Morgunblaðið - 22.12.1991, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22. DESEMBER 1991
27
Snemma beygist krókurinn. Jónas Jónasson þrettán ára við hljóðnem-
ann.
Jónas Þorbergsson útvarpsstjóri og Sigurlaug Margrét Jónasdóttir ásamt börnum sínum, Jónasi, Kol-
brúnu og Björgu.
Akureyrar leikrit eftir Pál J. Jónsson
á Laugum. Það heitir Úlfhildur,
óskaplega mikið verk, fjölmennt og
í mörgum þáttum. Ritstjóri viku-
blaðsins íslendings kom að máli við
mig og mæltist til þess að ég skrif-
aði dóm um leikritið. Ég lofaði að
gera mitt besta, en brátt tók þetta
að spyijast út meðan á æfingum
stóð og olli töluverðum titringi. Svo
kom að frumsýningu.
A Akureyri bjó bráðskemmtileg
kona sem hét Helga og var kölluð
Helga stóra. Helga bar þetta viður-
nefndi með rentu því hún var gríðar-
lega stórvaxin og stórkorin í andliti
en þó einkennilegajieillandi kona.
Hún var orðheppin og svo afburða
hnyttin að hún kom mér til að hlæja
í hvert skipti sem við hittumst. Eg
lagði oft lykkju á leiðu mína ef hún
var á ferðinni, til þess eins að sækja
mér hláturskammt dagsins. Hrifn-
ingin virtist vera gagnkvæm því
Helga tók mig undir sinn verndar-
væng og þoldi ekki að neinn hall-
mælti mér í sín eyru.
En nú sat ég á frumsýningu á
stórverkinu Úlfhildi og var heldur
farinn að þreytast á hinum ótrúlega
fjölda atriða og tíðum senuskipting-
um. Ég brá mér því fram í hléinu
og hitti þá Helgu stóru. Hún horfði
á mig undirfurðulega, hallaði undir
flatt og sagði:
— Jæja, mikið helvíti er þetta
leiðinlegur andskoti.
Mér brá nokkuð við þessa kjarn-
yrtu yfirlýsingu og muldraði:
— Ja, en það er samt gott að
teygja úr sér.
— Það er nú bráðnauðsynlegt að
gera annað og meira en það! svar-
aði Helga og dró upp silfurbúinn
vasapela og fékk sér vænan slurk.
Mér þótti þetta skemmtilegt uppá-
tæki og horfði á hana með tölu-
verðri virðingu. Það var ekki hvers-
dags að kona kæmi fram í hléi og
staupaði sig feimnislaust á vasa-
pela. En svona var Helga.
Svo kom auðvitað að því að ég
þurfti að stinga niður penna og
kveða upp dóm minn um verkið.
En áður en að þvi kom hringdi Jón
Norðfjörð í mig og var heldur þung-
ur í málrómnum. Hann spurði hvort
það væri rétt að ég ætlaði mér að
skrifa dóm um Úlfhildi. Ég játaði
því og bætti við máli mínu til stuðn-
ings að ég væri eini leiklistarlærði
maðurinn á Akureyri. Jón brást þá
reiður við og hafði í hótunum við
mig. Hann sagði að þetta gæti þýtt
að hann og Ágúst Kvaran tækju sig
til og skrifuðu um sýningarnar mín-
ar. Ég bað hann vel að lifa og hvatti
hann eindregið til skrifanna.
Þessi yfirvofandi dómur vakti
hrylling hjá sumuin í leikfélaginu.
Freyja Antonsdóttir, sem rak vefn-
aðarverslun og var þekkt kona í
bænum, kom arkandi inn í búð til
mín og var mikið niðri fyrir:
— Gerðu það ekki, Jónas minn.
Gerðu það ekki vegna hennar móður
þinnar!
Nú þótti mér komið hafa fyllt
mælinn og hertist enn í þeirri
ákvörðun minni að skrifa þennan
dóm sem margir virtust óttast óséð-
an. Ég skrifaði ansi harða gagnrýni
og dró hvergi úr.
Ég varð mjög óheilagur eftir dóm-
inn. Akureyringar voru alls ekki
lukkulegir með þá útreið sem þeirra
fólk hafði fengið, en ég var slíkt
flón að ég áttaði mig ekki á því
hversu snörp viðbrögð skrif mín
fengju. Ég lét því sjá mig í leikhús-
inu eins og ekkert hefði í skorist
og gerði ráð fyrir að menn myndu
skilja að ekkert persónulegt hefði
falist í áliti mínu á sýningunni. Ég
rak mig hins vegar fljótlega á að
fólk hafði ekki hugsað málið á sama
hátt, og ég fékk að heyra það frá
ýmsum að þeir væru mér sárir.
Fljótlega greri þó um, nema á milli
okkar Jóns Norðfjörð. Við skildum
ósáttir og þótti mér það miður.
Hann hafði tekið við mér sem ung-
um leikstjóra og ég varð snortinn
af þeirri hjálpsemi sem hann sýndi
mér þá. Ég hafði setið á hnjám
hans þegar hann lék jólasvein á jóla-
dansleik útvarpsins, en það var á
þeim árum þegar bestu menn þjóð-
arinnar voru fengnir til að leikajóla-
sveina. En með okkur Jóni urðu vin-
slit. Hann lést mörgum árum síðar
án þess að við sættumst.
Nokkru eftir lát Jóns var ég
staddur á miðilsfundi hjá Hafsteini
Björnssyni. Þá kom einhver í gegn,
leitaði eftir sambandi við mig og
sagðist heita Jón.
— Ja, það er nú margur Jóninn.
Hvaða Jón ert þú helst? spurði ég.
Eftir nokkra þögn kom svarið:
— Norðijörð. Ertu nokkuð reiður
mér? var spurt.
Ég brást glaður við og fullvissaði
minn gamla félaga um að allar okk-
ar eijur væru mér löngu gleymdar.
— Það er gott, var svarað og svo
hvarf veran úr sambandinu.
Hafsteinn vissi auðvitað ekkert
um samskipti okkar Jóns Norðfjörð
og því slógu þessi skilaboð mig
sterkar en ella. Þetta sýndi mér svo
ekki verður um villst, að við verðum
að gæta tungu okkar, því orð verða
aldrei aftur tekin.
Feluleikurinn
var flókinn
Um árabil barðist Jónas við
alkóhólisma sinn og segir hann
frá þeirri viðureign af hispurs-
leysi. Fyrst er gripið niður í frá-
sögn hans þegar tekið er að halla
undan fæti, og svo síðar þegar
sigur hafði unnist í baráttunni
við sjúkdóminn.
Ég efast stórlega um að Sigrún
hafi áttað mig á því hvað var að
gerast í lífi mínu. Ég var ótrúlega
hraustur og leyndi drykkju minni
lygilega lengi fyrir umhverfinu og
sjálfum mér. Lengi framan af tókst
mér að halda starfinu fyrir utan
drykkjuna, ég var aldrei drukkinn
í útvarpinu, þótt sannarlega ætti ég
það til að hafa smakkað vín áður
en ég las tilkynningar. Á jólum var
til siðs að þulir fengju sér sjerrýtár
til að mýkja röddina og stundum
urðu þau tár fleiri en eitt og fleiri
en tvö. Útvarpið var býsna hættu-
legur vinnustaður í þessu tilliti og
ég kallaði það uppeldisstöð fyrir
alkóhólista. Spennan í starfinu er
mikil, þar ríkti lengi sú undarlega
skoðun að hæfileg áfengisneysla
væri góð og gild. Á þessu viðhorfi
varð síðar a)gjör bylting. En það
mikilvægasta er að enginn sér út-
varpsmanninn. Hann talar út í loft-
ið til hlustenda, en er sjálfur í fel-
um. Ég er sannfætður um að þó
að ég hafi oft verið rakur eða timbr-
aður, þá hafi hlustendur ekki áttað
sig á Jjví hvernig komið var fyrir
mér. Ég hélt uppteknum hætti og
drakk á hveijum degi. Mér þótti við
hæfi að bregða mér á hádegisbarinn
og styrkja andann í fjörlegum fé-
lagsskap, en gleðin sat við barborð-
ið hjá okkur. Einu sinni var ég að
koma af hádegisbarnum og hafði
fengið mér of mikið neðan í því.
Úti var sólskin og yndislegt veður.
Þar sem ég rölti yfir Arnarhólinn á
leið á Skúlagötu, sótti að mér þreyta
og værð, og ég áttaði mig á því að
ég var orðinn afar drukkinn. Ég
hugsaði nú ráð mitt og sýndist best
að liggja þetta úr mér í sólinni. Ég
lagðist því niður á Arnarhól og sofn-
aði. Þegar ég vaknaði, hafði ég sof-
ið allt of lengi, var bæði timbraður
og fullur og staulaðist niður í út-
varp. Ég komst inn á skrifstofuna
mína, óséður og nokkurn veginn
óbijálaður, lagðist þar niður á gólf-
ið og hélt áfram að sofa. Þegar ég
svo raknaði úr rotinu, varð ég skelf-
ingu lostinn og fann að nú var nóg
komið. Ég var orðinn eins og rón-
amir sem ég hafði áður horft á með
vorkunnsemi.
Ég ákvað að hætta að drekka á
hveijum degi og gerðist þess í stað
túramaður.
Ég var farinn að fela brennivín
heima. Sigrún tók þessu náttúrlega
mjög illa og sá löngu á undan mér
að í algjört óefni var komið. Makarn-
ir þróa með sér sjötta skilningarvit-
ið og hún heyrði það á mér í síma
ef ég hafði fengið mér einn sjúss.
Ástandið hafði slæm áhrif á sam-
band okkar og fjölskylduiíf. Ég var
alltaf að hætta, en braut þann ásetn-
ing jafnóðum. Drykkjuskapur alkó-
hólistans er alltaf eins. Ég hugsaði
um brennivín þegar ég vaknaði á
morgnana og sofnaði með sömu
hugsun í höfðinu. Allt snerist um
að ná sér í vín, fá lánaða peninga
eða flösku hér og þar, því launin
hrukku skammt til að framfleyta
mér með þessu móti.
Það liðu nokkrar vikur eftir að
ég ákvað að hætta að drekka á
hveijum degi. Ég var orðinn þokka-
lega uppréttur og penn og sagði við
sjálfan mig að þetta hefði nú ekki
verið svo erfitt. En ég var alltaf
þyrstur. Ég drakk Freska og lét sem
þetta væri eðlilegur þorsti. Þegar á
leið seildist ég í pilsnerinn og var
farinn að drekka allt upp í fimmtán
flöskur á dag. Árni Kristjánsson,
píanóleikari og tónlistarstjóri út-
varpsins, hafði einhvern tíma sagt
mér þegar ég var að bölsótast yfir
bjórleysinu að ein matskeið af vodka
út í pilsner gerði sama gagn.
Ég átti alltaf kassa af pilsner á
skrifstofunni minni. Einn daginn er
bankað á dyr og fyrir utan stendur
bílstjóri frá BSR. Hann er mjög
laumulegur og heldur að sér hönd-
um eins og hann sé með virka hand-
sprengju undir jakkanum. Hann
hafði stungið vodkapela í buxna-
strenginn og var kominn færandi
hendi. Ég hafði hringt og sent hann
þessará erinda án þess að mér væri
í rauninni sjálfrátt. Ég tók við pel-
anum og um leið upphófst heilmikið
leikrit sem ég samdi, leikstýrði og
lék öll aðalhlutverkin í. Ég sagði
við sjálfan mig að ég ætlaði eigin-
lega ekki að gera neitt við þennan
pela. Ég ætlaði kannski að eiga
hann í skúffunni minni svona rétt
til að geta boðið einhveijum sjúss.
Þannig liðu nokkrir dagar. Svo
kom að því að ég varð leiður á pilsn-
ernum og sagði við sjálfan mig:
— Voðalegir aumingjar eru þetta
að selja ekki almennilegan bjór á
þessu landi! Og í uppgerðarbræði
og uppreisn teygði ég mig ofan í
skúffu, náði í fleyginn og skrúfaði
tappann af. Ég man að það var
sárt. Ég mældi svo matskeið í glas-
ið og hélt uppteknum hætti næstu
daga. Mér þótti þetta ósköp sak-
laust og gat ekki séð að heimurinn
hefði ástæðu til að standa á öndinni
þótt ég drykki einn bjór á dag.
En glösin urðu tvö. Ég hætti að
nenna að blanda í pilsner, setti stút-
inn á munninn og var kominn á
fyllerí.
Það leið ekki á löngu þar til aftur
var barið að dyrum og úti stóð ann-
ar bílstjóri með flóttasvip í augum
og átappaða skelfmgu í buxna-
strengnum.
Feluleikurinn var flókinn og ég
varð brátt ótrúlega útsmoginn og
flinkur í honum. Eg drakk yfirleitt
alltaf einn. Ég gat farið í samkvæmi
eða á veitingastaði, þótt ég forðað-
ist það af fremsta megni, og látið
vín algjörlega vera, eða drukkið
aðeins eitt eða tvö glös. Þannig
héldu vinir okkar og kunningjar að
ég væri ósköp settlegur og jafnvel
hófsamari í drykkju en margir aðr-
ir. En heima sat ég einn og drakk.
Ég geymdi flöskuna undir stólnum
og lokaði augunum þegar ég bar
hana að vörum mér. Þannig sá ég
sjálfan mig ekki drekka.
Og svo kom
sólin upp
Hér er þar komið í frásögn
Jónasar þegar hann hefur leitað
sér hjálpar á Freeport-sjúkrahús-
inu í New York.
Vilji minn tók að mótast hægt
og bítandi. Ég fór að hjálpa til við
að taka á móti þeim nýkomnu og
sat við rúm margra sem vöknuðu
af vímunni. Þessu hlutverki átti ég
eftir að gegna í mörg ár og fljúga
óteljandi ferðir yfir Atlantshafið
með fólk sem átti ekki einu sinni
vonina eftir. En mér var lítil huggun
í því að aðrir væru á sama báti og
ég í eymdinni. Ég var farinn að
geta séð sjálfan mig fyrir mér lifa
án brennivínsins. Ég dáðist enda-
laust að því fólki sem gat gengið
reist, en þurfti ekki að styðja sig
við húsveggi eins og ég. Ég var eins
og landkönnuður; ég vissi hvert ég
ætlaði mér en þekkti ekki siglingar-
leiðina. Ég fann að ég var einnW
þessum hópi.lifandi dáins fólks, en
sá kraftaverkin gerast á hveijun\
degi. Mér fannst stundum að þarna
væri sköpunarsagan að endurtaka
sig og að Guð væri að vinna með
okkur.
Ég hef aldrei almennilega skilið A.
hvað fólk á við þegar það talar um
að vinna í sjálfu sér. Ef til vill er
þetta enn eitt merkið um vanþroska
minn. Það fyrsta sem endurfæddist
í mér var hláturinn. Ég gat farið
að gera grín að sjálfúm mér og
aumingjaskap mínum. Við Freeport- “
arar hneyksluðum fólk oft með því
að gera opinbert grín að sjálfum
okkur. Við stóðum auðvitað fyrir
meinsemd í þjóðfélaginu og ég held
að mörgum hafí sámað sú ósvífni
að við skyldum svo bara hlæja að ^
öllu saman. En þessi hlátur var
sprottinn af. óumræðilegum sárs-
auka og hann er þúsundfalt betri
en að eyða orku sinni og gleði í
drykkju. Fyrstu árin voru Freeport-
samkomumar óskaplega skemmti-
legar. Við héldum þétt saman og í ^
hvert sinn sem bam fæddist í félags-
skapnum vomm við allir komnir á
fæðingardeildina til að vera guðfeð-
ur. Við tókum ríkan þátt í gleði og
sorgum hvers annars og engin fyrir-
höfn var of mikil þegar þjáningar-
bróðir eða þjáningarsystir átti í hlut.
Ákvörðunin fæddist einn sólríkan
dag þegar ég hafði verið tvær vikur
á Veritas Villa. Ég gekk niður að
vatni, einn með sjálfum mér og
hugleiddi líf mitt og framtíð. Landið
var skógi vaxið og þar sem ég stóð
á vatnsbakkanum með hávaxin trén
á bak við mig, glampaði á spegil-
sléttan vatnsflötinn. Gedda gáraði
vatnið, hringimir stækkuðu og tóku
að eyðast, rétt eins og maðurinn
þegar hann eldist. Gárumar dóu
loks út og allt var kyrrt.
En það var ekki kyrra í sál minni.
Ég var fjömtíu og fimm ára. Land-
flótta. Einn í angist og fannst heim-
urinn hafa gleymt mér í eitt skipti
fyrir öll; allar brýr brotnar, ekkert
öryggi í neinu, enginn vinur, enginn
Guð. Eða hvað?
Þar sem ég stóð í sólskini og
geddan hringaði vatnsflötinn, hvísl- _
uðu gamlar raddir sem ginhvem
tímann tilheyrðu fólki sem var lif-
andi og ofbauð hvað ég drakk og
vildi að ég hætti því.
— Af hveiju drekkurðu, af
hveiju?
í fimm ár hafði ég hitt Jóhannes
Bergsveinsson Iækni sem gaf mér
sífellt sama svarið: —/Sættu þig við
að vera þú. í öll þessi ár hafði ég
leitað langt yfir skammt. Svarið var
í sjálfum mér. Allt í einu var eins
og ég stæði baðaður mildum úða
sem steyptist hægt yfir mig. Ég gat
ekki hrært mig. Andaði ekki. Sárs-
aukinn sem hafði búið um sig í
bijóstinu, svo rækilega að hann var
orðinn hluti af mér, leystist upp í
sólskininu, liðaðist upp í tært ioftið,
blandaðist laufinu, sussaði á fugla
himins. Þessi ósýnilegi úði kitlaði
mig í kinnamar og ég lokaði augun-
um, stóð eins og steinn í eilífðinni,
bautasteinn fyrra lífs og á hann <■—
letrað:
Þú drekkur ekki framar.