Morgunblaðið - 22.12.1991, Blaðsíða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22. DESEMBER 1991
Saga Reykjavíkur
Bækur
GísliÁgúst Guntilaugsson
Guðjón Friðriksson: Saga
Reykjavíkur. Bærinn vaknar
1870-1940. Fyrri hluti.
VIII + 565 bls. Myndir, upp-
drættir, skrár. Iðunn 1991.
Nokkur undanfarin ár hafa þrír
sagnfræðingar unnið á vegum
Reykjavíkurborgar við að rann-
saka og skrá sögu Reykjavíkur.
Ætlunin er að árangur þessa starfs
birtist í fímm binda ritverki er
spanni sögu borgarinnar fram á
síðustu ár. Þorleifur Óskarsson
mun gera tímabilinu fram til 1870
skil í einu bindi, Guðjón Friðriksson
ritar tvö bindi um árabilið 1870-
1940 og Eggert Þór Bemharðsson
önnur tvö um tímann eftir 1940.
Þeir Eggert Þór og Guðjón hófu
vinnu að sínum hlutum verksins
1985 og Þorleifur tveimur árum
síðar.
Fyrsta ritið í þessari ritröð kom
út fyrir skemmstu. Þar er á ferð-
inni fyrri hluti rits Guðjóns Frið-
rikssonar, Saga Reykjavíkur. Bær-
inn vaknar 1870-1940. Af þessu
bindi má ráða að hér er á ferðinni
umfangsmesta úttekt á sögu sveit-
arfélags sem ráðist hefur verið í
að rita hérlendis. Fer vel á því að
slíkur metnaður sé lagður í sögu
höfuðborgarinnar af hálfu þeirra
sem að ritun og útgáfu verksins
standa. Saga Reykjavíkur. Bærinn
vaknar er ennfremur óvenjulega
glæsilegt rit hvað allan ytri búning
varðar. Ritið er í stóru broti, prýtt
hundruðum mynda; engin opna
hinna liðlega 500 textasíðna er
myndlaus. Auk ljósmynda eru
myndir úr fréttablöðum, myndir
af fregnmiðum, auglýsingum o.fl.
notaðar til að glæða textann lífi.
Langflestar myndanna prentast
vel, enda hefur metnaður verið
lagður í vinnslu þeirra og pappír
bókarinnar valinn af kostgæfni.
Myndefnið fellur vel að textanum
og margar myndanna hafa sjálf-
stætt heimildargildi. í bókinni er
einnig að finna línurit og skífurit
um margvíslega þætti bæjarfjár-
mála, atvinnulífs og fólksfjöldaþró-
unar.
Það er þó skylt að geta þess að
Bækur
Pétur Pétursson
Stefán Jasonarson: Alltaf glað-
beittur. Endurminningar Stefáns
í Vorsabæ. Orn og Orlygur 1991,
266 bls.
Nafnið Stefán Jasonarson í
Vorsabæ hljómar kunnuglega í eyra
jafnvel þeirra sem ekki hafa fylgst
náið með því sem hefur verið að
gerast meðal sunnlenskra bænda
undanfama áratugi. Við lestur
þessarar bókar verður manni ljóst
af hveiju. Þessi sunnlenski bóndi
hefur verið að gerast meðal sunn-
lenskra bænda undanfarna áratugi.
Við lestur þessarar bókar verður
manni ljóst af hveiju. Þessi sunn-
lenski bóndi hefur komið ótrúlega
víða við á æviferli sínum. Það er
ekkj nóg með að hann hafi tekið
virkan þátt í verklegum framföram
sveitar sinnar frá unga aldri og
fram á okkar daga og verið fulltrúi
sveitunga sinna í stjómmálasam-
tökum, landssamtökum ungmenna-
.félaga og búnaðarfélaga heldur
hefur hann einnig haft náin af-
skipti af fjöibreyttustu félagasam-
tökum svo sem samvinnu kirkju-
stór hluti ljósmyndanna hefur birst
á prenti áður. Sparlegri notkun
ljósmynda hefði því vel komið til
greina, ef aðstandendum ritsins
hefði verið í mun að draga úr
umfangi þess og kostnaði við hönn-
un og umbrot. Með því móti hefði
ritið vafalaust orðið ódýrara og því
komið fyrir augu fleiri áhugasamra
lesenda, eins og mér finnst texti
Guðjóns eiga skilið.
Þótt mikið sé lagt í hönnun bók-
arinnar er hún að mínu mati ekki
hafin yfir gagnrýni. Hver nýr kafli
hefst á sérstaklega hannaðri opnu.
Af þessum sökum er nokkuð um
auðar hægri síður á undan kafla-
skilum. Þetta er óvenjulegt að sjá
í bókum. Miðað við hina ríkulegu
myndskreytingu sætir nokkurri
furðu að þessar síður skyldu ekki
notaðar undir myndir. Ennfremur
finnst mér hönnun kaflafyrirsagna
og kaflanúmera hafa tekist miður
en skyldi. Kaflafyrirsagnir eru að
mínu mati með of litlu letri og
kaflanúmerið furðulega staðsett í
skyggða fletinum aftan við kafla-
fyrirsögnina. Hér er að sjálfsögðu
um smekksatriði að ræða; vafa-
laust hefur útlitshönnuður bókar-
innar þaulhugsað þessa útfærslu
og getur fært rök fyrir henni, þótt
ekki falli hún að mínum smekk.
En víkjum frá hinum glæsta
ytri búnaði bókarinnar að texta
Guðjóns Friðrikssonar.
Guðjón hefur rit sitt á prýðilegri
úttekt á bæjarbrag og lifnaðar-
háttum í Reykjavík um 1870. Hann
leiðir okkur inn í ólíkar vistarverur
embættismannastéttarinnar ann-
ars vegar (þar sem landfógeta-
heimilið verður fyrir valinu sem
dæmi) og tómthúsmannastéttar-
innar hins vegar (torfbærinn Sölv-
hóll). Hann notar ýmsa heimilda-
flokka til að lýsa innbúi og heimilis-
högum, greinir frá vöruútektum
heimilanna, mataræði o.s.frv. Að
loknum lestri fyrsta kafla ritsins
ætti lesandinn að vera talsvert
miklu nær um allar aðstæður í
þessum tæplega tvö þúsund íbúa
bæ, sem kom erlendum ferðalöng-
um fyrir augu „eins og skipulags-
laus landnemabær í Villta vestrinu
eða kósakkaþorp“ (bls. 23). Ytri
umgerð þess mannlífs sem lifað
var í Reykjavík á síðustu áratugum
19. aldar er síðan dregin skýrari
kóra, klúbba fyrir öryggi við akst-
ur, skógrækt o.fl. Hann hefur einn-
ig um árabil verið hreppstjóri og
fréttaritari blaða, útvarps og sjón-
varps og sýnt þar af sér frumleg
tilþrif sem tekið hefur verið eftir.
Bókin skiptist í tvo hluta. í þeim
fyrri segir höfundur frá uppvexti
sínum og unglingsárum. Seinni
hlutinn hefst á því þegar Stefán
snýr aftur, eftir nokkra fjarvist við
húsbyggingar í Reykjavík og Kefla-
vík, til föðurarfleifðar sinnar í
Vorsabæ og festir sér konu árið
1943. Stefán hefur greinilega gott
minni því lýsingar hans á fyrstu
áhrifunum og áhugamálunum eru
lifandi og fræðandi um mannlífið
eins og það kom fyrir sjónir barns
og unglings á Suðurlandi á þriðja
áratug þessarar aldar. Það tímabil
er einnig viðburðaríkt í framfara-
sögu sunnlenskra sveita. Miklar
áveitu- og ræktunarframkvæmdir
áttu sér stað og einnig vegabætur
og stofnun mjólkurbús Flóamanna.
Lýsing hans á fyrstu útvarpssend-
ingum frá Reykjavík 1930 eru mjög
lifandi og skemmtilegar, og svo er
einnig um lýsingu hans á því hvaða
áhrif útvarpið hafði á mannlífið í
sveitinni.
dráttum í öðrum kafla ritsins sem
fjallar um byggingar og skipulag
1870-1905.
í köflunum sem á eftir fylgja,
23 að tölu (25 kaflar alls), fjallar
Guðjón Friðriksson síðan um bæj-
armálefni og flest meginsvið
mann- og atvinnulífs í „höfuð-
staðnum“. Nokkuð er misjafnt
hversu löng tímabil einstakir kaflar
spanna. oftast nær umfjöllun Guð-
jóns um einstaka málaflokka fram
til ársins 1916; í einstaka tilviki
skemur (t.d. kafli 7, um Reykjavík
sem valdamiðstöð, sem nær til
1904) en í sumum tilvikum (kaflar
3, 13, 15, 16, 18 og 20) allt til
ársins 1940. Umfjöllun um suma
málaflokka er skipt í tvö tímabil.
Þannig fjallar Guðjón um sjávarút-
veg í tveimur köflum sem taka til
tímabilanna 1870-1905 annars
vegar og 1906-1917 hins vegar.
Sambærileg tímabilaskipting er
viðhöfð í umfjöllun um skemmt-
analíf, bæjarstjórnarmálefni, versl-
un o.fl.
Eg hygg að auðveldlega megi
rökstyðja að ákveðin þáttaskil hafi
orðið í sögu Reykjavíkur á fyrsta
áratugi þessarar aldar. Vélvæðing
átti sér stað í sjávarútvegi, gagn-
ger umskipti urðu í húsnæðismál-
um og gatnagerð, samgöngur tóku
umskiptum. Á sama tíma komst
landið í betra samband við um-
heiminn og ört vaxandi íbúafjöldi
í höfuðstaðnum gerði kröfu til fjöl-
breyttari þjónustu af ýmsum toga
en áður hafði tíðkast. Þá festi
Reykjavík sig ennfrekar í sessi sem
stjórnsýslumiðstöð landsins með
tilkomu Heimastjómar 1904. Allt
þetta mælir með þeirri tvískiptingu
tímabilsins 1870-1916 sem Guð-
jón velur að styðjast við í þessum
köflum. Á hinn bóginn virðist mér
ekki eins augljóst að ártalið 1916
marki á flestum sviðum jafn afger-
andi tímamót í sögu bæjarins eins
og Guðjón virðist telja, úr því að
hann lætur frásögn sína oftast
staðnæmast við það ártal. Því
sakna ég þess að Guðjón geri ekki
rækilegri grein fyrir efnisskipan
og tímabilaskiptingu í .inngangi
ritsins. Inngangurinn er afar snub-
bóttur, þegar tillit er tekið til þess
hversu umfangsmikið rit á í hlut
og á margan hátt flókið að bygg-
ingu. Eðlilegt hefði einnig verið
Stefán er nákvæmur í lýsingum
sínum og lætur ekki nægja að gefa
upp ártöl heldur einnig mánaðar-
dag. Þannig fáum við að vita að
það var 27. maí 1927 þegar flóð-
gáttin við Hvítá var opnuð í fyrsta
sinn og vatnið sem vökva átti þurr-
ar engjar Flóamanna tók að flæða
eftir skurðum sem samtök höfðu
verið um að grafa. Meira gras þýddi
fleiri kýr og meiri mjólk. Þannig
hélst áveitan í hendur við stofnun
mjólkurbús. Stefán virðist að
nokkru leyti styðjast við ritaðar
heimildir, t.d. dagbækur föður síns
sem tók virkan þátt í verklegum
framkvæmdum sveitar sinnar.
I þessu umhverfí lifði og hrærð-
ist Stefán, faðir hans og eldri bræð-
ur. Það var mikill framfarahugur
meðal bænda' og ungmennafélags-
hugsjónin kynnti undir áræðni og
framfaravilja. Ekki leið á löngu
áður en Stefán var orðinn formaður
ungmennafélagsins í sveit sinni og
var farinn að taka þátt í uppsetn-
ingu leikrita. Hann hafði áhuga á
íþróttum og almennri menntun og
sótti íþróttaskóla Sigurðar Greipss-
onar í Haukadal og einnig Héraðs-
skólann að Laugarvatni. í báðum
þessum skólastofnunum var ung-
að gera lesendum grein fyrir skipt-
ingu efnisþátta á milli fyrri og
seinni hluta verksins.
Markmiðum ritsins er þannig
lýst í inngangi:
„Það er haft að leiðarljósi við
þessa söguritun að hún mætti
vera við alþýðuhæfi án þess þó
að slegið væri af fræðilegum
kröfum ... Hafa verður í huga
að hér er um yfirlitssögu eða
heildarsögu að ræða. Reynt var
að segja söguna frá sjónarhóli
bæjarbúa sjálfra fremur en
stofnana borgarinnar og má því
kalla hana hversdagssögu“ (bls.
VII-VIII).
Þótt þessi markmiðssetning sé
hvorki löng né rækilega studd
kenninga- eða aðferðafræðilegum
rökum er Guðjón henni trúr í
vinnubrögðum. Texti hans er und-
antekningalítið þjáll og skýr og
ályktanir reistar á vandaðri rann-
sókn heimilda. Meginstyrkleiki
ritsins er að mínum dómi hversu
vel Guðjóni Friðrikssyni lætur að
segja söguna „frá sjónarhóli bæj-
arbúa sjálfra“. Þetta á ekki einung-
is við um kafla á borð við þá um
bæjarbrag og skemmtanir eða
menningu og listir, heldur einnig
um þætti sem við fyrstu sín kunna
að virðast síður fallnir til „samfé-
lagsskoðunar neðanfrá", eins og
t.d. kaflana um „þvotta og neyslu-
vatn“ (bls. 249-269) og „stein-
steypu, holræsi og malbik“ (bls.
271-290). Víðast fær þessi við-
leitni Guðjóns til að rita „hvers-
dagssögu" góðan stuðning af
myndefninu, sem hjálpar til að
skýra ýmis atriði textans fyrir les-
Stefán Jasonarson
mennafélagsandinh vel vakandi og
Stefán kynntist blaðaútgáfu.
Án efa hefur í þessum skólum
verið lagður grunnur að þeim áhuga
hans, sem seinna kom fram, á því
að varðveita í máli, myndum og
minjagripum verkmenningu og lifn-
aðarhætti eldri tíma. Hann hefur
verið furðu fljótur að sjá hvar að-
gerða var þörf í þeim málum og
verið óragur við að beita sér. Þar
hefur honum komið að góðum not-
um hversu vel hann þekkti til og
hve vel hann hafði fylgst með nýj-
ungum allt frá blautu barnsbeini.
Það sem heillaði hann sem framf-
arir á unga aldri hefur hann lagt
endum og gera hann einatt ljóslif-
andi. Er í þessu sambandi mikil-
vægt að geta þess að mikil alúð
hefur verið lögð við að vanda
myndatextana sem mest.
Undirtitill bókarinnar, Bærinn
vaknar, er vel við hæfi. Á því tíma-
bili sem ritið tekur til verða mikil
þáttaskil í íslenskri sögu. Samfé-
lagsgerð bændasamfélagsins var
að riða til falls og ný að fæðast.
Framan af tímabilinu var Reykja-
vík einhver augljósasti vitnisburð-
ur um þetta. Reykjavík var helsta
þéttbýli landsins og borgaralegir
atvinnuhættir og viðhorf festust
þar fyrr í sessi en annars staðar.
Á tímabilinu 1870-1915 fjölgaði
íbúum úrtæplega 2.000 í liðlega
14.000. Árið 1940 voru þeir orðnir
fleiri en 38.000. Viðfangsefni bæj-
arstjómar breyttust eðlilega mikið
í kjölfar þessa. Fram á síðustu
áratugi 19. aldar voru fátækramál
annasamasta verkefni bæjarstjórn-
ar (bls. 75-81), en lítill skilningur
var á því að bráðra umbóta væri
þörf í brunavörnum (bls. 351-364)
og hreinlætismálum. Á næstu ára-
tugum hurfu opnu göturæsin sem
víða sjást vel á myndum í bókinni
og bæjaryfirvöld hófust handa um
varanlegri gatnagerð, götulýsingu,
holræsagerð, vatnsveitu og orku-
veitu og hafnargerð svo nokkuð
sé nefnt. Á þessu árabili breyttist
Reykjavík frá því að vera lítil þyrp-
ing torfbæja og timburhúsa í
snotra litla borg.
Guðjóni Friðrikssyni tekst vel
að gera grein fyrir þessum um-
skiptum og áhrifum þeirra á mann-
líf og bæjarbrag. Þannig tekst
honum ótvírætt að ná því markm-
iði sem hann setti sér. Auðvitað
má alltaf deila um einstaka atriði
í framsetningunni, en slík rökræða
á betur heima í fagtímariti en
Morgunblaðinu. Mestu máli skiptir
að hér er í heild vel á málum hald-
ið. Tilvísanir til heimilda eru ræki-
legar og vandaðar skrár auðvelda
notkun ritsins. Helst mætti yfir því
kvarta að upplýsingar um heimild-
ir skýringarmynda séu ekki
gleggri.
Þótt heildardómur um Sögu
Reykjavíkur 1870-1940 bíði þess
að síðari hlutinn komi út gefur
þetta bindi sögunnar góð fyrir heit
um framhaldið. Höfundur hefur
yfirburðaþekkingu á viðfangsefni
sínu og setur mál sitt vel og skil-
merkilega fram. Full ástæða er til
að óska Guðjóni Friðrikssyni og
Reykvíkingum öllum til hamingju
með ritið.
kapp á að varðveita og kóma fyrir
í geymslu fyrir komandi kynslóðir.
Þetta er til marks um þá miklu
umbrota- og breytingatíma í at-
vinnu og lifnaðarháttum til sveita
sem Stefán hefur lifað. í þessu sam-
bandi má nefna Baugsstaðaijóma-
búið sem stofnað var 1904 (stofn-
fundur 8. okt. og fyrsti ijóminn kom
til vinnslu 21. júní árið eftir) en
Stefán átti sæti í þeirri nefnd sem
stóð fyrir því að það yrði varðveitt
eftir að framleiðsla hætti.
Greinilegt er hve Stefán hefur
gaman af mannamótum og uppá-
komum svo sem sýningum og ráð-
stefnum, lýsir hann þeim mörgum,
enda átti hann ekki svo lítinn þátt
í því að koma þeim á. Víst er um
það að lítt hefur þessi félagsmála-
þjarkur þjáðst af einangrun sveit-
arinnar — enda virðist hann hafa
lagt mikla áherslu á það að eiga
tök á farartæki, jafnvel þegar slíkur
munaður var sjaldséður og .vand-
fundinn. Þessi lífsglaði og glað-
beitti bóndi — sem með sanni má
segja um að hafí verið sveitungum
sjnum og löndum betri en enginn —
hefur einnig komið upp dálaglegum
barnahópi sem hann birtir myndir
af í bók sinni.
Aftast í ritinu er nafnaskrá sem
eflaust kemur áhugamönnum um
persónusögu að góðum notum.
Þessi ævisaga er þó einkar gott
tækifæri til að kynna sér sjötíu ára
framfarasögu og mannlíf sunn-
lenskrar sveitar og hvað það var
sem hvatti greinda bændasyni til
dáða á fyrri helmingi þessarar ald-
ar.
Framfarasaga siuui-
lenskrar sveitar