Morgunblaðið - 06.10.1992, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 6. OKTÓBER 1992
Álitsgerð um mál
Eðvalds Hinrikssonar
HÉR fer á eftir álitsgerð, sem Stefán Már
Stefánsson, lagaprófessor, og Eiríkur Tóm-
asson, hæstaréttarlögmaður, hafa tekið
saman að beiðni Þorsteins Pálssonar dóms-
málaráðherra vegna ásakana Simon Wies-
enthal-stofnunarinnar á hendur Eðvald Hin-
rikssyni.
1. Inngangur.
í tilefni af þeim ásökunum, sem fram koma
í bréfi Simon Wiesenthal stofnunarinnar til
forsætisráðherra íslands, Davíðs Oddssonar,
dagsettu 18. febrúar sl., í garð Eðvalds Hinriks-
sonar (áður Evalds Mikson), höfum við undirrit-
aðir tekið saman eftirfarandi álitsgerð um
málið, að beiðni dómsmálaráðherra, Þorsteins
Pálssonar. í bréfi þessu er Eðvald m.a. sakaður
um óhæfuverk í garð gyðinga og annarra borg-
ara í Eistlandi í heimsstyijöldinni síðari, þ. á m.
er honum gefið að sök að hafa tekið suma
þeirra af lífi.
í bréfi stofnunarinnar tii dómsmálaráðherra,
dagsettu 23. febrúar 1992, er í fyrsta lagi
spurst fyrir um hvaða íslensk lagaákvæði gildi
um þá háttsemi sem stofnunin sakar Eðvald
um, í öðru lagi hvort rannsókn á hendur honum
geti hafíst á íslandi ef þessar ásakanir væru
nægum gögnum studdar, í þriðja lagi hvort
unnt sé að framselja hann til Eistlands, til
Sovétríkjanna eða til ísraels og loks í fjórða
lagi hvort unnt sé að lögsækja hann fyrir brot
á íslenskri innflytjendalöggjöf.
Með bréfí dómsmálaráðuneytisins, dagsettu
1. mars sl., var okkur undirrituðum falið að
veita lögfræðileg svör við fyrrgreindum spurn-
ingum og jafnframt að láta í ljós álit okkar á
því hvort rétt sé eða skylt að hefja hér á landi
opinbera rannsókn á hendur Eðvald á grund-
velli þeirra gagna sem okkur hafa borist. Hins
vegar viljum við taka sérstaklega fram að við
höfum ekki rannsakað sjálfstætt þær ásakanir,
‘sem bomar eru á Eðvald, enda teljum við okk-
ur ekki hafa heimild til þess að framkvæma
slíka rannsókn. Við samningu greinargerðar-
innar höfum við stuðst við eða haft hliðsjón
af eftirgreindum gögnum:
A. Gögnum frá dómsmálaráðuneytinu um
það hvenær Eðvald Hinriksson kom hingað til
lands, hvenær og með hvaða hætti honum var
veitt landvistarleyfí og síðar íslenskur ríkis-
borgararéttur.
B. Bréfum Simon Wisenthal stofnunarinnar
til forsætisráðherra og dómsmálaráðherra
ásamt ljósrituðum gögnum, sem stofnunin hef-
ur sent forsætisráðherra með bréfí, dagsettu
10. júní sl., en þar er annárs vegar um að
ræða skjöl úr þjóðskjalasafninu í Tallinn í Eist-
landi og hins vegar skjal úr skjalasafni fínnsku
ríkislögreglunnar, sbr. lista yfír skjölin sem
fylgdi bréfínu.
C. Greinargerð Eðvalds Hinrikssonar, dag-
settri 24. febrúar 1992, ásamt gögnum, er
hann hefur sent dómsmálaráðherra, þ. á m.
ljósrit af yfírheyrslum yfír honum sjálfum og
fjölmörgum öðrum vitnum fyrir sænskum yfír-
völdum árið 1946. Ennfremur greinargerð
hans, dagsettri 9. september 1992, ásamt fjöl-
mörgum fylgiskjölum, þ. á m. blaðaúrklippum
og bréfum, en greinargerð þessi barst okkur
frá lögmanni Eðvalds, Gunnari Guðmundssyni,
héraðsdómslögmanni.
D. Upplýsingum um löggjöf um stríðsglæpi
og skyld afbrot frá ýmsum löndum, svo og
upplýsingum um meðferð sambærilegra mála
í sumum þeirra.
E. Fræðiritum og fræðigreinum, jafnt inn-
lendum sem erlendum, um refsirétt og þjóðarétt.
Álitsgerðinni er skipt í þijá hluta, auk þessa
inngangskafla. í öðrum kafla er gerð grein
fyrir þeim ákvæðum í íslenskum lögum og þjóð-
réttarheimildum sem málið kunna að varða. Í
þriðja kafla er fjallað um atvik málsins, miðað
við þau gögn sem fyrir liggja, og sakargiftir á
hendur Eðvald Hinrikssyni. Loks eru í fjórða
kafla dregnar saman helstu niðurstöður.
2. íslensk lög og þjóðréttarreglur
2.1. íslensk refsilögsaga.
Réttarreglur um refsilögsögu íslenska ríkis-
ins er að finna í I. kafla almennra hegningar-
Iaga nr. 19, 12. febrúar. 1940, með síðari breyt-
ingum. f refsilögsögu ríkis felst jafnt vald til
þess að setja refsilög og vald til þess að fram-
fylgja slíkum lögum með rannsókn, dómi og
fullnustu refsingar.
Meginreglan um refsilögsögu íslenska ríkis-
ins kemur fram í 4. gr. alm. hgl., en þar segir
að refsað skuli eftir íslenskum hegningarlögum
fyrir (a) brot framin innan íslenska ríkisins og
(b) brot framin á íslenskum skipum eða í ís-
lenskum loftförum, hvar sem þau hafa þá ver-
ið stödd. Til viðbótar þessari reglu er að finna
aðrar reglur, sem rýmka lögsögu íslenska ríkis-
ins, þ. á m. er að fínna slíka reglu, svonefnda
þegnreglu, í 5. gr. alm. hgl.
I 1. mgr. 5. gr. alm. hgl. segir orðrétt: „Fyr-
ir verknað, sem íslenskir ríkisborgarar eða
menn, búsettir á íslandi, hafa framið erlendis,
skal refsað eftir íslenskum hegningarlögum:
1. Ef brot er framið á stað, sem refsivald
annaira ríkja nær ekki til að þjóðarrétti, og
var þá jafnframt refsivert eftir lögum heimarík-
is sakbomings.
2. Ef brot er framið á stað, sem refsivald
annars ríkis nær til að þjóðarrétti, og var þá
jafnframt refsivert eftir lögum þess.“
Að þessum skilyrðum uppfylltum skal, sam-
kvæmt þessu ákvæði, refsa íslenskum ríkis-
borgurum eftir íslenskum refsilögum án tillits
til þess hvar brot var framið. Ekki skiptir
máli hvort sá, sem brot hefur framið, hefur
verið íslenskur ríkisborgari þegar hann framdi
brotið, heldur er miðað við það hvort sakbom-
ingur sé íslenskur ríkisborgari þegar mál er
höfðað, sbr. orðalagið „hafa framið erlendis" í
fyrrgreindu lagaákvæði. (Sjá nánar Alþingistíð-
indi 1939 A, bls. 355.) Sú regla, að íslenskum
ríkisborgurum skuli refsað eftir íslenskum refsi-
Iögum, er nátengd þeirri reglu, sem fram kem-
ur í 2. gr. laga nr. 13, 17. apríl 1984, um fram-
sal sakamanna og aðra aðstoð í sakamálum,
þar sem segir að ekki megi framselja íslenska
ríkisborgara til annars ríkis.
2.2. Islensk lagaákvæði um framsal saka-
manna.
Með framsali sakamanns er átt við það að
maður sé fluttur nauðugur og afhentur erlendu
ríki vegna refsiverðrar háttsemi sem hið er-
lenda ríki sakar manninn um eða hefur ákært
eða dæmt hann fyrir. Ríki er almennt ekki
skylt að þjóðarétti að framselja til annars ríkis
einstaklinga sem búa í ríkinu eða hafa leitað
þar hælis, svo sem síðar verður sýnt fram á.
Hins vegar ber annað hvort að refsa brota-
manni í því ríki, þar sem hann býr eða hann
hefur Ieitað hælis í, eða framselja hann til þess
ríkis þar sem brot var framið.
Viðleitni þjóða til þess að beijast gegn refsi-
verðri háttsemi hefur Ieitt til þtss að teknar
hafa verið upp reglur um framsal sakamanna
og er meginreglan sú, séu skilyrði framsals
fyrir hendi, að sakamennn eru framseldir til
þess ríkis þar sem brot var framið. Heimildir
til framsals geta ýmist verið í landslögum eða
í þjóðréttarsamningum milli ríkja. Oftast er
hvoru tveggju til að dreifa. Framsal getur ver-
ið mjög íþyngjandi fyrir þann, sem það beinist
að, og er því óheimilt nema fyrir hendi sé heim-
ild í lögum eða þjóðréttarsamningi.
Það er sem fyrr segir meginregla íslenskra
laga að íslenskum ríkisborgurum skuli refsað
eftir íslenskum lögum, en um framsal saka-
manna og aðra aðstoð í sakamálum gilda nú
lög nr. 13/1984. Lög þessi voru sett vegna
fyrirhugaðrar aðildar Islands að samningi Evr-
ópuráðsins um framsal sakamanna (ásamt
tveimur viðbótarsamningum) og samningi ráðs-
ins um gagnkvæma aðstoð í sakamálum (ásamt
viðbótarsamningi). Lögin eru byggð á því sjón-
armiði, sem að framan greinir, að með fram-
sali sé um að ræða alvarlega skerðingu á frelsi
einstaklings og ætti það því einungis að eiga
sér stað samkvæmt skýrri lagaheimild. Skilyrði
laganna um framsal eru ennfremur lágmarks-
skilyrði og þess vegna er unnt að hafna beiðni
um framsal af ástæðum, sem ekki eru lögfest-
ar, ef ekki hefur verið samið um annað með
þjóðréttarsamningi. (Alþt. 1983/1984 A, bls.
788 og 790.)
í 2. gr. laga nr. 13/1984 segir orðrétt: „Ekki
má framselja íslenska ríkisborgara." Sam-
kvæmt þessu orðalagi skiptir ekki máli hvort
sá, sem brot hefur framið, hefur verið íslensk-
ur ríkisborgari þegar brot var framið, sbr. það
sem fyrr segir um 1. mgr. 5. gr. alm. hgl.
Þá er rétt að vekja athygli á 7. gr. laga nr.
13/1984 sem er svohljóðandi: „í sérstökum til-
fellum má synja um framsal ef mannúðarástæð-
ur mæla gegn því svo sem aldur, heilsufar eða
aðrar persónulegar aðstæður." Um þetta
ákvæði segir m.a. svo í greinargerð þeirri sem
fylgdi frumvarpi til laganna: „Það má þó fyrir-
fram ekki útiloka að upp geti komið tilfelli þar
sem þær afleiðingar sem framsal hefur í för
með sér fyrir viðkomandi séu í svo miklu ósam-
ræmi við málavexti og eðlilega hagsmuni er-
lenda ríkisins í að til framsals komi að telja
má það ósamræmanlegt mannúðarsjónarmiðum
að heimila framsal. — Með hliðsjón af þessum
atriðum hafa hin Norðurlöndin gert fyrirvara
við Evrópusamning um framsal sakamanna,
um að heimilt sé að synja beiðni um framsal
ef telja má framsal með tillit til aldurs, heilsu-
fars eða annarra persónulegra aðstæðna hafa
í för með sér alvarlegar afleiðingar sem eru í
fullkomnu ósamræmi við málavexti ... — Þegar
í frumvarpinu er talað um „aðrar persónulegar
aðstæður" en aldur og heilsufar eru hafðar í
huga félagslegar aðstæður mannsins í heild.
Við mat á því getur m.a. skipt máli hvort við-
komandi á fjölskyldu hér á-landi, hversu lengi
hann hefur búið hér og hvort hann reki hér
atvinnustarfsemi eða hafí fasta atvinnu. — Við
mat á því hvort framsal er í ósamræmi við
mannúðarástæður verður að hafa í huga í fyrsta
lagi að ekki má beita þeim sjónarmiðum nema
í alveg sérstökum tilfellum því annars missir
framsalskerfíð gildi sitt í alþjóðlegu samstarfi
á sviði afbrotamála og að þeim atriðum sem
mæla gegn framsali af framangreindum ástæð-
um ber að beita með hliðsjón af þeim hagsmun-
um sem erlenda ríkið hefur af framsali, m.a.
með tilliti til grófleika afbrotsins og hversu
langt er um liðið síðan það var framið." (Alþt.
1983/1984 A, bls. 799.)
Samkvæmt því, sem nú hefur verið rakið,
telst óheimilt að gildandi íslenskum lögum að
framselja íslenska ríkisborgara til annarra ríkja
nema fyrir því sé skýr heimild í þjóðréttarsamn-
ingi sem lögtekinn hefur verið.
2.3. Fyming sakar að íslenskum rétti og
skyld atriði.
I 1. mgr. 2. gr. alm. hgl. segir orðrétt: „Hafí
refsilöggjöf breyst frá því að verknaður var
framinn til þess er dómur gengur, skal dæma
eftir nýrri lögunum, bæði um refsinæmi verkn-
aðar og refsingu. Aldrei má þó dæma refsingu,
nema heimild hafí verið til þess í lögum, þegar
verk var framið, og ekki þyngri refsingu en
orðið hefði eftir þeim lögum."
Samkvæmt 272. gr. alm. hgl. öðluðust lögin
gildi sex mánuðum eftir að þau hlutu staðfest-
ingu konungs, þ.e. 12. ágúst 1940. Fram að
þeim tíma giltu hér á landi almenn hegningar-
lög handa Islandi frá 25. júní 1869.
Með fymingu sakar er átt við það að réttur
til þess að höfða mál á hendur manni fyrir refsi-
vert brot sé niður fallinn ef tiltekinn timi er lið-
inn frá því að brotið var framið. Reglur um
fymingu sakar styðjast öðrum þræði við réttarf-
arsástæður, en öflun sönnunargagna og mat á
sönnun verður að sjálfsögðu mun erfíðara eftir
því sem lengri tími líður frá því að brot var
framið. Reglumar styðjast einnig við það sjónar-
mið að refsing er ekki talin ná tilgangi sínum
þegar langur tími er liðinn frá broti.
I 81. gr. alm. hgl., eins og henni var breytt
með 5. gr. laga nr. 20, 18. maí 1981, er mælt
fyrir um fymingu sakar samkvæmt íslenskum
refsilögum. í 4. tl. 1. mgr. segir orðrétt að sök
fyrnist „á 15 árum, ef þyngsta refsing við broti
er 16 ára fangelsi eða lengra tímabundið fang-
elsi.“ Af þessu ákvæði verður dregin sú gagn-
ályktun, svo sem skýrt er tekið fram í greinar-
gerð með fmmvarpi því, sem varð að lögum
nr. 20/1981, að brot, sem ævilangt fangelsi
liggur við, séu ekki háð fymingu. (Alþt.
1980-81 A, bls. 324.) Brot þessi em landráð,
sbr. 86. og 87. gr. alm. hgl., brot gegn stjóm-
skipan ríkisins, sbr. 98. og 100. gr. alm. hgl.,
bamsrán, sbr. 193. gr. alm. hgl., manndráp,
sbr. 211. gr. alm. hgl., mannsrán, sbr. 2. mgr.
226. gr. alm. hgl., og ítrekað rán, sbr. 255.
gr. alm. hgl. Þyngri viðurlög lágu við flestum
af þessum brotum samkvæmt eldri hegningar-
lögum, sbr. 72., 73., 86., 187. og 245. gr. þeirra
laga, þó að undanskildum árás á Alþingi, bams-
og mannsráni, sbr. 100., 193. og 2. mgr. 226.
gr. alm. hgl. Þess má geta að til skamms tíma
var lögð allt að ævilangri fangelsisvist við
nauðgun, sbr. 194. gr. alm. hgl., en með 2.
gr. lága nr. 40, 26. maí 1992 var ákvæðinu
breytt og mælt fyrir um að þyngsta refsing
fyrir nauðgun skyldi framvegis vera 16 ára
fangelsi.
í íslenskum lögum er ekki að fínna refsi-
ákvæði, sem lúta sérstaklega að stríðsglæpum,
glæpum gegn mannkyninu eða þjóðarmorði
(hópmorði) (á ensku ,,genocide“), en hugtök
þessi eru skilgreind í kafla 2.5.2 hér á eftir.
Stríðsglæpir, glæpir gegn mannkyninu og þjóð-
armorð teljast því ekki sjálfstæð afbrot (á lat-
ínu „delicta sui generis") að íslenskum rétti,
heldur ber að beita viðeigandi refsiákvæðum,
t.d. ákvæðinu um manndráp í 211. gr. alm.
hgl., eftir því sem við á.
2.4. Höfðun opinbers máls að íslenskum
rétti.
Samkvæmt V. kafla laga um meðferð opin-
berra mála nr. 19, 26. mars 1991, sem tóku
gildi 1. júlí 1992, er ríkissaksóknari æðsti hand-
hafi ákæruvalds nema í þeim undantekningar-
tilvikum þar sem mál skal því aðeins höfða að
dómsmálaráðherra hafí mælt svo fyrir, sbr. t.d.
97. og 150. gr. aim. hgl. Samkvæmt 1. mgr.
26. gr. laga nr. 19/1991 hefur dómsmálaráð-
herra eftirlit með framkvæmd ákæruvalds og
getur krafíð ríkissaksóknara skýrslna um ein-
stök mál, en ráðherra getur hins vegar hvorki
gefíð ríkissaksóknara fyrirmæli um hvort rann-
sókn skuli hefja í tilteknu máli né hvemig stað-
ið skuli að rannsókn þess. Frá þeirri reglu er
gerð smávægileg undantekning í 2. mgr. sömu
greinar, en hún skiptir engu máli varðandi það
álitaefni sem hér er til úrlausnar.
Hlutverk ríkissaksóknara er orðað svo í 1.
mgr. 27. gr. laga nr. 19/1991: „Ríkissaksókn-
ari skal, eftir því sem unnt er, fylgjast með
því að þeir sem afbrot fremja verði beittir lög-
mæltum viðurlögum." Samkvæmt 2. mgr. sömu
greinar höfðar ríkissaksóknari opinber mál,
önnur en þau sem hann felur öðmm saksókn-
umm eða falin eru lögreglustjórum.
Svo sem fram kemur í í greininni hvílir sú
frumskylda á ákæmvaldinu að höfða mál á
hendur manni sem með rökum er borinn þeim
sökum að hafa framið afbrot. Þessi skylda er
þó takmörkuð af öðrum meginreglum sem gilda
um meðferð sakamála samkvæmt íslenskum
lögum og þjóðréttarsamningum sem ísland
hefur gerst aðili að.
Samkvæmt 45. gr. laga nr. 19/1991 hvílir
á ákæruvaldinu „sönnunarbyrði um sekt sak-
bomings og atvik, sem telja má honum í óhag“.
Sama regla kemur fram í 2. mgr. 6. gr. Evrópu-
ráðssamningsins um vemdun mannréttinda og
mannfrelsis. Það leiðir af þessari meginreglu
að ákæmvaldið höfðar því aðeins mál að fyrir
liggi sönnunargögn í málinu sem séu nægileg
eða líkleg til sakfellingar. Leiki vafí á sekt
þess manns, sem sökum er borinn, er mál fellt
niður, a.m.k. að svo stöddu, sbr. 76. og 112.
gr. laga nr. 19/1991.
í sumum ríkjum ber ákæruvaldinu skylda til
þess að höfða mál ef það telur, miðað við þau
sönnunargögn sem fyrir liggja, að sakborning-
ur verði fundinn sekur fyrir dómi, lögmætisregl-
an („legalitets princippet"). í rétti margra ann-
arra ríkja, þ. á m. í íslenskum rétti, gildir þó
önnur regla, þ.e. heimildar- eða matsreglan
(„opportunitets princippet"). Þannig er ríkis-
saksóknara heimilt samkvæmt íslenskum lög-
um að falla frá saksókn þó að hann hafi kom-
ist að þeirri niðurstöðu að maður hafí framið
afbrot og verði fundinn sekur fyrir dómi ef
atvik máls eru mjög sérstök og óvenjuleg.
Heimildar- eða matsreglan tekur m.a. mið
af því að markmið refsingar eigi fyrst og fremst
að vera tvíþætt, að vama því að aðrir fremji
afbrot og að koma í veg fyrir að sami maður
fremji afbrot að nýju, en síður að koma fram
því, sem nefnt hefur verið endurgjald eða hefnd-
ir, sbr. t.d. greinargerð með frumvarpi til alm.
hgl. (Alþt. 1939 A, bls. 352-3.) Þá gefur regl-
an svigrúm til þess að falla frá saksókn af
réttarfarsástæðum, t.d. vegna fyrirsjáanlegra
örðugleika á því að sanna sekt sakbomings
vegna þess hve langt er liðið frá því að ætlað
brot hefur verið framið jafnvel þótt sök sé enn
ófymd. Reglunni verður þó því aðeins beitt að
almannahagsmunir krefjist ekki málshöfðunar.
í 2. mgr. 113. laga nr. 19/1991 segir þannig
að falla megi frá saksókn „ef brot hefur valdið
sakborningi sjálfum óvenjulegum þjáningum
og málssókn þykir ekki biýn af almennum refsi-
vörsluástæðum" eða „ef sérstaklega stendur á
og telja verður að almannahagsmunir krefjist
ekki málshöfðunar“. í 3. mgr. sömu greinar
er gert ráð fyrir að telji ríkissaksóknari ástæðu
til að falla frá saksókn, en álíti jafnframt vafa
leika á heimild sinni til þess, geti hann óskað
eftir að dómsmálaráðherra geri tillögu til for-
seta íslands um niðurfellingu saksóknar sam-
kvæmt ákvæðum 29. gr. stjómarskrárinnar nr.
33/1944.
Telja verður að þessi meginregla í íslensku
refsiréttarfari hafí þýðingu við úrlausn máls
þessa eins og síðar verður rakið.
2.5. Alþjóðlegar refsiheimildir.
Réttarheimildir á sviði þjóðaréttar eru eink-
um venjuréttur, þjóðréttarsamningar og
ákvarðanir, teknar af alþjóðlegum. stofnunum
með löglegri heimild.
2.5.1. Þýðing.
Það leiðir af ákvæðum stjómarskrárinnar
nr. 33, 17. júní 1944, með síðari breytingum,
að þjóðaréttur hefur ekki lagagildi hér á landi,
þ. á m. ákvæði í þjóðréttarsamningum. Þjóða-
réttur er því hvorki bindandi fyrir íslenska ríkis-
borgara né stjórnvöld eða dómstóla hér á landi
heldur aðeins fyrir íslenska ríkið sem slíkt.
Dæmi eru þó til um það áð þjóðréttarreglur
séu teknar upp í íslensk lög. Þegar svo stendur
á'ber íslenskum dómstólum og stjórnvöldum
að beita þeim reglum með venjulegum hætti
og eftir atvikum gegn íslenskum ríkisborgurum.
Þótt þjóðréttarreglur séu ekki teknar upp í
sett íslensk lög er það hins vegar talin vera
almenn regla, sem byggist á réttarvenju, að
íslenskum dómstólum og stjómvöldum sé skylt
að túlka íslenskar lagareglur í samræmi við
þjóðarétt eftir því sem unnt er. Þjóðaréttur er
samkvæmt þessu ótvírætt réttarheimild, svo
sem meginreglur laga og eðli máls geta verið.
Yfírleitt má fullyrða að ákvæði íslenskra laga
og orðalag þeirra þurfí að vera alveg skýrt ef
túlka á ákvæðin í andstöðu við þær reglur sem
leiddar verða af þjóðarétti. Þær reglur, sem
gerð hefur verið grein fyrir hér að framan,
þ. á m. þegnreglan, eru öðrum þræði settar til
þess að fullnægja þjóðréttarlegum skuldbind-