Morgunblaðið - 23.01.1993, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 23. JANÚAR 1993
20 AR FRA UPPHAFI HEIMAEYJARGOSSINS
Máttur náttúruaflanna
Ógnvekjandi en algeng sjón í gosinu, eldsumbrot, logandi hraun og brennandi hús. Að lokum tókst að stöðva hraunstrauminn með því að dæla á hann sjó.
Páll Zophóníasson
Allt tal um að Eyjamenn hafi
grætt á gosinu er öfugmæli
Páll Zophóníasson(t.h.) sýnir OIov Palme forsætisráðherra gos-
stöðvarnar. Hjá þeim stendur Sigurður Þórarinsson jarðfræðing-
ur.
PÁLL Zophóníasson var bæjar-
tæknifræðingur í Vestmannaeyj-
um þegar eldgosið hófst á
Heimaey. Síðar varð Páll annar
framkvæmdastjóra Viðlagasjóðs
í Eyjum svo það mæddi mikið á
honum í gosinu enda var hann i
Eyjum flesta daga meðan gosið
stóð. Síðar varð Páll bæjarstjóri
í Eyjum og gegndi því starfi í
nokkur ár en rekur nú teikni-
stofu í Eyjum. Páll þekkir þvi
vel sögu gossins og uppbygging-
arinnar í Eyjum eftir það.
„Vinnan hjá mér byxjaði strax
um gosnóttina við Magnús bæjar-
stjóri fórum í að reyna að skipu-
leggja aðgerðir. Síðan gekk ég í
flest það sem til féll. Tók á móti
skipum, skipaði út bílum og varn-
ingi og tók þátt í ýmsum mælingum
á rennsii hrauns og fleiru. Við feng-
um síðan starfsmenn bæjarins til
Eyja á þriðja degi í gosi og var það
talsverður léttir því maður fann vel
hversu handalausir við stjómend-
umir vorum þegar starfsmennina
vantaði," sagði Páll um fyrstu daga
gosins.
Páll var einn þeirra sem þátt
tóku í skipulagningu þess að reyna
að stöðva rennsli hraunsins eða
breyta rennsli þess með því að
kæla það og segist viss um að það
hafi gert gæfumuninn með að höfn-
in lokaðist ekki og ef til vill hefði
mátt bjarga meiru af bænum ef
fyrr hefði verið hægt að bytja að
kæla hraunið með aflmiklum dæi-
um. „Það var fljótt farið að tala
um að reyna að kæla hraunið en
fyrsta tilraunin var þó ekki gerð
fyrr en 6. febrúar. Prófessor Þor-
björn Sigurgeirsson var fremstur í
flokki þeirra er vildu reyna þetta.
Þorbjöm hélt því fram að 1 rúm-
metri af vatni myndi kæla 1 rúm-
metra af hrauni og þegar fyrstu
tilraunir voru gerðar sást að þetta
var nokkuð nærri lagi hjá honum.
Slökkviliðið gerði fyrstu tilraunirn-
ar en þegar ljóst var að þetta virt-
ist hafa áhrif var farið að skipu-
leggja kælingu af einhverri aivöru.
Allar tiltækar dælur í landinu voru
fengnar og dæluskipið Sandey kom
og dældi á hraunkantinn við innsigl-
inguna. Ég er sannfærður um að
kælingin á hraunkantinum þar
bjargaði höfninni því ef hraunið
hefði ekki verið kæit þama held ég
að Flakkarinn, sem var norðurhluti
Eldfellsins sem sprakk frá fjallinu
og fór af stað með hrauninu, hefði
þrýst því út í innsiglinguna og jafn-
vel lokað höfninni. Kraftmiklu dæl-
urnar frá Bandaríkjunum komu
ekki fyrr en í byrjun apríl, nokkrum
dögum eftir stóra áhlaupið þegar
tugir húsa fóru undir hraun á einni
nóttu. Ef þær hefðu komið fyrr er
aldrei að vita nema hægt hefði ver-
ið að breyta þróuninni á þeim tíma.“
Páll segist ekki telja að Eyja-
menn standi framar á neinum svið-
um vegna gossins nema að því leyti
að höfnin sé betri. „Ég held að hita-
veita hefði komið þó gosið hefði
ekki komið. Það var búið að bora
1.600 metra djúpa holu fyrir gos
til að leita að heitu vatni og úr
henni komu fjórir sekúndulítrar af
60 gráðu heitum sjó. Þetta var
bara á byrjunarstigi þegar gosið
kom og ég held að þeim athugunum
hefði verið haldið áfram og sá
möguleiki skoðaður frekar.
Þegar Páll lítur til baka eru upp-
gjörsmá! vegna gosins honum ofar-
lega í huga. „Eftir á að hyggja þá
sér maður að við uppgjör á bótum,
hvort sem það var vegna altjóns,
lagfæringa, uppsetninga tækja eða
hvers konar bótum sem var þá hef-
ur verið farið eftir alltof íhaldssöm-
um reglum. Það sem menn kannski
gerðu ekki þá frekar en bankar og
aðrir að þeir mátu ekki þennan
skaðvald sem verðbólgan var. Menn
voru ekki farnir að kunna að vinna
með þeim þætti þannig að allar
bætur og annað sem ég veit að var
of íhaldssamlega reiknað út urðu
náttúrulega enn minni þegar átti
að fara að nota þær. Og allt tal
um það að menn stæðu betur, eða
jafn vel, að vígi og áður, það er
ekki rétt.“
Ég, ásamt fleirum, tók mikinn
slag vegna bóta fyrir bæinn og sat
í mánuð á fundum og þvargaði við
matsmennina um það. Það hafði
áhrif í rétta átt en alls ekki nóg
en auðvitað var það skárra en að
fá það sem að okkur var rétt. Þetta
var þó allt unnið út frá vísindalegri
matsgerð.
Flest fólk hafði lítil tækifæri til
að fá leiðréttingar á sínum málum
og varð bara að gjöra svo vel og
kyngja því að taka það sem að því
var rétt. Það er kannski litið svolít-
ið öðruvísi á þetta gagnvart bænum
þar sem hann er opinber aðili og
maður gat fært rök fyrir því að
hægt væri að hækka ýmsa hluti
sem ekki voru nægjanlega hátt
metnir.
Ef við lítum á bætur fyrir íbúðar-
húsnæðið hér þá var byijað seint
að greiða þessar bætur og greiðsl-
unum var dreift. Við sem hér vorum
að vinna vildum að þessar greiðslur
yrðu verðbættar þannig að fólkið
þyrfti ekki að fara að eyða þeim
strax til að hafa eitthvað út úr
þeim, því þá var ekki hægt að verð-
tryggja þessa peninga hjá bönkun-
um. Þarna var verðbólgan farin að
rúlla þannig að þeir sem fengu
bætumar urðu að nota þær strax
til að fjárfesta í einhveiju og kynda
þannig undir verðbólguna, ef pen-
ingamir áttu ekki að brenna upp
hjá þeim.
Fólk á miðjum aldri sem átti hús
og var nánast skuldlaust þegar
gosið kom þurfti að fara að skuld-
setja sig til að koma sér þaki yfir
höfuðið á ný eða lagfæra þær eign-
ir sem stóðu og ég vil meina að
þetta hafi dregið talsvert úr þeim
krafti sem hér var fyrir gos.
ekki náð 5.000 íbúum hér.
Ég held að allt tal um að Eyja-
menn hafí grætt á gosinu séu mik-
il öfugmæli. Þetta kostaði okkur
mikið og við eram enn að bera
kostnað sem gosið skapaði okkur,“
sagði Páll Zophóníasson.
Eiríkur Bogason
Uppbyggingu
rafveitunnar
aðljúka
MIKLAR breytingar hafa orðið
í veitumálum Vestmannaeyinga
frá gosinu. Nær öll hús voru olíu-
kynt en það heyrir sögunni til.
Rafveitan fór undir hraun í gos-
inu og nú 20 árum síðar er upp-
byggingu henn-
ar loks að ljúka.
Eiríkur Boga-
son, veitustjóri í
Eyjum, segir að
uppbyggingin
hafi gengið
hægt en nú sjái
brátt fyrir end-
ann á henni.
„Það hefur orð-
ið geysileg aukning á raforkunotk-
un í Eyjum frá því fyrir gos. Arið
1972 var raforkunotkunin hér rúm-
lega 2.000 megawattstundir en í
dag er hún nærri tvöfalt rneiri,"
sagði Eiríkur.
Milli lands og Eyja liggja nú tveir
rafstrengir sem flytja orku til Eyja
en auk þess er varaafl fyrir hendi
sem nægir bænum ef straumrof
verður.
„Það var byijað að kynda hús
með hita frá hrauninu árið 1975
og var gert til ársins 1990 en þá
var hitinn orðinn það lítill að það
borgaði sig ekki lengur að nota
hraunið til kyndingar því dýrara
var orðið að dæla vatninu upp á
hraun heldur en að hita það upp
með rafmagni í kyndistöðinni.
Þegar ráðist var í virkjun hrauns-
ins var prófessor Þorbjörn Sigur-
geirsson, helsti ráðgjafi og hvata-
maður að gerð virkjunarinnar. Hans
útreikningar sögðu að hitinn myndi
duga í 15 ár og það stóðst. Nú
erum við að byija að kynda vatn
hitaveitunnar upp með varma frá
nýrri sorporkustöð, fyrstir íslend-
inga.
I dag stöndum við feti framar í
veitumálunum en við gerðum fyrir
20 áram þannig að það var ekki
allt alvont við gosið þó erfiðleikarn-
ir hafi verið miklir."
Guðjón Hjörleifsson
Hér er blóm-
legbyggð
„ÞAÐ SEM mér finnst standa
uppúr þegar ég lít til baka og
rifja upp gosið og eftirköst þess
er að engin slys skyldu verða á
fólki og eins sú ævintýralega
uppbygging sem átt hefur sér
stað í Eyjum eftir gosið,“ sagði
Guðjón Hjörleifsson bæjarstjóri.
„Fyrir gos var í Eyjum lítil úti-
sundlaug. Hún fór undir hraun og
fljótlega eftir gos-
ið var farið að
huga að byggingu
nýrrar laugar. Ör
varð að byggt var
íþróttahús sem í
er bæði íþrótta-
salur og sundlaug
en fram að gosi
vora tveir litlir
íþróttasalir við
sinn hvorn skólann hér. Myndarlegt
elliheimili var byggt en fyrir gosið
var rekið lítið elliheimili í gömlu
húsi. í dag era hér fimm barna-
heimili en fyrir 20 árum voru að-
eins tvö bamaheimili hér.
Flestar götur era nú lagðar
bundnu slitlagi en það er mikil
breyting frá því sem var.
Þá hefur orðið bylting í sam-
göngumálum okkar. Mikið fram-
faraspor var stigið með byggingu
Heijólfs sem kom árið 1976 og með
nýjum Heijólfi sem kom síðasta
sumar. Þá hafa flugsamgöngur
einnig aukist og flugvöllurinn hefur
verið búinn góðum tækjum sem
auka flugöryggi mikið.“
Guðjón