Morgunblaðið - 22.12.1991, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22. DESEMBER 1991
19
Kombitaxi-miðstöð í Höfðaborg.
skyldu yrði herinn hins vegar allt
of stór. Það verður að finna aðra
lausn.“
Ofbeldi daglegt brauð
í miðborg Jóhannesarborgar er
sumar. En það eru líka að koma
jól. Jólaskreytingar prýða flestar
götur og verslanirnar búa sig undir
jólaösina. Taktfastur söngur mörg
hundruð svertingja sem hálf hlaupa,
hálf dansa, um göturnar í breiðri
þyrpingu á hins vegar lítið skylt við
jólin. Þeir bera borða með merkjum
stéttarfélags borgarstarfsmanna en
fyrir hópnum fara menn merktir
ANC í bak og fyrir. Flestir eru
mennirnir vopnaðir. Þeir bera spjót,
axir, kylfur eða sveðjur, en sam-
kvæmt samkomulagi sem ríkis-
stjórnin og helstu samtök svertingja
undirrituðu fyrr á árinu mega menn
einungis bera hefðbundin vopn ætt-
bálkanna á samkomum sem þessum.
Allir klæðast þeir hins vegar
venjulegum fatnaði, flestir fremur
tötralegum, og maður er ekki alveg
viss um hvort maður eigi að telja
þá ógnvekjandi eða broslega. Þeir
segjast vera að mótmæla „morðum
Inkatha" á saklausum verkamönn-
um. „Þeir vilja drepa okkur alla,“
segir einn þeirra. Fylkingin heldur
áfram að ráðhúsi Jóhannesarborgar
þar sem þess er krafist að borgaryf-
irvöld taki í taumana og reyni að
stöðva mannvígin. Daginn áður
höfðu nokkrir námuverkamenn ver-
ið myrtir á hrottalegan hátt skammt
frá borginni. Enginn veit með vissu
hveijir stóðu að verknaðinum eða
hvers vegna hann var framinn.
Ofbeldið er alls staðar nálægt. Á
síðustu árum hafa ellefu þúsund
manns fallið í innbyrðis átökum
svertingja. Á hverjum degi birta
blöðin fréttir af nýjum grimmdar-
verkum. Enginn hefur í raun ná-
kvæma tölu á öllum morðunum. Og
þau eru heldur ekki öll pólitísks
eðlis. í Höfðaborg geisar það sem
menn kalla „leigubílastríð" eða taxi
war. Svertingjar nota flestir
hveijir sérstakar bifreiðar, kallaðar
kombitaxi, sem eru einskonar
blanda af strætisvagni og leigubíl,
þegar þeir ferðast milli borgarhluta.
Hátt í hundrað þúsund slíkar bifreið-
ar aka um götur Suður-Afríku og
sagt er að alltaf sé rými fyrir einn
farþega til viðbótar. En samkeppnin
er gífurlega hörð milli leigubíla-
stöðvanna og ef menn fara inn á
vitlaust „yfirráðasvæði" eða
leigubílstjórum sinnast af öðrum
ástæðum er gripið til vopna, oft
AK-47 vélbyssna. Fórnarlömbin eru
ekki síst saklausir farþegar.
Þessar fréttir eru orðnar sjálf-
sagður hluti hins daglega lífs hjá
flestum íbúum landsins, hversu
óhugnanlegt sem það kann að virð-
ast. í betri hverfum í borgum
Suður-Afríku er skilti á hveiju ein-
asta hliði þar sem gefið er til kynna
að húsið sé vaktað af öryggisfyrir-
tæki og að ekki sé hikað við að
skjóta fyrst. Armed Response - 24
Hours. Margir hvítir íbúar ganga
að staðaldri um vopnaðir og á
skemmtistöðum er ekkert sjálfsagð-
ara en að skilja skammbyssuna sína
eftir í sérstökum þar til gerðum
hólfum í fatahenginu áður en geng-
ið er inn. Þegar maður spyr hissa
hvort mönnum finnist þetta ekki
hálfóeðlilegt er bara brosað og svar-
að: „Þetta er Afríka."
Þriðja aflið
Joe Latakgomo, aðstoðarritstjóri
dagblaðsins The Star, segir pólitíska
ofbeldið eiga rætur sínar að rekja
til deilna um yfirráðasvæði milli
UDF og lnkath'a. Þegar átökin
breiddust síðan út til Transvaal-hér-
aðs hafi þau orðið blóðugri og tilvilj-
anakenndari. „Hvernig geta menn
vitað að þeir eru ekki að myrða sitt
eigið fólk, t.d. þegar þeir ganga inn
í lestarvagn og byija að skjóta villt
með sjálfvirkum vopnum. Sú ná-
kvæmni og atvinnumennska sem
einkennir margar árásir, ekki síst á
lestir, bendir líka til að eitthvert
„þriðja afl“ hafi stundum verið að
verki. Okkur hefur ekki enn tekist
að komast að því nákvæmlega hveij-
ir standa að því en okkur grunar
að þarna kunni að vera um að ræða
menn úr öryggissveitunum eða
öfgamenn til hægri. Tilgangurinn
gæti verið að læða þeirri hugsun inn
hjá hinum almenna Afrikaner að
allir svertingjar séu einfaldlega villi-
menn.“
Latakgomo segir fjölmiðlamenn
einnig verða fyrir aðkasti. Það sé
ekki óalgengt að þeir fái símtöl þar
sem þeim er hótað lífláti ef einhver
ákveðin frétt birtist. Á suma hefur
verið ráðist þegar þeir sinntu ekki
slíkum tilmælum. „Ég og nokkrir
aðrir svartir ritstjórar höfum átt
fundi með m.a. ANC og PAC og
sagt að þessu verði að linna. Það
verður að virða tjáningarfrelsi, ann-
ars er framtíðin í hættu. Vandinn
er að þessi samtök sætta sig ekki
við að störf þeirra séu gagnrýnd.“
Öflugustu samtök suður-afrískra
blökkumanna, Afríska þjóðarráðið
eða ANC, eiga í ákveðinni tilvistar-
kreppu þessa stundina. Innan sam-
takanna var ávallt að finna margar
fylkingar, allt frá hófsömum miðju-
mönnum til stalínista, sem áttu sér
það eina sameiginlega markmið að
beijast gegn aðskilnaðarstefnunni
með öllum tiltækum ráðum. Nú þeg-
ar sú stefna hefur gefið upp öndina
verða samtökin að skilgreina sig upp
á nýtt. Breytast í hefbundinn stjórn-
málaflokk sem getur axlað þá
ábyrgð að takast á við stjórn lands-
ins. Þessi umskipti eru ekki sárs-
aukalaus. Margir vilja ekki segja
skilið við gömlu tímana og hinir
geta ekki komið sér saman um hvað
framtíðin eigi að bera í skauti sér.
Það er sagt að ef maður vilji fá
nokkurn veginn heildstæða mynd
af afstöðu ANC til eiiihvers máls
verði að ræða við að minnsta kosti
sjö ólíka aðila.
Til þess gafst hins vegar ekki
tími. Fyrir svörum varð Peter
Mokaba, einn af yngri leiðtogum
ANC sem stundum er kallaður „hinn
ungi Mandela" vegna ræðusnilldar
sinnar. Líkt og Mandela hefur hann
afplánað refsingu í fangelsinu á
Robben-eyju fyrir utan Höfðaborg,
sakaður um hryðjuverk. Mokaba
segir Inkatha-hreyfingu Zúlúmanna
bera ábyrgð á ofbeldinu. Áður fyrr
hafi verið gott samband milli ANC
(þar sem Xhosa-menn eru í meiri-
hluta) og Inkatha en það hafi breyst
í lok áttunda áratugarins.
„Mörg morðanna má rekja til
dauðasveita Zúlúmanna sem er að
finna í fléstum townships (borgar-
hlutum svartra). Morðin í lestunum
eru hins vegar annað mál. Þar gæti
verið um að ræða sveitir tengdar
ríkisstjórninni. Þetta gæti verið arf-
leifð þess tíma er stjórnin vildi eyði-
leggja ANC innan frá. Það eru líka
aðrar skýringar á sumu townships-
ofbeldi og þá fyrst og fremst félags-
legar,“ segir Mokaba. Hann segir
það, vissulega vera ríkt í’ samtökum
svartra að þar gæti skorts á um-
burðarlyndi. Fyrir því sé hefð. Hir,s
vegar sé það hans persónulega skoð-
un að það sem skilji að ANC og
Inkatha réttlæti ekki það ofbeldi
sem nú sé í gangi. Deilumálin sé
hægt að leysa við samningaborðið.
„Vandinn er að það er svo oft búið
að gera samkomulag sem aldrei var
staðið við. Ég hef sjálfur sagt það
nýlega við Mandela að ég telji nauð-
synlegt að hann og Buthelezi, leið-
togi Inkatha, setjist niður og ræði
saman. Margir ættbálkahöfðingjar
Zúlúmanna vilja hins vegar ekki
leyfa ANC að starfa á þeirra svæði
vegna þess að þeir segja okkur ekki
virða konung þeirra. Mér finnst það
ólýðræðislegt,“ segir Mokaba.
Hann segir ANC beijast fyrir
„þjóðlegu lýðræði". Markmiðið sé
að félagar þeirra verði fullgildir
ríkisborgarar og að einn maður hafi
eitt atkvæði. „Við erum ekki só-
síalísk eða kommúnísk samtök. Ekki
vegna þess að við höfum neitt á
móti slíkri hugmyndafræði heldur
vegna þess að það eru önnur mál
sem við teljum mikilvægari." Hann
segir lausnina vera „blandað hag-
kerfi“. Áfram eigi að vera til staðar
einkaeign og fijáls markaður. „Við
verðum hins vegar að velta fyrir
okkur hvert eigi að vera hlutverk
ríkisins í hagkerfinu. Ég tel að ríkið
eigi að gegna ákveðnu „þróunar-
hlutverki". Við eigum ekki að
ákveða fyrirfram hvort við grípum
til þjóðnýtingar eða ekki en við eig-
um heldur ekki að útiloka það.
Næsta skref er að gera úttekt á því
hversu æskileg þjóðnýting sé,“ seg-
ir Mokaba.
Hann segir vandamál ANC þessa
stundina vera að sem frelsishreyfing
hafi verið hægt að hafa ólíkar hug-
myndir innanborðs. Stjórnmála-
flokkur verði hins vegar að hafa
eina ákveðna stéfnu. „Við getum
einungis stjórnað landinu sem
stjórnmálaflokkur," segir hann að
lokum.
Rót vandans
Zúlúmenn eru fjölmennasti ætt-
bálkur svartra í Suður-Afríku og
búa flestir þeirra í Natal-héraði á
austurströnd landsins. Þar eru einn-
ig höfuðstöðvar Inkatha-hreyfingar
þeirra, nánar tiltekið í borginni
Durban við Indlandshaf. Gawin
Woods, formaður Inkatha-stofnun-
arinnar, sem er hugmyndabanki
hreyfingarinnar, segir stríðsástand
ríkja í Suður-Afríku, jafnt blóðug
átök sem áróðursstríð. „Hveijum á
að kenna um þetta? Ég held að
ijölmiðlar eigi sinn þátt í því. Þeir
ýta undir ágreininginn sem leiðir til
aukins ofbeldis. Ef við lítum á þetta
tölfræðilega kemur líka í ljós að af
hvetjum tíu morðum má rekja þrjú
til pólitískra ástæðna en sjö til
glæpa. Ef við eigum að stöðva þetta
þá verðum við að finna rót vand-
ans. Það er Ijóst að eftir því sem
fátækt er meiri eykst ofbeldi. Sum
fátækrahverfi stækka um 4-6% á
hveiju ári,“ segir Woods.
En auðvitað er ekki hægt að líta
fram hjá blóðugum átökum ANC
og Inkatha. Þau telur Woods eiga
rætur sínar að rekja til grundvall-
arágreinings hreyfinganna á undan-
förnum árum. „Við hjá Inkatha höf-
um alla tíð verið andsnúnir vopn-
aðri baráttu gegn stjórn hvítra þar
sem alltaf hefur legið ljóst fyrir að
stjórnarherinn var ekki hægt að
sigra. Þá vildum við ekki efnahags-
legar þvinganir á Suður-Afríku þar
sem það hefur einungis leitt örbirgð
yfir þjóðina. Við gerðum ANC ljóst
að við teldum þá vera að reyna að
nota æsku landsins til að koma af
stað borgarastyrjöld jafnvel þó tæk-
ist að afnema aðskilnaðarstefnuna.
Þetta varð til þess að þeir snerust
gegn Buthelezi, sögðu hann eiga í
samkrulli við stjórn hvítra og í raun
ekki vera neitt annað en strengja-
brúðu,“ segir Woods.
Hann segir að ef litið sé á
pólitiska hlið átaka síðustu ára komi
í ljós að ANC hafi ávallt staðið á
bak við þau. „ANC líður ekki að til
sé svört stjórnarandstaða. Það væri
ekki réttlátt að segja að þetta eigi
við um forystu samtakanna. Það er
miklu fremur um að ræða almennan
skort á umburðarlyndi í neðri valda-
stigum ANC.“
Aðspurður um þær kenningar að
eitthvert „þriðja afl“ standi á bak
við hlutá morðanna segist Woods
ekki telja að ríkisstjórnin komi
þarna nálægt. Það sé á hinn bóginn
hugsanlegt að öfl innan lögreglu eða
hers séu viðriðin ofbeldisaðgerðir
og einnig beri að hafá í huga að til
séu um 60 öfgasinnuð Afrikaners-
samtök. Félagar þeirra séu til alls
líklegir. Það sé líka mjög auðvelt
fyrir þá að fá svertingja til að fram-
kvæma verkin. Margir séu reiðu-
búnir að gera hvað sem er fyrir
peninga eða eiturlyf.
„Jafnt við sem ANC verðum að
koma þeim skilaboðum áleiðis til
félaga okkar að ofbeldið verði að
stöðva þannig að hægt sé að koma
á eðlilegu stjórnmálaástandi. En þá
verða menn að sýna umburðarlyndi.
Það eiga allir flokkar' rétt á sér.
Við verðum líka að sýna mönnum
fram á að mannslíf séu einhvers
virði og hverfa aftur til þeirrar húm-
anísku menningar sem svertingjar
hafa alltaf haft.“
Woods telur margar hættur vera
framundan á þeirri leið sem nú er
byijað að feta. „Margir svertingjar
gera sér mjög miklar vonir. Það cr
mjög útbreitt sjónarmið að peninga
sé einfaldlega hægt að búa til í vél-
um, þetta sé ekkert nema pappír.
ANC hefur af því miklar áhyggjur
að þeir geti ekki uppfyllt þessar
væntingar. Ef við getum komið
efnahagslífinu á réttan kjöl er auð-
veldara að segja fólki að sýna þolin-
mæði. Fulltrúar ANC segja nú að
ekki eigi að aflétta efnahagsþving-
unum að fullu fyrr en þeir hafa náð
völdum. Með þessu eru þeir að
mynda sér sjálfskapai’víti. Þeir gera
sér ekki grein fyrir, að því lengur
sem efnahagsþvinganirnar eru við
lýði þeim mun lengri tíma mun það
taka fyrir Suður-Afríku að rétta úr
kútnum."
Um framtíð Inkatha segir Woods
að reynsla síðustu ára sýni að fylgi
hreyfingarinnar sé stöðugra en ann-
arra. Þrátt fyrir að Inkatha hafi
sætt hörðum árásum hafi það engin
áhrif haft á fylgið. „Sumir stjórn-
málaskýrendur telja á hinn bóginn
að fylgi ANC sé ekki jafnstöðugt.
Aðskilnaðarstefnan er að geispa
golunni og þeir verða að finna eitt-
hvert nýtt lím til að halda hreyfing-
unni saman.“ Hann viðurkennir að
miklar vangaveltur séu í gangi um
hugsanlegan samruna Inkatha og
Þjóðarflokksins. Aðrir flokkar séu
hins vegar enn sem komið er mun
nær stefnu hreyfingarinnar, s.s.
Lýðræðisflokkurinn. „Það eru marg-
ir þeirrar skoðunar að allir miðju-
flokkarnir ættu að taka upp sam-
starf og að stefna beri að kerfi í
framtíðinni þar sem tvær megin-
fylkingar takast á um völdin.“
Suður-afríska tímasprengjan
Þó aðskilnaðarstefnan sé nú að
hverfa eru mörg óveðursský á lofti
þegar litið er til framtíðar Suður-
Afríku. Hið hrikalega efnahags-
ástand í landinu er það sem helst
ógnar þeirri þróun sem nú á sér
stað. „Eins og stendur eru fjórar
milljónir manna atvinnulausar og
sú tala gæti orðið fimm milljónir á
næsta ári,“ segir Karen Bateson,
sem starfar hjá fyrirtækinu Strat-
egic Concepts, en það hefur náin
samskipti við allar stjórnmálahreyf-
ingar og fylgist mjög vel með stjórn-
málaástandinu í landinu fyrir fjöl-
mörg fyrirtæki.
Hún bendir líka á hina einu sönnu
suður-afrísku tímasprengju: Fólks-
fjölgunina. „íbúar Suður-Afríku í
dag telja 42,34 milljónir en það
stefnir í að þeir verði 59,7 milljónir
árið 2100. Landið ber hins vegar,
ef tekið er tillit til vatnsmagns og
annarra slíkra þátta, í hæsta lagi
80 milljónir íbúa.“
Hún segir annan óvissuþátt varð-
andi framtíðina vera kommúnista-
flokk Suður-Afríku (SACP), sem er
einn elsti kommúnistaflokkur ver-
aldar og hefur alla tíð verið kaþ-
ólskari en páfinn. SACP hefur lítinn
vilja sýnt til að „mýkja“ ímynd sína.
Eftir hrun kommúnismans í Sov-
étríkjunum hefur flokkurinn í stað-
inri aukið tengsl sín við Kúbu og
að einhveiju leyti einnig við Kína.
„Kpmmúnistaflokkurinn á í ákveð-
inmj kreppu þessa stundina. Hann
hefur misst sína hefðbundnu
styrktaraðila og bráðvantar fjár-
magn. Áhrif hans eru hins vegar
enn mikil. Helmingur allra yfir-
manna ANC er einnig félagar í
SACP og ástandið er svipað í
stærstu verkalýðssamtökunum,
COSATU," segir Bateson.
„Þá eru líka starfandi í landinu
62 hvítir hægri öfgaflokkar sem
nánast allir hafa verið stofnaðir
síðan í febrúar á þessu ári. Flestir
telja þeir einungis 10-20 manns en
innbyrðis tengsl þeirra eru mjög vel
skipulögð og það sama má segja
um samskipti þeirra við svipaðar
hreyfmgar í Bandaríkjunum og Evr-
ópu. Þá skortir síst af öllu fjár-
magn, meðlimirnir eru vel þjálfaðir
hernaðarlega og margir þeirra vel
gefnir menn sem eru virtir í þjóðfé-
laginu. Þó þessir flokkar hafi flestir
mismunandi markmið eiga þeir
tvennt sameiginlegt: Gyðingahatur
og það að vilja „hvíta,, Suður-
Afríku.“
Aðspurð hvort eitthvert „þriðja
afl“ standi á bak við ofbeldisbylgj-
una sem nú tröllríður landinu, seg-
ist Bateson telja að allir aðilar eigi
einhverja aðild að þessu afli. Tólf
hópar blökkumanna beijist um völd,
sem sé stór hluti skýringarinnar.
Þá geti verið um að ræða öfgasinn-
uð öfl innan hers og lögreglu og
einnig séu jafnvel til dæmi um lög-
reglumenn sem að lokinni vinnu
vinni grimmdarverk fyrir ANC gegn
greiðslu.
„Sá eini sem enn nýtur trausts
allra aðila er forsetinn. Ef menn
vilja styðja við bakið á umbótunum
í Suður-Áfríku verður það að gerast
meðan sú staða helst, áður en hann
verður kominn í sömu stöðu og
Gorbatsjov. Ég tel, í ljósi þess of-
beldisástands sem nú ríkir og þeirra
efnahagslegu upplýsinga sem við
höfum fengið hjá bönkum, að F.W.
de Klerk geti haldið völdum áfram
í átján mánuði til viðbótar. Ekki
lengur."