Morgunblaðið - 10.03.1992, Qupperneq 37

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 10. MARZ 1992
37
Stefán Pétursson
frá Bót - Minning
Fæddur 22. nóvember 1908
Dáinn 1. marz 1992
Mér veitist oft erfítt að koma
hugsunum mínum í orð. Svo er
einnig nú, þó að myndir um horfna
tíma þjóti um hugann og vekji upp
góðar minningar.
Það er víst þannig allt lífíð, að
menn verða vitni að upphafí og
endi. Á vorin sjáum við nýja brum-
ið á tijánum spretta, með hækk-
andi sól vaxa laufín og teygja sig
mót sólinni, þiggja orku hennar og
gera sér mat úr henni. Þegar sumri
hallar fellir tréð laufín, elstu grein-
ar hröma og falla svo að lokum.
Þrátt fyrir það haida hinar nýju
áfram að vaxa og bera ávöxt um
ókomin sumur á þeim stofni sem
elstu greinamar hafa byggt upp.
Nú hefur ein elsta grein trésins
fallið, horfíð til þeirrar moldar sem
hún er komin af.
Ég man unga telpu leiða afa sinn
niður Laugaveginn í skrúðgöngu á
17. júní, með íslenska fánann í
hendinni. Og þær vom fleiri spáss-
ergöngurnar sem þau gengu svona
saman hönd í hönd, þó að engir
væm fánarnir. Og afí lét fróðleiks-
molana falla sem stúlkan tíndi upp
og geymdi í sinni sínu. Sú upp-
fræðsla var mismunandi eftir þeim
stöðum sem þau gengu saman um.
Austur á Héraði, þar sem ræturnar
liggja og forfeðumir byggðu sitt
bú, lifðu á gjöfum náttúrunnar, þar
sem hver þúfa, hvert leiti á sitt
sémafn sem ungri telpu ber að
leggja á minnið. í mannmargri
höfuðborginni vildi hann að stúlkan
þekkti þá mennt og þann mátt sem
hún hefur að geyma. Jafnvel á er-
lendri gmndu gat afi sagt telputetr-
inu sitthvað sem skipti hann máli
og sem skipti einnig hana máli.
En þeim leið þó alltaf best í
grænni náttúrinni þegar þau tóku
það rólega og dóluðu sér við að
skoða grösin sem urðu á vegi
þeirra. Afí kenndi henni að elska
náttúmna og föðurlandið, bera
umhyggju fyrir því sem lifír og
öllu því sem íslenskt er. Kenndi
henni það sem þótti mest spenn-
andi, að gera kofa úr heyböggum
á sumrin og byggja bú með leggjum
og skeljum í holtinu í Bót. Þannig
varðveitti afi barnið í sjálfum sér
og byggði um leið upp þroska í
barnabarni sínu.
Gjafír afá voru ekki aðeins and-
legar, heldur einnig af veraldlegu
tagi. Þó að hið andlega sé endingar-
betra, sýndu hinar veraldlegu gjaf-
ir óendanlegar væntumþykju afa á
stúlkunni og veittu henni öryggi
og hlýju. Því að nær alltaf sem
stúlkan heimsótti afa leysti hann
hana út með gjöfum stakk aurum
í hönd hennar og sagði: „Þetta er
nú svo lítið, en eitthvað færðu þó
fyrir þetta." Og stúlkan þáði með
þökkum og gætti krónanna vel,
eyddi þeim ekki í vitleysu, því að
afí kenndi henni sparsemi og nýtni,
Blömastofa
Friöfinns
Suðuriandsbraut Í0
108 Reykjavík. Sími 31099
Opið ötl kvöld
til kl. 22,- einnig um helgar.
Skreytingar við öll tilefni.
Gjafavörur.
en þó örlæti og gjafmildi í senn.
Sagt er að sælla sé að gefa en
þiggja og aldrei fékk stúlkan tæki-
færi til að endurgjalda að fullu.
Ég þakka elsku afa. Hvíli hann
í friði.
Guðrún Skúladóttir Johnsen.
í hverjum manni býr sá jarðveg-
ur,_sem hann er sprottinn úr.
Árið 1908 þegar Stefán Péturs-
son fæddist í Bót í Hróarstungu á
Fljótsdalshéraði var lífíð í sveitinni
í föstum skorðum aldagamalla
hefða. Lífsafkoman byggðist á bú-
fénaði og allir áttu sitt undir ár-
ferði og gjöfum náttúrunnar.
Kjör manna og afrakstur betri
búa voru komin umdir þeim fjölda
hjúa, vinnukvenna og vinnumanna,
sem störfuðu við búskapinn og
hjúalögin tryggðu vinnukraft.
Einyrkjarnir lifðu í fátækt.
Það voru helst þeir, sem áttu
góðar jarðir sem bjuggu við góða
afkomu en bæði þeir og hinir eigna-
lausu bjuggu við stöðugt óöryggi
og margir liðu skort. Að loknum
vondum byl gat björgin legið frosin
innan bæjarlandsins.
En þrátt fyrir fátækt blómstraði
mannlífsauður og sá auður, sem
þannig sprettur upp er kannski
hinn mesti sem manneskjan eign-
ast.
Til þess að bæta sér upp óblíð
kjör og til að fá afl til að standa
gegn óbeisluðum náttúruöflum
blómstraði trúarlíf og iðkun ýmiss
konar andlegra mennta. Samgang-
ur milli bæja, vinaheimsóknir, gest-
ir í garði á ferð yfír landið úr og
í kaupstað, samkomur í sveitinni,
störf að hreppsmálum og iðkun
söngs og tónlistar, allt voru þetta
hin eiginlegu lífskjör, sem menn
nú halda að felist í peningum handa
á milli. Þegar maðurinn nýtur lítils
af veraldlegum auði þá snýst gildis-
matið um hinn óáþreifanlega auð,
trúarlíf, ræktun góðra dyggða og
menningu. Að fínna ráð sitt í hendi
forsjónar og almættis er oft upp-
spretta göfugra tilfinninga, trúar
og trausts.
Þetta er sá jarðvegur, sem Stef-
án Pálsson var sprottinn úr.
Stefán var Austfírðingur í báðar
ættir. Hann bar nafn föðurafa síns,
Stefáns Péturssonar, prests á Desj-
armýri og Hjaltastað, sem rakti
ættir sínar til fjölmargra presta úr
þremur landsfjórðungum en föður-
amma hans, Ragnhildur, var ættuð
frá Möðrudal á Fjöllum, dóttir
Metúsalems Jónssonar, sem nefnd-
ur var hinn sterki.
Að Stefáni stóð mikill frænd-
garður í föðurætt því hann átti 11
föðursystkini af bömum Stefáns
og Ragnhildar, sem upp komust.
í móðurætt var Stefán kominn
af Jóni Þorsteinssyni vefara, sem
við er kennd vefaraætt. Móðir hans
var Sigríður, dóttir Eiríks Einars-
sonar, sem hóf búskap í Egilsseli
í Fellum en keypti Bót í Hróars-
tungu árið 1878 er eigandinn flutti
vestur um haf.
Foreldrar Stefáns, þau Pétur og
Sigríður, hófu búskap í Bót árið
1907. Þremur árum síðar, þegar
Stefán var á þriðja ári, lést faðir
hans, aðeins 39 ára að aldri. Systk-
ini Stefáns voru einnig mjög ung
þegar þetta gerðist, Ingibjörg 7 ára
og Eiríkur 5 ára.
Sumarið 1912 fylgdi svo annað
stóráfall er bærinn í Bót brann með
mestöllum eigum fjölskyldunnar.
Það er til marks um dugnað ekkj-
unnar og bróður hennar, Gunn-
laugs, að sumarið eftir, 1913, var
lokið við að byggja nýtt og vandað
12 herbergja íbúðarhús úr steini,
sem enn stendur í góðri hirðu.
P *
f* Minningarkort
Bandalags Islenskra skáta
Stml: 91-23190
EXH
J
Þegar heimilisfaðirinn var fallinn
frá stóð móðirin uppi með þijú ung
börn og stórt bú á einni stærstu
og kostamestu jörðinni á Héraði.
Þetta bú rak hún svo næstu áratug-
ina af miklum myndarskap með
aðstoð barna sinna og margra hjúa
en fyrstu árin bjó hún með bróður
sínum, Gunnlaugi, síðar bónda á
Setbergi í Fellum.
Bærinn Bót stendur f Fljótsdals-
héraði miðju. Um hlaðið í Bót lá
þjóðbraut milli Norðurlands og
Austfjarða og þar lá leið þeirra,
sem byggðu Fljótsdalshérað að
norðan og vestan. Þeir áttu þar
leið hjá úr eða í kaupstað á Seyðis-
fírði eða á Reyðarfírði. Á heimilum,
sem þannig voru í sveit sett, var
stöðugur gestagangur og var þar
veittur beini hveijum þeim sem
bankaði upp á og aldrei talað um
greiðslu. Það orð fór af Sigríði,
móður Stefáns, að hún væri óvana-
leg rausnar- og myndarkona enda
var það ekki algengt á þessum tím-
um, að konur stæðu einar fyrir
stórbúi af slíkum myndarskap.
Þegar Stefán stálpaðist var hann
ásamt systkinum sínum stoð og
stytta móður sinnar í öllu, sem
búskapurinn krafðist. Hugur hans
stóð til náms en þegar hann hafði
lokið prófi frá Alþýðuskólanum á
Eiðum varð honum ljóst, að hann
gæti ekki yfirgefið móður sína og
horfíð úr búskapnum. Þetta setti
mark sitt á Stefán alla ævi. Það
kom m.a. fram í því, að ekkert var
honum ofar í huga síðar meir við
uppeldi eigin barna en að tryggja,
að þeim gæfíst öllum kostur á námi
eftir því, sem hugur þeirra stæði
til, og sat það fyrir öllu öðru.
Strax á barnsaldri kom í ljós,
að Stefán var hneigður fyrir tónlist
og söng. Var hann því um
fermingaraldur sendur vetrarlangt
til frænda síns, Bjöms í Hnefíls-
dal, til að læra á orgel. Bjöm var
mikill merkismaður, sjálfmenntað-
ur m.a. í stærðfræði og stjörnu-
fræði og sagði Stefán mér oft frá
dvölinni í Hnefílsdal og heimililbrag
þar, sem einkenndist af lærdómi,
tónlist og söng.
Tónlistin átti síðar eftir að verða
snar þáttur í lífi Stefáns, Hann
varð organisti í sókn sinni við
Kirkjubæ í Hróarstungu og síðar í
Egilsstaðasókn eftir að hún var
stofnuð. Sönglífið varð fastur þátt-
ur á heimili hans og þar þjálfaði
hann bæði kirkjukóra og karlakór.
Þegar kunningjar hittust tveir eða
fleiri á heimilinu gaf Stefán gjarn-
an tóninn með sinni falleg bassa-
rödd og þá var tekið lagið og sung-
in nokkur „fjárlög“ við undirleik
hans á orgelið.
Árið 1933 var mikið hamingjuár
í lífí Stefáns. Það ár kvæntist hann
Laufeyju Valdemarsdóttur Snæv-
arr, eftirlifandi konu sinni, frá
Norðfírði, sem hafði stundað nám
við Húsmæðraskólann á Hallorms-
stað. Þar var forsjónin Stefáni hlið-
holl því betri lífsförunaut hefði
enginn getað fengið.
Þau hjónin hófu búskap í Böt
hjá Sigríði, móður Stefáns, árið
1934. Þar bjuggu þau næstu 12
árin eða þar til þau brugðu búi og
gerðust landnemar í nýju þorpi,
sem þá var tekið að vaxa í fram-
haldi af byggingu læknisbústaðar
og sjúkraskýlis í landi Egilsstaða á
Völlum. Þar byggðu þau sér hús,
sem nefnt var Birkihlíð, og var það
þriðja íbúðarhúsið sem byggt var
í þorpinu fyrir utan iæknisbústað-
inn.
Á heimili þeirra Stefáns og Lauf-
eyjar var alltaf viðhöfð sú rausn
og gestrisni, sem fylgt hafði Bótar-
heimilinu. Þegar verslunin færðist
uppá Hérað urðu Egilsstaðir enda-
stöð fyrir alla Héraðsbúa, sem
þangað sóttu aðföng. Og eins og
verið hafði í Bót varð nú Birkihlíð
opin gestum og gangandi og þang-
að áttu margir erindi. Má segja,
að heimilið hafí staðið öllum opið
og var oft þétt skipaður bekkurinn.
Stefán hafði stundað vörubíla-
akstur meðfram búskapnum allt frá
því að hann eignaðist fyrstu bifreið-
ina árið 1939. Eftir að hann flutt-
ist til Egilsstaða urðu flutningar
hans aðalstarf ásamt með öðrum
skrifstofustörfum við Kaupfélag
Héraðsbúa yfír vetrarmánuðina.
Að erfðum og uppruna var Stef-
án mikill búrekstrarmaður og
traustur heimilisfaðir. Heimilið,
eiginkona og börnin sátu ávallt í
fyrirrúmi enda taldi hann það
mestu verðmæti lífsins. Þar var
vettvangur hins djúpa og staðfasta
kærleika, sem Stefán átti til að
bera og þess naut fjölskyldan í rík-
um mæli.
Þeim Laufeyju varð fímm bama
auðið: Elst er Birna Helga, fædd
1935, fulltrúi, gift Jóni Bergsteins-
syni, skrifstofustjóra en þau eiga
tvö böm, Jón Steinar, heilsugæslu-
lækni, og Laufeyju, laganema,
ásamt þremur barnabörnum; Pétur,
verkfræðingur, f. 1938, kvæntur
Hlíf Samúelsdóttur, heildsala, þau
eiga þijú böm, Stefán, viðskipta-
fræðing og MBÁ, Unni, sjúkra- '
þjálfara og Samúel, nema, ásamt
tveimur barnabömum, Stefanía
Valdís, f. 1942, kennari, gift undir-
rituðum, sem eiga þijú börn, Bald-
ur, tölvunarfræðing, Valdemar,
nema og starfsmanns VÍS, og Guð-
rúnu, nema, ásamt einu bama-
bami, Gunnsteinn, heilsugæslu-
læknir, f. 1947, kvæntur Helgu
Snæbjarnardóttur, hjúkmnarfræð-
ingi, þau eiga fjóra drengi, Snæ-
bjöm, Stefán, Áma Pétur og Gunn-
ar Helga, sem allir em undir
•fermingaraldri. Árið 1955 eignuð-
ust þau Laufey og Stefán dóttur,
Sigríði, sem lést innan eins árs ald-
urs.
Stefán var mikill félagsmála-
maður. Áhuga á þeim efnum tók
hann í arf frá föður sínum og afa
en báðir vora þeir annálaðir fyrir
störf sín í þágu almennings og
áhuga á almennri velferð. Stefán
var fyrst kosinn í hreppsnefnd Hró-
arstunguhrepps og sat þar þijú
kjörtímabil. Hann settist í fyrstu
hreppsnefndina, sem kjörin var í
hinum nýja Egilsstaðahreppi árið
1947 og sat þar lengst af fram til
ársins 1966. Stefán lét sér umhug-
að um mörg sameiginleg málefni
íbúanna á Egilsstöðum. Má þar
nefna viðgang sóknarstarfsins í
starfí organista og sem söngstjóri.
Hann hafði mikinn áhuga á eflingu
atvinnulífsins í hinu nýja byggð-
arlagi og var einn af fjóram stofn-
endum byggingafélagsins Brúnáss.
Þá gegndi Stefán þeirri trúnaðar-
stöðu um árabil að vera formaður
í sameiginlegri sjúkrahúsnefnd
allra hreppanna á Fljótsdalshéraði
og annaðist málefni sjúkraskýlis
og læknisbústaða. Gegndi hann þar
í senn formannsstarfi, starfí fram-
kvæmdastjóra og ráðsmanns og
útheimti það að sjálfsögðu ómælda
vinnu af hans hendi. Aldrei þáði
hann laun fyrir neitt af þessum
störfum. Fremur var að hann leggði
með sér heldur en hitt.
Fljótlega upp úr 1960, er þijú
af börnum Stefáns höfðu stofnað
heimili hér suður í Reykjavík, sá
hann að ekki yrði undan því vikist
að taka ákvörðun um hvort flytja
ætti suður. Stefán var maður hæg-
látur, fastur fyrir og ákveðinn og
hann íhugaði hvert mál vandlega.
Var það raunar eitt að hans aðal-
einkennum að flana aldrei að neinu.
Hann ræddi oft um hugsanleg
vistaskipti og fann ég hve það var
honum erfíð ákvörðun að rífa sig
upp með rótum. Hefur mér oft orð-
ið hugsað til þess, að margir hafa
þurft að glíma við sömu ákvörðun
á undanförnum áratugum, þótt lítið
hafí heyrst um það talað. Niður-
staðan varð sú, að þau Laufey
fluttu til Reykjavíkur 1966 og sett-
ust þá að í íbúð, sem þau festu
kaup á við Hjarðarhaga. Stefán hóf
störf hjá Kirkjugörðum Reykjavík-
ur þar sem hann var fastur starfs-
maður allt fram til ársins 1980 er
hann hætti störfum sökum aldurs.
Ekki létu félagsmálin hann í friði
þótt hann væri kominn hingað suð-
ur því eitt af fyrstu verkum hans
var að standa fyrir því ásamt vini
sínum, Þórarini Þórarinsyni, skóla-
stjóra frá Eiðum, að stofna Átt-
hagasamtök Héraðsbúa. Var hann
fyrsti formaður þeirra. Samtökin
hafa starfað síðan með miklulm
blóma.
Sá sem þetta skrifar kynntist
Stefáni Péturssyni, sem verðandi
tengdasonur á heimilinu í Birkihlíð
árið 1960. Það var eitt af lyndisein-
kennum Stefáns, eins og sagt var
um afa hans, að hann var heldur
þurr á manninn við fyrstu kynni
en ef hann mætti kunningja sínum
þá lék hýrt bros um andlitið og
hann heilsaði með léttu spaugi.
Fyrstu stundirnar með Stefáni vora
því fremur þegjandalegar og það
var eins og hann vildi bregða máli
á þennan væntanlegan tengdason.
Ég dvaldi síðan á heimili þeirra
Laufeyjar í Birkihlíð sumurin 1961
og 1962 og áttum við Stefán þá
margar góðar stundir saman, sér-
staklega í ferðum við að sækja möl
út á Hólssand við Héraðsflóa eða
þá vikur í Arnardal á Möðradals-
öræfum. Hann var óþreytandi við
að segja mér frá mönnum og mál-
efnum á Fljótsdalshéraði og við
nutum saman hinnar annáluðu
náttúrafegurðar þar um slóðir.
Hann var óspar á að kenna mér
ömefni og af þessum sökum finnst
mér ég ekki þekkja neitt héfácð
betur en heimaslóðir hans.
Alla tíð síðan tel ég mig hafa
verið lánsaman að hafa átt þess
kost að kynnast Stefáni, fjölskyldu
hans og átthögum. Það var hvort
tveggja að fá tækifæri til að kynn-
ast þeim menningararfi, sem Stef-
án var svo ágætur fulltrúi fyrir,
en þó fyrst og fremst hitt að kynn-
ast mannkostum hans og styrkleika
slík stoð sem hann var í öllum
málum sem vörðuðu börn hans,
tengdabörn og bamaböm. Það var
einmitt svo eftirtektarvert við þau
Laufeyju hvernig þau tóku við
tengdabörnum sínum og útdeildu
til þeirra hlýju og umhyggju jafnt
og til eigin barna. Þannig var og
þegar bamabömum og síðar barna-
barnabörnun tók að fjölga, að allt-
af var pláss fyrir fleiri og jafnt
útdeilt til allra.
Þetta eru kveðjuorð mín til Stef-
áns, tengdaföður míns. Blessuð sé
minning hans.
Megi friður vera með þér, Laufey
mín, meðan ykkar leiðir skiljast,
Stefáns og þín.
Skúli G. Johnsen.
Kveðja frá Átthagasamtök-
um Héraðsmanna, Reykjavík
í þessum fáu línum verður ekki
rakin ættar- eða ævisaga Stefáns
frá Bót, aðeins minnst afskipta
hans af félagsskap Héraðsmanna
í Reykjavík og nágrenni. Undirbún-
ingsfundur að þeim samtökum var
haldinn á heimili hans 18. október
1972. Hann var kosinn í fyrstu
stjórn félagsins ásamt Þórarni frá
Eiðum og Einari frá Kóreksstaða-
gerði. Þeir félagar veittu félaginu
forstöðu fyrsta áratuginn og mörg
ráð þægileg sóttu Héraðsmenn til
Stefáns fyrr og síðar, meðan heilsa
hans entist, en síðustu árin var hun
þrotin. Þá tóku börn hans, Birna
og Pétur, við hlutverki hans og
hafa verið samtökunum dijúgir
liðsrnenn.
Átthagasamtök Héraðsmanna
kveðja heiðursfélaga sinn með
þakklæti fyrir samstarfið og votta
ekkju hans og bömum dýpstu sam-
úð.
Stjórn Átthagasamtaka
Héraðsmanna.