu og menningar um
þessar mundir, svara menn misjafn-
lega og eru misjafnlega áhyggjufull-
ir eða svartsýnir. Sumir telja að
tungan muni líða undir lok, aðrir
segja að hún'muni fljótlega breytast
svo, fyrir erlend áhrif eða innri
breytingar, að hún verði óþekkjan-
leg, og enn aðrir telja litia ástæðu
til svartsýni, íslensk tunga sé öflug
og sterk, og muni lifa af allar
hremmingar. Samt virðast allir sam-
mála um að einhveijar blikur séu á
lofti og menntamálaráðuneytið hafði
greinilega áhyggjur í mars árið
1989, þegar það hratt af stað mál-
ræktarátakinu fræga sem kennt var
við það ár.
Ég treysti mér illa til þess að spá
fyrir um örlög íslenskrar tungu og
menningar í umróti nútímans og
framtíðarinnar, því þótt ég hafi
fengist ögn við málfræði og málsögu
á ég eins og margir fleiri erfitt með
að henda reiður á óorðnum hlutum.
Það er þó hægt að velta fyrir sér
hvers eðlis sé hugsanleg hætt á að
rofín verði í náinni framtíð þúsund
ára gömul hefð klassískrar íslenskr-
ar tungu og menningar, ef svo má
að orði komast. Tvenns konar skaði
gæti hér átt sér stað. Annar snýr
að notkun tungunnar, en hinn að
tungunni sjálfri og formi hennar.
Önnur hættan er sú að menn hætti
að nota íslensku til þeirra hluta sem
hún hefur hingað til þjónað og taki
upp annað tungumál. Hin hættan
er að tungan breytist svo mikið að
í sögu hennar verði skil, þannig að
ekki verði lengur hægt að tala um
íslensku, líka þeirri sem við þekkjum
og hefur verið töluð hér frá land-
námsöld, heldur komi upp einhver
nýíslenska, íslenska tuttugustu og
fyrstu aldarinnar, sem hugsanlega
væri með allt öðru grundvallarkerfi
en sú sem við þekkjum, kannski
ekki beygingamál, heldur ósamsett
(ísólerandi) mál eins og enska eða
kínverska.
Þótt þessi hætta sé vafalaust fyr-
ir hendi, er hin ekki ómerkari, sú
sem varðar notkunarsvið tungunnar,
og það er hún sem ég vil drepa á í
þessu greinarkorni.
Notagildi tungunnar
íslensk tunga hefur þjónað fólkinu
í landinu þessi ellefu hundruð ár frá
landnámi við dagleg störf jafnt sem
við æðri listræna iðju og trúarlíf.
Og hér áður fyrr, þegar að virtist
steðja. hætta á því að önnur tunga
tæki við, var spornað gegn og
tungan hreinsuð og efld, (eins og
fræðast_má um í riti Kjartans Ottós-
sonar, íslensk málhreinsun, sem
nýlega kom út á vegum Islenskrar
málnefndar). Þetta er í stórum drátt-
um sú stefna sem enn ríkir, á yfir-
borðinu að minnsta kosti. Opinber
íslensk málstefna, eftir því sem hún
er til, er enn hreintungustefna, þar
sem leitast er við að viðhalda beyg-
ingarkerfi, hljóðkerfi og setninga-
kerfi óbreyttu, og smíðuð eru, eftir
því sem orkan leyfir, ný íslensk orð
um nýja hluti og hugmyndir sem
berast til landsins. Íðorðasmíð eins
og sú sem stundað hefur verið hér
er e.t.v. mikilvægasti þátturinn í
málverndarstarfinu, ef framhald á
að verða á þeirri stefnu sem ríkt
hefur í þessum efnum. Tungan verð-
ur að vera notadijúg þegnunum og
nýtileg til þess að tala um hvað eina.
Hinn augljósi keppinautur íslensk-
unnar er enskán. Innflutt tækni og
menningarstraumar hvers konar
berast til okkar, fyrst og fremst á
ensku. Fræðibækur og fræðakerfi
eru á ensku, tæknimál er enskt,
enska er mál dægurmenningarinnar
og raunar hámenningarinnar líka
að miklu leyti. Hættan er sú að enska
taki við af íslensku sem annað mál,
jafnrétthátt og jafnnotadijúgt
íslenskunni. Ég leyfi mér hér að
Kristján Árnason
„Vil ég leyfa mér að
árétta það sem er merg-
urinn málsins og megin-
röksemdin fyrir þýðing-
arskyldunni, en það er
réttur Islendinga til þess
að fáþjónustu sjónvarps-
stöðvanna framreidda á
móðurmáli sínu, þannig
að vald á íslensku dugi til
að njóta efnisins.“
grípa til orðsins rétthár, um tungu-
mál, því oft er talað um rétt eins
tungumáls gagnvart öðru. Vel má
tala um rétt menningar og máls
til þess að lifa í samkeppni við aðra
menningu. Við þekkjum ekki í okkar
landi missættið og deilurnar sem
sprottið geta um réttarstöðu tungu-
mála og menningar, en um þetta eru
mýmörg dæmi í heimssögunni. Sú
saga er oft ótrúlega blóði drifin, og
þau eru ófá ríkin sem eiga við slíkan
vanda að glíma.
Margir kannast við sögu af heldri
manni, við skulum segja að hann
hafi verið danskur, sem talaði
frönsku við kónginn, þýsku við kaup-
manninn og dönsku við hestinn sinn.
Ýmsir hafa bent á, og ekki bara
íslenskir menn, að svo kynni að fará
að þegar alþjóðahyggjan hafi fengið
að renna sitt skeið til enda og áhrif
hennar náð hámarki, yrðu þjóðtung-
ur að einskonar eldhúsmálum og
yrðu notaðar einungis innan veggja
heimila þegar nánasta fjölskylda
ræddist við. Sænskur prófessor lýsti
því einu sinni á ráðstefnu sem ég
sat hvernig hugsast gæti að Evrópa
og kannski allur heimurinn, liti út
eftir nokkra áratugi. Það væru tveir
heimar eða lög í samfélaginu, ann-
ars vegar heimur hinnar alþjóðlegu
elítu, sem hann nefndi svo, sem tal-
aði ensku, eða eitthvert annað al-
þjóðatúngumál, og hins vegar heim-
ur vernaculorum, heimalninganna
sem töluðu móðurtungu sína innan
heimilisins og hugsanlega við ein-
hver dagleg störf í verksmiðjum og
óæðri vinnustöðum, og að sjálfsögðu
við hundinn sinn. I fyrra las ég það
í dönsku blaði að þar í landi hefði
verið komið á fót menntaskóla-
kennslu sem fer algerlega fram á
ensku. Danskir kennarar kenna
dönskum ungmennum á ensku. (Að
vísu ekki danskar bókmenntir.) Þessi
kennsla var ætluð þeim sem hugð-
ust, eins og það hét á dönsku, „lave
en intemationel karriere".
Á þeirri sömu ráðstefnu og ég
minntist á áðan heyrði ég annan
sænskan prófessor lýsa yfir því að
hann teldi það síður en svo fráleitt
að kennsla í sænskum háskólum
færi fram á ensku, þótt honum dytti
ekki í hug að leggja sænsku niður
sem þjóðtungu og jafnvel ekki sem
menningartungu.
Þankagangur eins og þessi virðist
ekki enn eiga upp á pallborðið hér.
Háskóli íslands hefur nýlega ályktað
um það að hann fylgi hreintungu-
stefnunni. Nýlega var samþykkt í
háskólaráði áætlun um málrækt og
nýyrðasmíð, þar sem skyldur háskól-
ans í þessum efnum eru skilgreindar
og afmarkaðar. Þár segir m.a. að
því aðeins verði „vísindi hluti af
íslenskri menningu, að um þau geti
menn rætt og ritað á íslensku" og
lagt var til að íðorðasmíð megi líta
á „sem sjálfsagðan hluta af fræða-
og rannsóknastarfi fastráðins kenn-
ara í Háskóla íslands“. Ég tel að
þessi viljayfirlýsing ráðsins sé af-
skaplega mikilvæg í íslenskri mál-
pólitík. Menn hafa gert sér grein
fyrir því að mikilvægast er að hægt
sé að nota íslenska tungu um sem
flest, og hreintungustefnan felst í
því að leitast skuli við að finna
íslensk heiti um innflutt fræðihug-
tök.
Réttur okkar til
að nota íslensku
Varnarstarfið, sem flestir ef ekki
allir stjórnmálaflokkar í landinu hafa
lýst stuðningi við, byggist að miklu
leyti á því að tryggja notkunarsvið
málsins. Ef skerðing verður á því
umhverfi þar sem íslenska nýtist
sem tungumál, þá er höggvið skarð
í varnarmúrinn. Það myndi því ekki
samrýmast stefnu neins íslensks
stjórnmálaflokks að stuðla að því
að notkunarsvið íslensks máls væri
skert.
Ég minntist áðan á rétt tungu-
mála og rétt íslensku gagnvart
ensku. Þótt talað sé um rétt tung-
unnar og menningarinnar til að við-
haldast, er sá réttur sem um er að
ræða ekki síður réttur einstaklinga
til þess að nýta sína eigin tungu,
sitt móðurmál. Réttur íslenskunnar
og réttur íslenskra manna til þess
að nota tungu sína er í raun og
veru eitt og hið sama og þessi réttur
hefur verið býsna ótvíræður og raun-
ar hefur réttarstaðan farið batn-
andi. Menn hafa lengi orðið að sæta
því að kaupa innfluttar vörur með
erlehdum merkingum og áletrunum,
en úr þessu hefur dregið á seinni
árum. Það verður æ algengara að
hægt sé að lesa Ieiðbeiningar og
upplýsingar með ýmiss konar varn-
ingi á íslensku. Ég minnist þess í
æsku að fara í bíó án þess að skilja
orð af því sem fram fór, en nú dett-
ur engu kvikmyndahúsi í hug að
sýna erlenda bíómynd án þess að
hún sé textuð. Ég hef það frá fyrstu
hendi að myndbandaleigur séu svo
til eingöngu með textað efni, og að
fólk hætti jafnvel við að taka mynd-
bönd á leigu ef þau eru ekki textuð.
Útvarpslög
I þessu sambandi beinist athyglin
að útvarþslögum. Þau lög sem nú
eru í gildi eru frá árinu 1985, og
voru mikil bylting frá því sem verið
hafði áður. Þar var stóraukið frelsi
til alls konar ljósvakafjöimiðlunar
eins og það hefur verið nefnt. Kveð-
ið var á um það í lagatextanum sjálf-
um að endurskoða skyldi lögin innan
þriggja ára. Það hefði því átt að
endurskoða þau ekki síðar en 27.
júlí 1988. En nú er janúar 1991 og
lögin hafa ekki enn verið endurskoð-
uð._
I útvarpslögunum frá 1985 og
reglugerð sem sett var á grundvelli
þeirra var mörkuð sú stefna að ,,[ú]t-
varpsstöðvar skul[i] stuðla að al-
mennri menningarþróun og efla
íslenska tungu“. I reglugerðinni seg-
ir ennfreumur, að ,,[e]fni á erlendu
máli, sem sýnt er í sjónvarpi, skuli
jafnan fylgja íslenskt tal eða neðan-
málstexti á íslensku, eftir því sem
við á hveiju sinni. Það skal þó ekki
eiga við, þegar í hlut eiga erlendir
söngtextar eða þegar dreift er við-
stöðulaust um gervihnött og mót-
tökustöð fréttum eða dagskrárefni,
sem gerist í sömu andrá. í síðast-
greindu tilviki skal að jafnaði fylgja
kynning eða endursögn þular“.
í þessum reglum kemur fram ótv-
íræður vilji löggjafans að gæta þess
tvíhliða réttar sem ég minntist á
áðan og kallaði rétt íslenskrar tungu,
rétt menningarinnar til að lifa og
viðhaldast, og rétt einstaklinganna
til þess að nota sína eigin tungu og
fá fjölmiðlaefni í máli sem þeir skilja
best allra mála þrátt fyrir allt.
Rétturinn í stríði um þýðingar
Á þeim stríðstímum sem nú eru hef-
ur geisað eitt lítið stríð hér uppi á
Fróni um þýðingarskyldu á erlendu
sjónvarpsefni. Stöð 2 hóf, í blóra við
gildandi reglur, útsendingar á ótext-
uðu og óþýddu fréttaefni, sem end-
urvarpað var beint frá CNN-sjón-
varpsstöðinni bandarísku. Útvarps-
réttarnefnd ályktaði að þetta væri
ólöglegt og bæri því að banna það.
Síðan gerðist það 17. janúar sl. að
menntamálaráðuneytið gaf út reglu-
gerð um breytingu á þeirri reglugerð
sem ég vitnaði til áðan um þýðingar-
skyldu I nýrri reglugerð er orðalagi
hnikað til þannig að þýðingarskyld-
an er ekki lengur jafn ótvíræð.
LAUNAGREIÐENDUR
Innheimta
tryggingagjalds
Þann 1. janúar 1991 komu til fram-
kvæmda lög um tryggingagjald.
Tryggingagjald er sérstakt gjald sem
launagreiðendum ber að inna af
hendi af vinnulaunum, reiknuðu
endurgjaldi o.fl. Með því er sameinuð
innheimta launatengdra gjalda.
Tryggingagjaldið kemur í stað
launaskatts, lífeyristrygginga-
gjalds, slysatryggingagjalds,
atvinnuleysistryggingagjalds
og vinnueftirlitsgjalds.
Gjaldstig
tryggingagjalds
Tryggingagjald er lagt á í tveimur
gjaldflokkum, þ.e. sérstökum og
almennum.
• í sérstökum gjaldflokki er gjaldið
2,5% af gjaldstofni. I þeim flokki eru
landbúnaður, iðnaður og sjávar-
útvegur.
' í almennum gjaldflokki er gjaldið
6% af gjaldstofni. í þeim flokki eru
allar aðrar gjaldskyldar atvinnu-
greinarsem ekki falla undirsérstak-
an gjaldflokk.
Gjalddagi og eindagi
Gjalddagi tryggingagjalds er 1.
dagur hvers mánaðar vegna launa
næstliðins mánaðar og eindagi er
14 dögum síðar.
Gíróseðlar
Á næstu dögum fá launagreið-
endur sendan áritaðan gíróseðil
vegna tryggingagjalds með upp-
lýsingum um greiðanda, greiðslu-
tímabil o.fl. Skil er unnt að gera í
öllum bönkum, sparisjóðum og
pósthúsum hjá innheimtumönnum
ríkissjóðs, í Reykjavík hjá tollstjóra.
Þeir sem ekki hafa gíróseðil en
þurfa að standa skil á trygginga-
gjaldi geta fengið sérstakan greiðslu-
seðil, RSK 5.28, hjá innheimtu-
mönnum tryggingagjalds.
Upplýsingabæklingur
Nánari upplýsingar um trygginga-
gjaid er að finna í sérstökum upplýs-
ingabæklingi sem sendur verður
launagreiðendum á næstu dögum.
RSK
RÍKISSKATTSTJÓRI