Morgunblaðið - 12.11.1992, Síða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 12. NÓVEMBER 1992
Ríkísvald og markaðir
eftir ívar Jónsson
Efnahagslegir yfirburðir Jap-
ana og ýmissra ný-iðnvæddra
landa A-Asíu hafa orðið til þess
að menn rannsaka hlutverk ríkis-
valdsins í efnahagslífinu með opn-
ari huga en áður. Endalok kalda
stríðsins hafa einnig hvatt menn
til að skoða tengsl ríkis og mark-
aða með nýjum hætti. í þessari
grein er fjallað um leiðbeinandi
hlutverk ríkisvaldsins í Taiwan og
ætlunin er að fjalla í annarri grein
um Japan. Tilefni þessara greina-
skrifa er nýlegur ritdómur í Við-
skiptablaði Morgunblaðsins eftir
Þorkel Sigurlaugsson um bókina
Innri hringurinn og íslensk fyrir-
tæki, sem uridirritaður er einn
höfunda að. í ritdómnum var hug-
myndafræði kalda stríðsins í há-
vegum höfð og höfundar vændir
um alræðishyggju þar sem þeir
leggja áherslu á hlutverk ríkis-
valdsins í efnahagsþróuninni. Rit-
dómnum svaraði ég í grein sem
birtist í Morgunbláðinu 13. októ-
ber, en fávíslegar kaldastríðshug-
myndir af þessu tagi eru algengar
og því er þarft verk að hefja fordó-
malausa umræðu um framsækið
hlutverk hins opinbera í efnahags-
lífínu.
Homsteinar nýrrar
efnahagsstefnu
Efnahagsumræðan hér á landi
er langt á eftir því sem gerist á
Vesturlöndum. Á meðan menn eru
í óða önn að rannsaka og útfæra
starfsemi hins opinbera þannig að
hún nýtist atvinnulífínu markvisst
og skilvirkt, eru menn hér á landi
ennþá lokaðir inni í einföldum
hugarheimi þar sem markaður og
ríkisvald _ eru ósættanlegar and-
stæður. í þessum hugarheimi er
ekki rúm fyrir samstarf ríkisvalds,
fyrirtækja og hagsmunasamtaka
um þróun framsækinnar langtíma
efnahagsstefnu.
Frá þessum einfalda hugar-
heimi má þó nefna nokkrar mikil-
vægar undantekningar. Athyglis-
verð tillaga og skýrsla um Aflvaka
Reykjavíkur hf. sem Iögð hefur
vrið fyrir borgarstjóm er eitt
dæmi. Hér er um að ræða þróunar-
félag sem fyrirtækjum borgarinn-
ar er ætlað að standa að og er
hugmyndin að Aflvakinn stuðli að
tækniþróun, nýsköpun og atvinnu-
sköpun í atvinnulífi Reykvíkinga
í framtíðinni. Miklum fjölda slíkra
þróunarfélaga hefur verið komið
á legg á Vesturlöndum á undan-
förnum árum og sem dæmi má
nefna að ríkisstjórn Thatchers á
Bretlandi beitti sér mjög á þessu
sviði. Gallinn á skýrslunni um
Aflvakann er þó sá að þar skortir
greiningu á tengslum nýsköpunar,
rannsókna- og þróunarstarfsemi
og atvinnustefnu og hvernig þess-
ir þættir vinna saman til langs
tíma. Hér á landi er mikill skortur
á sérmenntuðu fólki á þessu sviði.
Undirritaður er eini aðilinn sem
hlotið hefur slíka menntun svo
vitað sé.
í grófum dráttum má segja að
á áttunda áratugnum var mönnum
orðið ljóst á Vesturlöndum að
keynesísk efnahagsstefna var orð-
in gagnslaust tæki. Þó svo að
draga megi úr skammtíma hag-
sveiflum með gagnvirkum umsvif-
um hins opinberá, þá var orðið ljóst
að atvinnuleysi minnkaði ekki til
lengri tíma þrátt fyrir aukin opin-
ber umsvif. Jafnframt jókst verð-
bólga. Ástæðurnar voru í grófum
dráttum þessar: Markaðir fyrir
fjöldaframleiddar vörur, einkum
heimilistæki, höfðu mettast. Fjár-
festingar í rannsóknum og þróun-
arstarfsemi skiluðu minni fram-
leiðniaukningu þrátt fyrir aukinn
kostnað. Milliríkjaverslun hafði
aukist til muna á undangengum
áratugum, m.a. vegna stóraukinna
umsvifa fjölþjóðlegra fyrirtæka.
Þensluaðgerðir ríkisstjórna á sam-
dráttartímum skiluðu því stöðugt
minni árangri því innflutningur
hafði aukist og því komu aðgerð-
irnar innlendum iðnaði minna að
gagni en áður.
Á níunda áratugnum voru víða
á Vesturlöndum gerðar tilraunir
með mónetarisma, sem áttu að
leysa keynesismann af hólmi.
Megininntakið var að ná tökum á
peningamagni í hagkerfunum og
samræma það hagvaxtarstiginu.
Dregið var úr ríkisumsvifum eftir
mætti og skattar lækkaðir. Jafn-
framt voru ríkisfyrirtæki einkav-
ædd til að skapa olnbogarými fyr-
ir samkeppni. Einokunarfyrirtæki
voru einnig einkavædd. Thatcher-
isminn og Reaganisminn eru
þekktustu dæmin um þessar til-
raunir. Þrátt fyrir að þessar stefn-
ur hafi verið við lýði á Bretlandi
og í Bandaríkjunum frá byijun
níunda áratugarins og að mestu
enn þann dag í dag, hafa þær
ekki skilað þeim árangri sem
vænst var. Verðbólga hefur að
vísu minnkað, en hagvöxtur hefur
verið minni og viðskiptajöfnuður
iðnaðar óhagstæður samanborið
við helstu samkeppnislöndin, þ.e.
Japan og Þýskaland og ný-iðnv-
ædd ríki eins og Taiwan og S-
Kóreu. Meðfylgjandi línurit sýnir
yfírburði þessara ríkja gagnvart
Bandaríkjunum og Bretlandi með
tilliti til hagvaxtar.
I dag viðurkenna æ fleiri að
hvorki keynesisminn né mónetar-
isminn séu vænlegar stefnur til
að auka hagvöxt til lengri tíma
og ná upp forskoti Japans og ný-
iðnvæddu ríkjanna tveggja.
Vandamálið er mun flóknara en
efnahagsstefnurnar hér að ofan
gera ráð fyrir og því leita menn
skýringa í þjóðfélagslegu og stofn-
analegu umhverfí fyrirtækja.
Þrennt er einkum_ mikilvægt í
þessu sambandi. í fyrsta lagi
tengsl ríkisvalds og fyrirtækja. í
öðru lagi eignartengsl milli fyrir-
tækja og tengsl iðnaðar- og banka-
fyrirtækja. I þriðja lagi nýsköp-
unarkerfi landa, þ.e. skipulag
rannsókna- og þróunarstarfsemi
og hagnýting nýrrar tækni. Þessa
þætti má nefna ytri stærðarhag-
kvæmni fyrirtækja til aðgreining-
ar frá innri stærðarhagkvæmni,
sem lýtur að samræmingu aðfanga
framleiðslu með tilliti til hámörk-
unar framleiðni. Ytri stærðarhag-
kvæmni er mikilvæg fyrir sam-
keppnishæfni fyrirtækja og um
leið hagvöxt þegar til lengri tíma
er Iitið. Efnahags- og þróunar-
stefnur, sem beinast að því að
ívar Jónsson
„í dag viðurkenna æ
fleiri að hvorki keynes-
isminn né mónetarism-
inn séu vænlegar stefn-
ur til að auka hagvöxt
til lengri tíma og ná upp
forskoti Japans og ný-
iðnvæddu ríkjanna
tveggja.“
þróa þessar forsendur samkeppn-
ishæfni með beinum hætti eru
nefndar strúktúralismi eða form-
gerðarstefna til aðgreiningar frá
keynesisma og mónetarísku til-
raununum. Ég hef fjallað um ný-
sköpunarkerfi í mörgum tímarits-
greinum, en rúmsins vegna ein-
beiti ég mér aðeins að tengslum
fyrirtækja og ríkisvalds hér.
Hlutverk ríkisvaldsins
á Taiwan
Á Taiwan búa um 20 milljónir
manna, en á tímabilinu 1952 til
1988 nær fimmtíufölduðust þjóð-
artekjur á mann og hækkuðu úr
153 Bandaríkjadölum í 7.600 dali.
Olíkt því sem gerst hefur í mörgum
öðrum þróunarlöndum hefur tekju-
jöfnuður verið mikill á þessu há-
vaxtarskeiði. Árið 1988 fékk sá
fimmtungur þjóðarinnar sem
tekjuhæstur er 4,85 sinnum meira
í sinn hlut en tekjulægsti fimmt-
ungurinn. Til samanburðar má
nefna að 1989 var sambærileg
tala á íslandi 10,2. Tekjumunur
er hér mun meiri. Efnahagsstefna
á Taiwan hefur í grófum dráttum
fylgt kenningum dr. Sun Yat-sens,
helsta hugmyndafræðings stjórn-
arflokksins, Kuomintang. Megin-
inntak sunismans er að ríkisvaldið
leiki lykilhlutverk í að auka hag-
vöxt og framfarir, hafa stjóm á
einkageiranum, sérstaklega er-
lendum fyrirtækjum, þannig að
tryggt sé að hann leggi sitt af
mörkum til framfara. Ríkisvaldið
á að tryggja bætt lífskjör og jafna
tekjur. I stuttu máli hefur efna-
hagsstefnan, eða öllu heldur þró-
unarstefnan, færst úr verndartolla-
stefnu á 6. áratugnum, til útflutn-
ingsstefnu á 7. áratugnum. Á 9.
DUNULPUR
M Verð kr. 7.990,-
Stærðir: S-XXL.
Utir: Blátt, rautt, og grænt.
Stærðir: 140-170.
Verð kr.6,490.-
300 gr. dúnn. Ytra byrði: 100% bómull
5% staðgreiðslu afsláttur.
Sendum i póstkröfu.
»hummel*
SPORTBUÐIN
ÁRMÚLA 40, SI'MAR 813555, 813655
Hagvöxtur 1971-1988
1 ■— Bándaríkin
□— Bretland
♦— Japan
o— Taiwan
71
heimildrOECD Economic Outlook og S. Chan IC. Clark: Flexibility, Foresight and Fortune in Taiwan’s Development, London 1992.
áratugnum var áherslan á þróun
hátækniiðnaðar, enda höfðu laun
hækkað verulega á undanförnum
áratugum.
Grunntónninn í efnahagsstefn-
unni hefur verið aðlögun að út-
flutningsmörkuðum með umbótum
sem auka samkeppnishæfni inn-
lendra fyrirtækja. Ríkið hefur stað-
ið að baki 35-60% af íjármuna-
myndun og því verið virkur þátt-
takandi í efnahagsþróuninni. Aðild
ríkisvaldsins að fjárfestingum 9.
áratugarins hefur verið með ýmsu
móti. Ríkið á alfarið stálfram-
íeiðslufyrirtæki. Fyrirtæki í olíu-
efnaframleiðslu er sameign ríkis,
innlendra fyrirtækja og fjölþjóð-
legrá, erlendra fyrirtækja. Flest
hátæknifyrirtæki eru tiltölulega
smá einkafyrirtæki, sem njóta fyr-
irgreiðslu ríkisins. Þessi fyrirtæki
eru afar virk í nýsköpunarstarfi.
Stjórnvöld á Taiwan hafa alltaf
verið varkár gagnvart erlendum
fyrirtækjum og gætt þess að starf-
semi þeirra á Taiwan þjóni lang-
tímamarkmiðum efnahagsstefn-
unnar. Stjórnvöld hafa jafnframt
beitt mjög sértækum aðgerðum og
boðið hinum erlendu fyrirtækjum
upp á mjög ólíka aðstöðu. Þeim
mun mikilvægari sem fyrirtæki er
talið í ljósi langtímaefnahagsstefnu
stjórnvalda, þeim mun hagstæðari
samningar er þeim boðið. Fyrir-
tækjunum er boðið skattleysi í allt
að 5 ár og hámark 25% veltu-
skatt, háar afskriftir, undanþágur
frá útflutningssköttum o.s.frv. í
byijun 9. áratugarins var raftækja-
iðnaður talinn hávaxtaiðnaður í
framtíðinni og hafði því forgang.
Erlend fyrirtæki í raftækjaiðnaði
nutu því mestra skattaívilnana.
Fjárfestinganefnd efnahagsráðu-
neytisins metur hveija einstaka
umsókn erlendra fyrirtækja sem
vilja hefja rekstur á Taiwan. Það
eru einkum fyrirtæki sem fram-
leiða samskonar vörur og innlend
fyrirtæki sem ekki fá náð hjá
nefndinni. Nefndin gætir þess
einnig að ekki séu erlend fyrirtæki
á Taiwan, sem gætu fengið yfir-
burðastöðu eða einokunarstöðu í
viðkomandi atvinnugrein. Sem
dæmi um þetta má nefna olíu-
hreinsun og olíuefnaiðnað. Stefnan
er að erlend fyrirtæki styrki stöðu
innlendra fyrirtækja, en komi ekki
í stað þeirra. Markmiðið er einnig
að þjónusta við þau verði tilefni
til þess að innlend fyrirtæki þróist
i átt að hátækniframleiðslu.
Auk stýringar með sköttum hafa
stjórnvöld fylgt sértækri eigna-
stefnu gagnvart erlendum fyrir-
tækjum. Þannig fer það eftir því
hversu mikilvæg fyrirtækin eru
hversu stóran hlut hin erlendu fyr-
irtæki mega eiga í fyrirtækjum á
Taiwan. Þetta gildir einnig um
fjármagnsfreka framleiðslu, hvort
um er að ræða hátæknifyrirtæki
og hversu mikill hluti aðfanga
hinna nýju fyrirtækja verði rakinn
til innlendrar virðisaukningar. í
sumum tilfellum skilgreina stjórn-
völd leyfilegt lágmarkshlutfall inn-
lendrar virðisaukningar í fram-
leiðslunni. T.d. er þess krafist að
farþegabílar innihaldi a.m.k. 70%
taiwönsk aðföng. í mörgum tilfell-
um eru innflutningshöft á vörum
til að fylgja eftir stefnu stjórnvalda
gagnvart hinum erlendu fyrirtækj-
um.
Einnig má nefna að stjórnvöld
hafa strangt eftirlit með öllum
gjaldeyrisviðskiptum erlendra fyr-
irtækja vegna íjárfestinga þeirra,
flutnings hagnaðar úr landi,
greiðslna vegna fjármagnskostn-
aðar o.s.frv..
Herlög hafa ríkt á Taiwan frá
stríðslokum og fram á síðustu ár.
Einhveijir gætu dregið þá ályktun
af því, að herlög og alræðiskerfi
sé nauðsynleg forsenda leiðbein-
andi hlutverks ríkisvaldsins og
mikils hagvaxtar. Þegar efnahags-
saga Japans er skoðuð, kemur í
ljós að svo er ekki, en í annarri
grein mun ég fjalla um tengsl ríkis-
valds og markaða í Japan.
Höfundur er doktor í
félagshagfræði tækniþróunar.