Morgunblaðið - 22.08.1992, Blaðsíða 5

I
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 22. ÁGÚST 1992

5
Byggð hélst á Stöng í Þjórsárdal fram á 13. öld
Breytt veðurfar og
ofbeit eyddu byggð
KIRKJUGARÐURINN sem Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson fornleifa-
fræðingur kom niður á við uppgröft á Stöng i Þjórsárdal í sumar
reyndist vera aðeins 50 sentímetrum neðan við botn skurðs sem
Aage Russell og Kristján Eldjárn grófu við rannsóknir sínar á fom-
minjum j;ar árið 1939. Með rannsóknum sínum í sumar kveðst Vil-
hjálmur Örn hafa fengið staðfestingu á því að byggð hélst á Stöng
fram á 13. öld. Minjar um þrjár byggingar reistar á sama stað komu
í ljós við uppgröftinn. Efst var lítil kirkja, þá smiðja og neðst skáli
frá því skömmu eftir landnám norrænna manna. Meðal gripanna
sem fundust við uppgröftinn í sumar var lítill klæðispijónn úr beini
og örlítið bronslauf af baltneskum uppruna. Slík bronslauf em þekkt
annars staðar í norðanverðri Skandinavíu, baltnesku löndunum og
allt austur i Rússland. Þau eru venjulega talin vera frá 10. og ll.öld.
Klæðispijónninn, sem líklega er gerður úr hvalbeini, er í líkingu
axar, en það var tákn Ólafs helga Noregskonungs.
í sumar gróf Vilhjálmur Öm upp
rúst húss austan við yfirbyggðu
skálarústina á Stöng, sem grafín
var upp árið 1939. Rústin var talin
vera af útibúri en Vilhjálmur Örn
komst að því að hún var af kirkju
Stangarbænda. Hann álítur að
kirkjan sé frá fyrstu árum kristni
á íslandi og hafi verið í notkun
fram undir aldamótin 1200. Að
sögn Vilhjálms Arnar hefur kirkjan
verið því sem næst 6x4 metrar að
flatarmáli, hlaðin úr torfi og grjóti
nema vesturhliðin sem var þiljuð.
Austurgaflinn var kórlaga og segir
Vilhjálmur Örn að torfkirkjur af
þessari gerð séu þekktar frá fyrstu
árum kristni í Færeyjum og á
Grænlandi.
Vestan og sunnan kirkjuleifanna
kom í ljós grafreitur. Alls voru
opnaðar sjö grafir og sér í fimm
til viðbótar. Grafirnar liggja mjög
þétt og voru leifar af trékistum í
flestum þeirra. Beinin hafa ekki
varðveist vel, en meðfram einni
kistugröfinni fundust nokkuð vel
varðveitt bein af fullvaxta karl-
manni. Kjálki og kjálkabrot þessa
manns bera erfðafræðileg ein-
kenni, tanngarð innan á neðri
kjálka (torus mandibularis), en bein
með sömu einkenni fundust við
uppgröft í Skeljastaðakirkjugarði
neðar í Þjórsárdal árið 1939. Þang-
að til í sumar var Skeljastaða-
kirkjugarður eini þekkti kirkju-
garður hinna fomu Þjórsdæla.
Beinin á Stöng benda til þess að
torus mandibularis hafi verið ætt-
arfylgja í Þjórsárdal til forna.
Undir kirkjuleifunum var smiðja
og undir henni komu í ljós leifar
af enn eldri byggingu. Þá byggingu
álítur Vilhjálmur hafa verið skála
sem sé eldri en skálinn sem grafinn
var upp árið 1939, og annar skáli
sem er undir yfirbyggðu rústinni.
Tiltölulega litlar rannsóknir fóra
fram á þessum forna skála í sum-
ar, en fyrir miðri rústinni er elda-
hella langelds skálans. Ekki verður
hægt að fá heillega mynd af þess-
um skála þar sem grafirnar hafa
verið grafnar í gegnum gólf hans.
Þetta hús segir Vilhjálmur að hafi
verið reist skömmu eftir landnám,
því að gjóskulag sem aldursgreint
er frá því um 900, liggur rétt und-
ir gólfi hússins.
Tilgangurinn með uppgreftrin-
um var að athuga afstöðu mann-
vistarlaga við gjóskulög og ganga
úr skugga um stærð útibúrsins,
sem reyndist vera kirkja. Helsta
niðurstaða rannsóknanna er sú að
byggð lagðist af á Stöng að
minnsta kosti 125 áram síðar en
talið hefur verið. Þessu til staðfest-
ingar nefnir Vilhjálmur Öm einkum
þrennt. í fyrsta lagi afstöðu
þekktra gjóskulaga við mannvist-
arlög. Gjóska úr Heklugosinu 1104
fannst undir mannvistarleifum, en
flestir vísindamenn hafa allt fram
til þessa álitið það gos hafa eytt
byggð efst í Þjórsárdal. I öðra lagi
segir Vilhjálmur Örn á annan tug
kolefnisgreininga (C14) á viðarkol-
um og dýrabeinum frá Stöng hafa
sýnt aldur fram á 13. öld. Þá hafi
gripir, sem fundist hafa á Stöng
bæði í sumar og við fyrri rannsókn-
ir þar, reynist vera yngri en svo
að byggð geti hafa lagst þar af í
gosinu 1104. Hér nefnir Vilhjálmur
Örn sérstaklega leirkersbrot með
grænum gierangi sem við aldurs-
greiningu hafi reynst vera frá því
eftir 1200. Að þessu samanlögðu
Morgunblaðið/TÓ
Fornleifafræðingarnir Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson og Bjarni
Einarsson við mælingar á fornminjum.
kveðst Vilhjálmur álíta að gosið
1104 hafí ekki eitt sér hrakið bú-
endur frá Stöng. Þar hafi komið
til fleiri þættir, bæði seinni gos í
Heklu, ofbeit og ofnýting skóga
ásamt kólnandi veðurfari.
Vilhjálmur hóf rannsóknir á
Stöng árið 1983. Hann hélt áfram
rannsóknum þar sumarið eftir og
einnig 1986. Áformað er áð halda
áfram uppgreftri á fomminjunum
á Stöng næsta ár. Auk Vilhjálms
Amar störfuðu að rannsókninni
Bjarni Einarsson fornleifafræðing-
ur og aðstoðarmennirnir Einar
Jónsson, Gísli Sigurðsson og Irene
Bang-Moller. Þá veittu starfsmenn
Landsvirkjunar í Búrfellsvirkjun
Vilhjálmi Erni ýmsa aðstoð við
rannsóknirnar.
• •
Hin árlega stórútsala okkar é
pottaplantwm er haffin
ttaplö«*«r \
Allar P
Opið alla daga frá kl. 9-22. Sími 689070
Dami um verð:
Áður Nú
Jukkur ca. 35 sm. 7657- 379.-
Jukkur ca. 45 sm. 938:- 469.-
Jukkur ca. 60 sm. -F468,- 749.-
Gúmmítré 677.-
Fikus Benjamini ca. 60 sm. 9437- 660.-
Fikus (tvílitur) 6er- 364.-
Burknar I 498:- 289.-
Burknar II éOTT- 364.-
Begóníur 64c- 449.-
Schefflera h5fS.- 986.-
Asparagus 660:- 498.-
Alpafjóla (stór) 825:- 570.-
HVÍTA HÚSID /SÍA