Morgunblaðið - 20.02.1992, Qupperneq 16

Tí
16
CJ T *
V'JflHTi .OS
OflOM
MO-RGUNBLA'ÐIÐTmMTUDAGUR' 2ö: UEBRTTáR" lð92‘
Breytingar í björgrinarinál-
um eru lí fsnauðsynlegar
eftir Jón H. Sveinsson
„Hann lætur eftir sig Árlega
hafa, og munu að ölium óbreyttu,
örlög tugs íslenskra sjómanna verða
botnuð í fjölmiðlum með þessum
orðum. íslendingar finna sig í þessu
í einhverri óskiljanlegri blöndu af
forlagatrú, sinnuleysi og undir-
gefni. Eins og hermenn á leið á
vígvöllinn hugsa íslenskir sjómenn:
Það kemur ekkert fyrir mig, ein-
hverja aðra kannski, en ekki mig.
Þeir vita þó að áður en ár er liðið
mun u.þ.b. tugur þeirra hafa farist
því að allir taka þeir þátt í þessari
rúllettu þar sem dauðinn er í vinn-
ing. Óhjákvæmilegt vegna harðrar
veðráttu og mikillar sjósóknar? Fyr-
ir nokkrum áratugum já, en ekki í
dag.
Réttarfarslegt heyrnar-,
sjón- og málleysi
Þann 24. apríl 1986 skrifaði ég
grein í Morgunblaðið um starfs-
hætti og starfsmenn Landhelgis-
gæslunnar sem ég nefndi: Hvað
kostar eitt mannslíf á íslandi? í
snöggu, sameiginlegu átaki Land-
helgisgæslu, dómsmálaráðherra,
rannsóknarlögreglu og ríkissak-
sóknara var sú gagnrýni þögguð
niður, endurtekið látið í veðri vaka
að um lygi væri að ræða, ríkissak-
sóknari kallaði málflutning minn
„aðdróttanir", en enginn kærði. Er
ég nokkru síðar gerði margítrekað-
ar tilraunir til að ráða mér lögfræð-
ing til að hrekja hinn órökstudda,
ósanna dóm sem ríkissaksóknari
hafði tekið sér bessaleyfi að fella
yfir mér, fékkst enginn lögfræðing-
ur til að taka að sér málið en samt
létu nokkrir óspurðir í ljós að þeir
teldu mig hafa farið með rétt mál,
það væri á almannavitorði.
Fáir voru yfirheyrðir, ábendingar
um vitni hundsaðar sem og fram-
burður er studdi fullyrðingar mínar
og starfsmaður gæslunnar var rek-
inn nokkru eftir að hann hafði gef-
ið framburð í þá veru. Ég hef síðan
verið kyrfílega útilokaður frá öllum
opinberum embættum sem hafa
með fag mitt og köllun að gera þó
að ég hafi náð lengra á mínu sviði
en aðrir íslendingar. Þá var sko
ekkert fum eða fáræði á ferðinni.
íslenskt embættismannakerfi vinn-
ur yfirhylmingu eigin vankanta og
kúgun gagnrýnenda á það fljótvirk-
an og áhrifaríkan hátt að kommún-
ískar leyniþjónustur hefðu fyllst
aðdáun. Það er hlálegt að hafa í
tæpan áratug sem hermaður lýð-
ræðisríkis staðið vopnaðan vörð
gegn kommúnistum, koma síðan
heim og verða beittur kerfísbund-
inni, kommúnískri útskúfun og kúg-
un fyrir það að fjalla af faglegri
menntun, þjálfun, þjónustureynslu
og hreinskilni um íslenska ríkis-
stofnun sem er stöðnuð, spillt og
vanhæf.
Fyrst fagmenn og skilvirkni,
síðan nýjaþyrlu
Forstjóri gæslunnar hefði getað
kært mig eða sagt af sér. Honum
tókst að finna verri kost: að sitja
áfram í embætti undir ásökunum
sér reyndari manns, þræta og að-
hafast ekkert.
Hvorki upphrópanir, ógnanir né
merkilegheit opinberra aðila fá mig
til að hvika frá faglegu, hlutlægu
mati, þaðan af síður er ég að
hreykja mér, þvert á móti, ég fyrir-
verð mig fyrir að hafa fljótlega
séð og skilið hvers kyns var en
ekki hafið baráttu fyrr og snarp-
ar gegn þessum doða og slóða-
hætti. Á hendur fyrrgreindra aðila
sem á sínum tíma komu í veg fyrir
að kvörtun mín vegna gæslunnar
næði tilgangi sínum, alvöru úttekt
á stofnuninni, lýsi ég nú ábyrgð.
Fyrir nokkru varð atburður, sem
leiddi til þess að allir hrópuðu á að
keypt yrði ný þyrla. Samt var mál-
ið ekki að það vantaði björgunar-
þyrlu. Þvert á móti, þær voru meira
að segja nokkrar til staðar skammt
undan en engum datt í hug að
ræsa þær út, allra síst þeim sem
heimtaði fyrir nokkru og fékk yfir-
stjórn björgunarmála, þeim, sem
falin höfðu verið samskipti við
björgunarsveit Bandaríkjamanna,
gæslunni. Á einu stóð samt ekki
hjá gæslunni enda hafa forstjóri og
yfirmenn hennar langa reynslu í
því: að þræta fyrir og varpa frá sér
ábyrgð. Enn einu sinni verður þeim
liðið það.
Vonlaust en ekki alvarlegt
Alþingismenn kvarta undan virð-
ingarleysi almennings gagnvart
þinginu en virðst gleyma því að það
er frammistaða þingmanna sem
aflar þinginu álits, ekki bara hin
ytri umgjörð. Ekki er hægt að
krefja nokkurn um virðingu fyrir
þeirri vonlausu umræðu sem fram
fór í þinginu í framhaldi af Hóps-
nesslysinu. Enginn þingmaður sá
ástæðu til eða þorði að nefna upp-
hátt að opinber stofnun með lög-
skipað og reglugerðarfest forystu-
hlutverk í björgunarmálum hefði
brugðist. Fjölmiðlar höfðu eftir
eftir Kristján
Arnason
Við þekkjum myndir af gyðju
réttlætisins, þar sem hún stendur
með bundið fyrir augun og vegur
og metur hver skuli dæmdur eða
höggvinn. Nú hafa ráðamenn
mundað eggvopn til niðurskurðar,
og þeir virðast hafa tekið réttlætis-
gyðjuna sér til fyrirmyn<jar og
bundið fýrir augun. Flatur niður-
skurður er vinsælt orð í þessu sam-
bandi, en höggin virðist vera býsna
lóðrétt, líkara því að öxin sé látin
falla.
Niðurskurður IHáskólanum.
Sú ríkisstjóm og það Alþingi sem
stendur að miðurskurðinum eru
kosin lögmætri kosningu, og því
má ætla að þeir sem ákveða að
skera telji sig hafa til þess umboð
þjóðarinnar. Þjóðinni á þá að fínnast
að of miklu fé hafi verið eytt í
Háskólann og aðrar þær stofnanir
sem skera á niður. Þótt nú séu svo-
kallaðir erfíðir tímar er það þó
hveijum manni ljóst sem sjá vill,
að hér á landi er til mikill auður
og íslendingar eru meðal ríkustu
þjóða í heiminum. Ekki er verið að
taka peninga frá auðugu mennta-
kerfí eða vísindastofnunum, eða
vellríku heilbrigðiskerfí, til þess
dómsmálaráðherra að í framhaldi
af atburðinum væri athugandi að
auka ábyrgð gæslunnar á björgun-
armálum og á þar sjálfsagt við að
henni verði fengin meiri völd á
þessu sviði. Skynsemi, siðun og
fagleg sjónarmið segja að taka beri
völd af þeim sem bregðast í hlut-
verki sínu, síst af öllu auka þau.
Mistökin liggja einungis að litlum
hluta hjá þeim sem svara í símann
hjá gæslunni. Þau liggja hjá sér-
hveijum yfirmanni stofnunarinnar
sem með snefíl af skynsemi ætti
að sjá að hún veldur ekki hlutverk-
inu og þyngst hjá forstjóra. Hann
hefur vart sést í fjölmiðlum öðru-
vísi en þrætandi, berandi í bætifláka
fyrir tilvik sem ekki eru annað en
gapandi vankunnátta, þjálfunars-
kortur og skipulagsleysi.
Enga milliliði, engan tíma
má missa
Bandaríkjamenn vilja hafa kerfi
þar sem opinber aðili fer fram á
aðstoð þyrlu og þeir taka einnig
fyrir að Islendingar taki yfír rekstur
þyrlanna. Hvorutveggja er eðlilegt
af þeirra hálfu. Til að koma í veg
fyrir hrekki og mistök, vilja þeir
að opinber aðili beri ábyrgð á út-
kalli og yfirtökuhugmyndin er fár-
ánleg því að þeirra eigin menn eru
í staðlaðri þjálfun og undir her-
skyldu og því engin ástæða til að
halda að nokkrir geti gegnt hlut-
verki þeirra betur. En Islendingar
halda að vamarmálaskrifstofan og
gæslan séu þeir einu sem megi og
eigi að tala við Bandaríkjamenn og
hafa komið sér upp einbjöm-tví-
bjöm-kerfí með innbyggðri tregðu
og hættu einmitt þar sem skjótvirk-
ar, einfaldar og ömggar boðleiðir
að bjarga fólki í nauð. Það hlýtur
að vera álit þeirra sem fyrir
niðurskurðinum standa að pen-
ingar sem eytt er í menntun og
rannsóknir séu betur geymdir
annars staðar.
Eins og fram hefur komið í fjöl-
miðlum hefur Háskólaráð gripið til
spamaðaraðgerða sem tryggja eiga
að hvergi sé fé sólundað eða eytt
í óþarfa. En sýnt gefur verið fram
á að niðurskurðurinn er margfalt
meiri en svo að hægt sé að mæta
honum vð hagræðingu einni saman.
Hann næst ekki nema með því að
skera á starfsemi. Heimspekideild
Háskóla íslands er stór vinnustað-
ur. Stúdentar skráðir í deildina em
nú um 1.330. Við deildina starfa
um 130 manns að kennslu og rann-
sóknum. Ef halda ætti óbreyttri
starfsemi frá því sem var á árinu
1991 þyrfti deildin 158 milljónir
króna í fjárveitingu á þessu ári (og
er þá tekið fullt tillit til þeirra spam-
aðaraðgerða sem Háskólaráð hefur
samþykkt — reynt að sjá til þess
að kennsla sé hvergi of mikil, né
of fáir stúdentar í námskeiðum
o.s.frv.). Ef fyrirmælum ráðuneytis
og þings væri fylgt í blindni fengi
deildin hins vegar einungis tæpar
137 milljónir króna. Mismunurinn
er 21 milljón. Til samanburðar má
geta þess að árslaun (án yfír-
vinnu) allra fastra kennara í ís-
lenskri málfræði og bókmenntum
Jón H. Sveinsson
„Gæsluna skyldi ein-
faldlega leggja niður,
selja skip hennar og
gera flugreksturinn að
eiginlegri flugbjörgun-
arsveit. Smærri verk-
efni verði færð undir
aðrar ríkisstofnanir.“
era forsenda björgunar úr lífs-
háska. Skilningsleysi höfunda slíks
fyrirkomulags á ekki að verðlauna
með því að hleypa þeim að málinu
aftur sem dómurum í sjálfs sín sök,
við hugsanlega endurskipulagn-
ingu. Gæsluna skyldi einfaldlega
við deildina (alls 10 manns, prófess-
ora og dósenta) nema um það bil
15,4 milljónum króna. Það myndi
því ekki nást nægilegur árlegur
niðurskurður, þótt- öllum föstum
kennuram í íslensku yrði sagt upp.
Vandinn er enn meiri vegna þess
að á þessu ári lendir allur niður-
skurðurinn á komandi haustmiss-
eri, því búið var að ganga frá
kennsluskrá og gera bindandi
samninga við kennara vegna yfir-
standandi vormisseris áður en
niðurskurðurinn var boðaður.
Niðurskurðurinn er pólitísk ákvörð-
un.
Menntamálaráðherra hefur hald-
ið því fram að Háskóli íslands sé
sjálfstæð stofnun og hann vilji ekki
skipta sér af málefnum hans. Hann
vill samt ráða hvað hann fær mikla
peninga og hann vill ekki að Há-
skólanum eða heimspekideild sé
lokað fyrir nýnemum. Hvað vill
hann þá? Hvar á að skera?
Þeir sem taka ákvarðanir eins
og þær sem nú hafa verið teknar
geta ekki skotið sér undan ábyrgð.
Háskólarektor hefur bent á að
Margaret Thatcher, sem kannski
er að einhveiju leyti fyrirmynd
þeirra sem nú halda hér um stjórn-
völ, hafí gefíð sér góðan tíma til
þess að skera niður. Og væntan-
lega hefur hún haft stefnu í sín-
um niðurskurði. Hér á að skera
niður með margföldum hraða
Hið blinda réttlæti
leggja niður, selja skip hennar og
gera flugreksturinn að eiginlegri
flugbjörgunarsveit. Smærri verk-
efni verði færð undir aðrar ríkis-
stofnanir. Fjölþjóðleg samvinna um
nýtingu fískistofna og töku brot-
legra, viðurkenning efnahagslög-
sögu í reynd, eftirlitsmenn um borð
í veiðiskipum og eftirlit stórra
svæða úr lofti, allt hefur þetta gert
varðskip úrelt, óþörf. Flugbjörgun
yrði staðsett úti á landi sem næst
fjölsóttustu miðunum. Það eina sem
semja þarf um við Bandaríkjamenn
er að hinn opinberi íslenski aðili sem
ræsi út þyrlur þeirra til björgunar
verði fulltrúi flugbjörgunar sem
gangi vaktir með þyrlusveit Banda-
ríkjanna, sitji við símann með þeim
og svari þeir kalli í sameiningu.
Númer bandarísku sveitarinnar
verði auglýst með öðrum neyðar-
númerum þannig að skipshöfn í
neyð geti sjálf hringt beint í banda-
ríska þyrlu um leið og hún sendir
út neyðarkall um talstöð.
Varðandi nýja þyrlu þá skyldi
hún valin eftir markmiðum og flug-
menn vera umsagnaraðilar en taka
ekki ákvörðun. Bandaríkjamönnum
er vel treystandi til að ráðleggja í
þeim efnum og samræmdur véla-
kostur yrði öragglega til hagræð-
ingar. Þá skyldu rússaþyrlur ekki
afskrifaðar án athugunar. Þær eru
afurð hergagnaiðnaðar sem hefur
haft forgang, — era þrautreyndar
við mismunandi aðstæður og væra
sovésk hergögn eitthvað ónýtt
drasl, þá hefðu vestrænir hermenn
eins og ég aldrei þurft að standa
vörð gegn breytingu þeirra. Far-
sælt fyrirkomulag björgunarmála
felur í sér einfaldleika, skilvirkni
og ábyrgð.
Því verður ekki komið á eigi
ósannindi, yfirhylmingar og ótti að
hindra menn í að uppræta orsakir
vandans.
Höfundur er verkamaður í
landbúnaði á tslandi. Hann lauk
lokaprófi frá Sjökrigsskolen í
Bergen oggegndim.a. Sára
herþjónustu íkonunglega norska
sjóhernum.
Kristján Áraason
„En sýnt gefur verið
fram á að niðurskurð-
urinn er margfalt meiri
en svo að hægt sé að
mæta honum með hag-
ræðingu einni saman.
Hann næst ekki nema
með því að skera á
starfsemi.“
Thatchers, og stefnan er lóðrétt
niður.
Þetta gengur ekki. Deildarráð
heimspekideildar getur ekki borið
ábyrgð á því að leggja niður kennslu
eða rannsóknir í þeim greinum sem
stundaðar era innan vébanda deild-
arinnar. Ef valdhafar telja að ein-
hver starfsemi sem þar er rekin sé
óþörf, er eðlilegt að þeir bendi á
hver hún er.
Höfundur er prófessor í íslenskri
málfræði og forseti
heimspekideildar Háskóln íslands.