Morgunblaðið - 10.01.1992, Page 12

12
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 10. JANÚAR 1992
Fyrri hluti
eftir Hans Kristján
Arnason
íslendingar á svörtu nótunum
Oft áður hefur umræðan um
efnahagsmál og pólitík verið á
svörtu nótunum. Þetta er ekkert
nýmæli og þessu hefur maður van-
ist í gegn um tíðina. En það von-
leysi og volæði sem nú heyrist hæst,
jafnt innan veggja Alþingis sem
utan, dregur úr þjóðinni mikið þrek.
Og það hálfa væri nóg!
Ekki svo að skilja að ég vilji
stinga hausnum í sandinn og neita
að horfast í augu við staðreyndir
efnahagslífsins. Öðru nær. Það
gengur ekki sem best hjá okkur
þessa dagana. Aðstæður eru að
breytast utanlands sem innan og
auðvitað hafa miklar breytingar og
áföll sínar sársaukafullu afleiðingar.
Raunvaxta- og fastgengisstefna síð-
ustu ára skapar atvinnúlífinu annað
umhverfi en neikvæðir vextir, stökk-
breytingar í gengisskráningu, og
krónísk verðbólga, sem einkenndu
áratugina þar á undan — sællar
minningar.
Verðbólgutímabilið átti sínar
skýringar, eins og flest á þessari
jarðkringlu. Þjóðfélagið var í örum
vexti og þetta voru afleiðingarnar.
Við leystum jöfnuna með því að
hleypa afganginum út í verðlagið.
Þá stóðum við líka í ströngu m.a.
við að færa út efnahagslögsöguna.
Það var uppgangur í þjóðfélaginu
og við töldum okkur hafa efni á að
taka stór lán og safna skuldum er-
lendis.
íslensk velferð og arðsemi
Auknar þjóðartekjur eru ekki
markmið í sjálfu sér, heldur leið að
markmiði. Til að reka hér áfram
velferðarþjóðfélag þar sem allir
njóta t.d. heilsugæslu, menntunar,
almannatrygginga, menningarlífs
o.s.frv., þá þurfum við að tryggja
þjóðarbúinu, og þar með þegnunum,
stöðugar og vaxandi tekjur. Ef okk-
ur mistekst að auka heildartekjur
og arðsemi þjóðarbúsins, eins og
nú blasir við, þá eru aðeins tvær
leiðir eftir: halda áfram að safna
skuldum (á meðan einhver vill lána
okkur peninga), eða skera niður til
jafns við tekjumissinn. Og meðan
ekki tekst að auka tekjurnar og
finna nýja tekjustofna verður þjóðin
að þola samdrátt, samdrátt sem
kemur á einn eða annan hátt niður
á öllum íbúum landsins.
Við erum að dragast aftur úr
viðmiðunarlöndum okkar. Það er
t.d. sorgleg staðreynd að ávöxtun
eigin fjár hjá 50 stærstu fyrir-
tækjum landsins er margfalt
lægri en í samkeppnislöndum
okkar. Á íslandi reynist ávöxtun
eigin fjár vera á milli 2,4 og 4,2%,
en sambærileg ávöxtun hjá sam-
keppnislöndum okkar er á bilinu
10-20%. Á meðan ekki tekst að
bæta stöðu helstu fyrirtækja okkar
drögumst við stöðugt aftur úr ná-
grannalöndunum og verðum sífellt
fátækari.
ísland er landið ...
Það sem einkennir hinsvegar
ástandið í dag er vonleysið. Það er
eins og enginn komi lengur auga á
nein freistandi tækifæri í þessu
blessaða landi okkar. Þvert á móti
gengur kappræðan út á að mála sem
allra afskræmdasta mynd af fortíð,
nútíð pg framtíð. Þjóðin er föst í
naflaskoðun.
Þannig má þetta ekki ganga mik-
ið lengur. Svona höfum við íslend-
ingar ekki leyfi til að haga okkur.
Við höfum erft eina allra bestu bú-
jörð veraldar og það er ófyrirgefan-
legt ef við sóum þessum arfi og
gefumst upp. Eru landsmenn komn-
ir að því að gefast upp, eða hvað?
Að sjálfsögðu ekki! Auðvitað
björgum við okkur út úr þessari
kreppu fyrr en síðar og höldum
áfram uppbyggingunni. En á meðan
við bíðum eftir skaplegra veðri meg-
um við ekki sóa tímanum í niðurrif,
vonleysi og skítkast hvert út í ann-
að. við eigum mikið fremur að blása
í herlúðra og hvetja til víðtækrar
keppni um nýjar hugmyndir á öllum
sviðum.
Og svo má líka brosa annað slag-
ið — ekki síst að okkur sjálfum!
íslendingar á björtu nótunum
Ég minnist svipaðs bumbusláttar
og sjálfspyntingarumræðu frá Bret-
landi um og upp úr 1970. Þar opn-
aði maður ekki sjónvarp, útvarp eða
dagbláð án þess að lesa um hörm-
ungar og niðurgang landsins á öllum
sviðum. Sjálfsmynd Bretanna var í
algjörum molum. Þá var líka hlegið
að þeim út um allar jarðir!
Nú leika fjölmiðlar á íslandi sama
skollaleikinn og bresku fjölmiðlarnir
fyrir 20 árum. Það er líka gósentíð
hjá fréttastofum (les vandamála-
stofum) og fréttamennimir baða
okkur upp úr því neikvæðasta af
öllu neikvæðu. Eftir fréttatímann
endurtekur svo þulurinn þessa sí-
gildu setningu: „Fleira er ekki í
fréttum.“ En sem betur fer eru ekki
allir landsmenn á sama máli, eins
og heyra mátti í áramótaávarpi for-
seta Islands. Vigdís forseti gerir sér
auðvitað fulla grein fyrir að bjart-
sýni og trú á framtíðina er okkur
lífsnauðsynleg.
Kreppur eru í og með sjálfskapar-
víti. Og efnahagsmálin eru nefnilega
tengdari trú okkar mannanna á
framtíðina en við viljum oft viður-
kenna. ísland er með auðugustu
löndum heims. Og þeir sem vilja
halda þeirri trú í hávegum að
allt sé að fara fjaldans til, og
ekkert sé hér gert af viti, ættu að
minnast þess að um síðustu aldamót
voru íslendingar fátækastir allra
Evrópuþjóða. Síðustu áratugina höf-
um við hinsvegar verið á meðal
þeirra allra ríkustu (og eru þá ekki
talin með þau ómetanlegu gæði
landsins, sem falla utan þjóðhags-
reikningsins). Sitthvað hlýtur því
að hafa verið rétt gert hjá okkur
þessa síðustu áratugi.
Velferð landsins í dag má helst
rekja til sjálfstæðisbaráttunnar, lýð-
veldisstofnunarinnar — og síðar
þátttöku okkar í NATO og útfærslu
fiskveiðilögsögunnar — en þar smíð-
uðu menn eins og Bjami Bene-
diktsson og Hans G. Andersen,
undirstöður íslands eftirstríðsár-
anna. Við skulum heldur ekki
gleyma kraftaverkamönnunum
sem stofnuðu Loftleiðir hf, eða
Jóni Gunnarssyni verkfræðingi
og forstjóra Sölumiðstöðvar
hraðfrystihúsanna um og upp úr
síðari heimsstyijöldinni, en hon-
um eigum við mest að þakka
frystiiðnaðinn og lengst af sterka
markaðsstöðu í Bandaríkjunum.
Þjóðin þarf á bjartsýnum og
framsýnum frumkvöðlum að halda
— stórhugum sem hrífa þjóðina með
sér upp úr núverandi stefnu — óg
kjarkleysi og upp til háleitra
markmiða!
ísland austan járntjalds?
Ég heyri sárasjaldan núorðið
minnst á hugmyndir um ný og
óvirkjuð atvinnutækfæri, önnur en
álver, vetni og rafstreng. Álverið er
í biðstöðu, vetnið enn langt undan,
og e.t.v. einnig rafstrengurinn. En
tækifærin eru samt allt í kring um
okkur. Spurningin er aðeins að
koma auga á möguleikana og kunna
að nýta þá. Við erum of föst í
neikvæðum hugsunarhætti og
sjáum ekki annað en glötuð álver
og minni og minni þorsk- og
loðnustofna. Alls staðar er leitað að
sökudólgum þess samdráttar sem
nú stendur yfir. Ýmsir þykjast hafa
uppgötvað að
fjárfestingarskandalar fortíðarinnar
sanni að tími svokallaðra patent-
lausna sé liðinn. Nú er því haldið
fram að þjóðin hafi ávallt gert út á
of fáar og of stórar lausnir — og
þær tilraunir hafi flestar endað í
ógöngum. Þessu til staðfestingar er
bent á gjaldþrot minkabúanna og
fískeldisstöðvanna — og svo
sjávarútvegsfyrirtæki í
gjörgæslu.
Margir segja að.það eina rétta
sé að gleyma öllum patentlausnum.
I staðinn eigi að fylgja eftir alhliða
og eðlilegri framþróun þeirra at-
vinnutækja sem fyrir eru í landinu.
Þeir sem þannig tala nota orð eins
og „bjartsýnisdóp“ og „fyllirí" yfir
stóru lausnirnar og vilja ekki að
„óraunsæjum" hugmyndum sé
blandað saman við hagræðinguna í
atvinnulífinu og samdrátt í ríkis-
Hans Kristján Árnason
„Það sem einkennir
hinsvegar ástandið í
dag er vonleysið. Það
er eins og enginn komi
lengur auga á nein
freistandi tækifæri í
þessu blessaða landi
okkar. Þvert á móti
gengur kappræðan út á
að mála sem allra afsk-
ræmdasta mynd af fort-
íð, nútíð og framtíð.
Þjóðin er föst í nafla-
skoðun.“
rekstrínum.
En lausnin felst ekki í
„anna,ð-hvort-eða-leiðinni“, þ.e.a.s.
mörgum smáum aðgerðum í stað
fárra stprra. Fremur ætti að vera
unnt að gera út á báðar leiðirnar
samtímis, þ.e. alhliða þróun okkar
Hefðbundnu atvinnuvega — ásamt
með athugun á stærri lausnum.
Ekki má heldur gleyma því að allt
þetta „stóra“ sem menn nú
keppast við að ófrægja — mælist
í raun smátt á annarra þjóða
mælikvarða. Hitt er svo annað
mál, að ýmsar aðgerðir hafa
mistekist á undanförnum árum
og hefur spamaði þjóðarinnar
verið ráðstafað í allt of margar
óarðbærar fjárfestingar.
Við höfum nefnilega trúað of
mikið á ríkisforsjá og miðstýringu
— og svipar það óþægilega til
stjómkerfanna í gömlu
Austur-Evrópu, sem nú falla hvert
af öðm eins og spilaborgir. Að þessu
leyti höfum við átt heima „austan
jámtjalds".
En okkur er mikilvægt að draga
réttar ályktanir af mistökum fortíð-
arinnar. Þó mörg „gæluverkefni"
Hver kallaði Albani „geitriðla“?
eftir Ólaf Grétar
Kristjápsson
í grein í Lesbók Mbl. laugardaginn
4. janúar fullyrðir Einar Már Guð-
mundsson að Karl Marx hafí kallað
Albani „geitriðla" og ber þar fyrir
sig ameríska vikuritið Militant. Sem
einum af áskrifendum og stuðnings-
mönnum þessa ágæta blaðs þykir
mér nauðsynlegt að leiðrétta þetta
misminni Éinars og harma það að
hann skyldi ekki leggja á sig erfiðið
að komast að því hvaðan þessi nafn-
gift er sprottin. Hún er komin frá
manni að nafni James Robertson og
er (var?) leiðtogi pólitísks straums í
Bandaríkjunum sem kallar sig spart-
akista, en oftast era kallaðir
grouch-marxistar sökum galgopa-
legra viðhorfa til hinna ýmsu mála.
I janúar 1977 hélt Robertson þessi
ræðu í Barnard College í New York
þar sem hann tíundaði pólitísk við-
horf sín og afgreiddi Albaníu með
þessum orðum: „Við höfum látið fé-
laga okkar athuga málið og það hef-
ur ekki verið staðfest ennþá, en við
höldum að Marx hafi kallað Albanina
„geitriðla".
Ég Hygg að Einar Már hafí lesið
um þetta í tímariti sem hét Inter-
continental Press og kom út hér á
árum áður. Mér vitanlega hefur Mi-
litant ekki skrifað um spartakistana
nýlega og þaðan af síður hafa menn
þar á bæ verið að geta sér til um
hvað Marx kallaði hinar og þessar
þjóðir. Militant leggur áherslu á að
íjalla um verkalýðsbaráttu hvarvetna
í heiminum, m.a. á Islandi, svo og
baráttu einstakra þjóða fyrir sjálf-
stæði og fullveldi. Ég ætlast ekki til
að neinn trúi mér ef ég fullyrði að
Einar Már hafi í grein sinni kallaði
„Þó að menn finni hjá
sér þörf til þess að
knékrjúpa og vitna um
ærslafengnar hugsanir
á pólitískum sokka-
bandsárum sínum, er
rétt að Marx njóti sann-
mælis.“
Albani „geitriðla", með sömu rökum
verður ekki heldur sagt að „tilvitnun-
in“ í Marx sé sprottin úr pressu
amerískra „trotskýista", þ.m.t. Inter-
continental Press, þótt blaðið hafi
fjallað um pólitískan straum í Banda-
ríkjunum þar sem nafngiftir af þessu
tagi tíðkast.
Mér þykir afstaða Einars Más til
Albana lýsa nokurri fyrirlitningu, en
til þess að koma viðhorfum sínum á
framfæri ætti hann ekki að blanda
saklausu fólki í málið. Þó að menn
fínni hjá sér þörf til þess að kné-
kijúpa og vitna um ærslafengnar
hugsanir á pólitískum sokkabands-
árum sínum, er rétt að Marx njóti
sannmælis. Og umfram allt, ef Einar
Már ætlast til þess að menn líti á
grein sína sem alvarlega umþenkingu
með einhverri pólitískri eða heim-
spekilegri dýpt, er meginatriði að
hann fari vandlegar með staðreyndir
og leiti sjálfur og finni „tilvitnunina"
í Marx, í stað þess að skella fullyrð-
ingum fram og draga ályktanir af
þeim.
Höfundur er íslenskunemi í
Háskóla íslands.
hafi mistekist þá er ekki þar með
sagt að við eigum að gefast upp við
að skoða stærri og róttækari hug-
myndir í atvinnumálum. Þvert á
móti þurfum við að læra af
mistökunum og leiðrétta kúrsinn.
Ég held t.d. að ein mistök okkar í
nýsköpun megi rekja til
stjórnmálamannanna sjálfra og
embættismannakerfísins. Þetta eru
vitaskuld engin ný sannindi.
Stjórnmálamenn hafa hinsvegar
farið út fyrir hlutverk sitt og talið
að þeir væru einir hæfír að meta
arðbær atvinnutækifæri.
Ef við lítum til nágranna okkar,
jafnt austanhafs sem vestan, blasa
allt aðrar staðreyndir við. Þar er
algengt að fela nýsköpun í
hendurnar á færum
athafnamönnum og kaup-
sýslumönnum. Það eru nefnilega
kaupsýslumennirnir sem lifa og
hrærast í lögmálum markaðarins,
og eru þjálfaðir í að meta markaðs-
hæfni og arðsemi nýrra hugmynda.
Væri ekki ráð að fara að dæmi
annarra Vesturlanda og fela okkar
fremstu athafnamönnum umsjón
með ákveðnum verkefnum?
ísland vel í sveit sett
En sem betur fer standa fjöl-
margir kostir okkur til boða þegar
við horfum upp úr naflaskoðuninni
og fram á við! Og auðvitað höldum
við áfram að þróa ýmsa möguleika
í fisk- og ferðaiðnaðinum. En margt
annað kemur einnig til greina.
Ég hef t.d. lengi verið sann-
færður um að ísland sé betur í
sveit. sett en flest önnur lönd.
Líkja má íslandi við lóð á kjör-
stað við dýrasta breiðstræti
heimsins — segjum Park Avenue
á Manhattaneyju. Það sem gerir
okkar dýrmætu lóð þó frá-
brugðna öðrum lóðum við Park
Avenue er að við höfum aðeins
reist þar litla einnar hæðar fisk-
búð — á meðan aðrir eigendur
við strætið nýta lóðir sínar mun
betur. En við í fískbúðinni höld-
um okkar striki. Að nýta lóðina
okkar einnig til annarra ábata-
samra viðskipta kemur vart til
greina. Við erum nefnilega sjálf-
stæðir og stoltir fískmangarar
og rómantíkin er okkar tík!
Flytjum samlíkinguna aðeins nær
Islandsströndum. Island er staðsett
mitt á milli helstu efnahagsstórvelda
heimsins, Evrópu, Bandaríkjanna
og jafnvel Japans. Það er svona eins
og lítill bær, ekki langt frá hélstu
aðalbraut veraldar. Samt koma fáir
til okkar í viðskiptaerindum. Og það
er ekki þeirra sök heldur okkar. Við
nennum ekki einu sinni að setja upp
samkeppnishæfa bensínstöð og
þjónustumiðstöð við þjóðveginn.
Einu stærsta flugstjórnarsvæði
veraldar er stýrt héðan frá íslandi.
Árlega fljúga 70.000 flugvélar yfír
lajidið, með 10 milljón farþega
innanborðs, en engin þeirra lendir
hér. (Vélar Cargolux lenda ekki einu
sinni á Islandi vegna okurverðs á
eldsneyti og allt of hárra lendingar-
gjalda.) Að krækja í viðskiptavini
sem framhjá okkur fljúga er ekki
nógu fínn bísness. Okkar bísness
er, var og verður alltaf fiskur!
Svona framkoma er auðvitað
óraunsæ og óþörf.
Með aukinni samvinnu Evrópu-
ríkja og samræmingu laga og reglna
innan EB skapast ný og spennandi
tækifæri fyrir land eins og ísland.
Við eigum að nýta þessi tækifæri.
Við eigum að spila á aðstæðúrnar
eins og okkur sjálfum gagnast best.
Við eigum t.d. að gera samninga
við EB til að tryggja hagstæðustu
viðskiptakjör við Evrópu — en við
eigum jafnframt og einnig að fara
okkar eigin leiðir, ef þær gefa meira
í aðra höndina.
(I síðari hluta þessarar greinar,
sem birtist í blaðinu á morgun,
mun ég setja fram nokkrar hug-
myndir um riýsköpun í atvinnu-
lífínu. Þar verður fjallað um ís-
land sem fjármálamiðstöð og
fríverslunarsvæði. Einnig verður
rætt um ísland sem höfuðstað
alþjóðastofnana og miðstöð fisk-
viðskipta, útflutning á vatni í
heildsölu, o.fl.)
Höfundur er vidskiptafræðingur.
Hann er stofnandi og fyrrvcrnndi
stjórnarformaður Stöðvnr 2.