Morgunblaðið - 23.01.1993, Page 34

34
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 23. JANÚAR 1993
ORKAN OG LÍFIÐ
Frásögn af 15. þingi Alþjóðlegaorkuráðsins o g nokkrar hugleiðingar af því tilefni
eftir Jakob Björnsson
1. Inngangur
Alþjóðlega orkuráðið (World
Energy Council, WEC)I nefnast
alþjóðleg samtök um orkumál sem
stofnuð voru í London 1924 og
hafa starfað síðan. Þau eru byggð
upp af landsnefndum, einn í hveiju
landi eða landsvæði með eigin
^rkumálastefnu. Þetta eru ekki
samtök ríkisstjóma eða annarra
stjórnvalda í þessum löndum enda
þótt ráðuneyti og opinberar stofn-
anir standi að landsnefndunum í
mörgum löndum ásamt fulltrúum
frá einkafyrirtækjum, háskólum
og rannsóknarstofnunum og fleir-
um. Samtökin spanna yfir allar
tegundir orku, gagnstætt því sem
er um mörg sérgreinasamtök á
orkusviðinu, svo sem Alþjóðlega
gassambandið (IGU) og alþjóða-
ráðstefnan um stór raforkukerfi
og fleiri. Alþjóðlega orkuráðið em
víðfeðmustu millibjóðasamtök á
orkusviðinu sem til em. Að loknu
J5. þinginu sem hér verður sagt
’ frá em 99 hndsnefndir í ráðinu í
öllum hlutum heims.
2. Fimmtánda þingið
Alþjóðlega orkuráðið hefur nú
um langan aldur haldið þing þriðja
hvert ár. Hið 15. var haldið í
Madrid 20.-25. september síðast-
liðinn. Skráðir þátttakendur vom
nokkuð yfir þijú þúsund, auk
maka og annarra gesta, þar af
12 frá Islandi. Alls vom 237 er-
indi lögð fyrir þingið í ú'órum deild-
um:
1. Orka og umhverfi. 2. Orka
og efnahagur. 3. Orka og þróun.
4. Samvinna í orkumálum.
Frá íslandi kom eitt erindi í 4.
deild. Það nefnist „Alþjóðleg sam-
vinna um staðsetningu á raforku-
reknum iðnaði í því skyni að draga
úr gróðurhúsavandanum“ og er
eftir þá Jakob Björnsson, Jóhann
Má Maríussson og dr. Jóhannes
Nordal. í erindinu komast höfund-
ar að þeirri niðurstöðu, að með
því að flytja allan raforkufrekan
iðnað í heiminum til svæða þar sem
unnt er að framleiða raforkuna
handa honum úr öðmm orkulind-
en eldsneyti og ekki er nægur
markaður fyrir þessa orku til ann-
arra nota megi minnka losun á
koltvísýringi í heiminum, þýðing-
armesta gróðurhúsagasinu, um
260 milljónir tonna á ári, eða um
1% af þeim koltvísýringi sem ár-
lega berst út í andrúmsloftið af
mannavöldum. Helstu leiðir til að
koma slíkum tilflutningi í kring
telja höfundar vera þær, að hætta
niðurgreiðslum á raforku til slíkra
iðngreina og verðleggja raforku
almennt út frá markaðssjónarmið-
um, svo og að skapa í ríkari mæli
en nú svæðisbundna raforkumrak-
aði með samtengingu raforku-
~’f(erfa. Samvinnan yrði fyrst og
fremst í því fólgin að skapa slíkar
aðstæður. Við þær leiti raforkuf-
rekir notendur þangað sem orkan
er ódýrust, en það myndi leiða af
sér slíkan tilflutning. í erindinu
er jafnframt bent á ýmsar tálman-
ir í vegi fyrir slíkum tilflutningi.
Höfundar telja að hann muni taka
nokkra áratugi og einkum fara
fram um leið og eldri úreltar verk-
smiðjur eru lagðar niður og nýjar
reistar í staðinn, þá á nýjum stöð-
um.
" Einkunnarorð þingsins voru að
þessu sinni: „Orkan og lífið.“ Meg-
inviðfangsefnið var að gera sér
grein fyrir því að hvemig unnt er
a sjá sívaxandi mannfjölda í
heiminum fyrir þeirri orku sem
hann þarf á að halda til að geta
lifað mannsæmandi lífí — eða
-4i.m.k. eygja möguleika á því —
með viðráðanlegum tilkostnaði og
sjálfbærum hætti til frambúðar.
Lausn á þeim vanda er forsenda
þess að mannsæmandi mannlíf fái
þrifist á þessari jörð í framtíðinni.
Án orku er ekkert líf.
Ef til vill er merkasti atburður
þessa þings sá, að þar voru kynnt
drög að skýrslu sm nefnist: „En-
ergy for Tomorrows World — the
Realities, the Reai Options and the
Agenda for Achievement“, eða
„Orka handa heimi framtíðarinnar
— raunveruleikinn, raunkostir og
leiðin að markinu". Skýrslan er
unnin af sérstakri könnunarnefnd
á vegum Alþjóðlega orkuráðsins,
sem verið hefur að störfum allt
frá síðasta þingi í Montreal 1989
þegar ákveðið var að koma henni
á fót. Hlutverk hennar er að ein-
mitt að leita raunhæfra svara við
ofangreindri spurningu. Þessari
könnunarnefnd til aðstoðar eru
átta svæðisnefndir „heimamanna"
á átta heimssvæðum, þ.e. Norður-
Ameríku, Latnesku Ameríku og
Karíbahafi, Vestur-Evrópu, Aust-
ur-Evrópu, Miðausturlöndum og
Norður-Afríku, Afríku sunnan
Sahara, Kyrrahafssvæðinu og
Suður-Ásíu. Hver þessara svæðis-
nefnda metur ástand og horfur í
sínum heimshluta þar sem
nefndarmenn eru hnútum kunnug-
astir. Athugunin sem heild er
þannig byggð upp neðanfrá, eða
heiman að, en með því móti ætti
mest að verða að marka niðurstöð-
umar.
Könnun þessari lýkur ekki fyrr
en í ár, 1993, en ítarlegar umræð-
ur fóru fram á þinginu í Madrid
um drögin og verður tekið mið af
þeim við endanlegan frágang
skýrslunnar um hana.
Helstu atriðin úr bráðabirgða-
yfirliti könnunarnefndarinnar á
orku fyrir heim framtíðarinnar
má draga saman þannig:
* Sameinuðu þjóðirnar áætla
að íbúum jarðar fjölgi úr 5,3 millj-
örðum 1990 í 8,1 milljarð 2020
óg að nær 90% af fjölguninni verði
í þeim löndum sem nú teljast til
þróunarlanda. Það er fyrst og
fremst þessi gífurlega fólksfjöigun
sem ieiðir til stóriega vaxandi
orkunotkunar í heiminum fram tii
2020 — þrátt fyrir bætta orkunýt-
ingu. Búist er við því að strax frá
og með fyrsta áratug næstu aldar
vaxi orkunotkun núverandi þróun-
arlanda í heild af þessum sökum
hraðar en heildamotkun iðnríkj-
anna og úr því verður vöxtur notk-
unarinnar fyrst og fremst í þróun-
arlöndunum — og þar með einnig
sá umhverfisvandi sem þeim vexti
kann að fylgja.
* Heimsframleiðslan er talin
munu aukast úr 21,0 TUSD (tera-
dölum bandarískum, 1012 eða þús-
undum milljarða Bandaríkjadala)
1990 í 55,7 TUSD 2020 á verð-
lagi 1985, eða um 34,7 TUSD.
Aukningin skiptist nokkum veginn
jafnt milli iðnríkja og þróunar-
landa. Vegna fólksfölgunarinnar í
þeim síðamefndu eykst hins vegar
munurinn milli þessara landahópa
í framleiðslu á íbúa enda þótt hún
vaxi verulega í þróunarlöndunum
og lífskjörin batni þar með frá því
sem nú er. Hlutfail framleiðslu á
íbúa breytist aftur á móti þróunar-
löndunum í vii.
* Búist er við að orkunotkun í
heiminum aukist um 4,6 Gtoe
(gígatonn, þ.e. milljarða tonna, að
olíuígildi), úr 8,7 Gtoe 1990 í 13,3
2020 og að 75% af aukningunni
verði í þróunarlöndunum.
* Hefðubndið eldsneyti, kol, olía
og jarðgas, mun áfram verða meg-
inorkugjafí mannkyns næstu ára-
tugi, en hlutur endurnýjanlegra
orkulinda mun samt aukast veru-
lega fam til 2020.
Jakob Björnsson
„Vandinn sem við blasir
öllum jarðarbúum er að
þræða einstigi til fram-
tíðar með þeim hætti
að sæmileg’ur friður
ríki í heiminum og við-
unanlegt jafnvægi milli
efnahags, umhverfis og
orkunotkunar; jafn-
vægi sem haldist getur
til frambúðar og tryggt
sjálfbæra þróun.“
* Með tilliti til þess að mikil
óvissa ríkir um hversu mikill svo-
nefndur gróðurhúsavandi er í raun
og veru mælir könnunarnefndin
með því að fyrst um sinn verði
lögð áhersla á þær aðgerðir gegn
honum sem lítt eða ekki þarf að
sjá eftir að hafa ráðist í þótt vand-
inn reynist mun minni en margir
óttast nú. Meðal slíkra aðgerða
er bætt orkunýting að því marki
sem hún nú þegar svarar kostn-
aði. Skoða verður kostnað við mis-
munandi aðgerðir til að draga úr
losun á koltvísýringi og velja milli
þeirra með þeim hætti, að sem
mestur árangur náist í hlutfalli við
það sem til er kostað í stað þess
að setja sér handahófskennd
markmið um að hafa dregið úr
losuninni í hveiju landi um svo og
svo marga hundraðshluta á til-
teknu árabili.
* Það kostar gífurlegt fjár-
magn að sjá fyrir allri þeirri orku
sem mannkynið þarf á að halda í
framtíðinni. Hvernig á að afla
þess fjár, ekki síst fyrir þróunar-
löndin? Nefndin bendir á að þar
verður að byija á byijuninni, sem
er að verðleggja orkuna rétt. Á
annan hátt fæst nauðsynlegt fjár-
magn aldrei. í mörgum þróunar-
löndum, sem stynja undan fjár-
magnsskorti, er orka seld á verði
sem er langt undir kostnaði henn-
ar. Það verður að byija á að hætta
því. Fjármagn frá iðnríkjunum
verður að koma til, en það gerist
ekki fyrr en ráðin hefur verið bót
á þessu.
3. Að skoða málin í samhengi
— ekki einangrun
Það sem einkenndi þetta þing
frá flestum undanfömum þingum
Alþjóðlega orkuráðsins er meiri
áhersla en fyrr á að skoðá orku-
mál, efnahagsmál og umhverfis-
mál í heild og að gera sér grein
fyrir hinu nána samhengi sem
þama er á milli. Umhverfishlið
orkumálanna var þannig meira
rædd á þessu þingi en nokkru sinni
fyrr. Þróunarlöndin bentu á að það
er tómt mál að tala um að ráða
bót á umhverfisvandanum í þess-
um löndum — sem er hrikalegur
sums staðar — fyrr en efnahags-
ástandið þar batnar. Og bætt efna-
hagsástand leiðir til meiri orku-
notkunar. Það hægir heldur ekki
á fólksfjölguninni fyrr en efnahag-
urinn batnar. En orkuþörf mann-
kyns verður ekki hamin nema það
hægi á henni.
Þessu innbyrðis samhengi orku,
efnahags og umhverfis er lýst í
aðalatriðum, en með einfölduðum
hætti á myndinni sem hér fylgir
með. Þar er tæknin sett í miðju
þríhyrningsins vegna þess að hún
hefur áhrif á allt þrennt. Strikin
tákna tengsl eða samhengi.
Gamalkunn eru tengslin milli orku
og efnahags sem lýsa sér í þeirri
alkunnu staðreynd að bættum
efnahag fylgir jafnan meiri orku-
notkun. Ef eingöngu er horft á
þessi tengsl gleymist hinsvegar
þriðja hornið í þríhyrningnum,
umhverfið. Flestir eru nú sammála
um að því má ekki gleyma. Á síð-
ari árum hefur oft verið horft
meira á tengslin milli orku og
umhverfis. Með því að draga úr
orkunotkun, segja sumir, getum
við bætt umhverfið. Þá gleyma
menn aftur einu horni þríhyrnings-
ins, efnahagnum. Sú einsýni er
engu betri hinni fyrri. Það er nefni-
lega líka samhengi milli efnahags
og umhverfis. Ef við eyðileggjum
umhverfi mannsins leggjum við
um leið efnahag jarðarbúa í rúst.
Á hinn bóginn er blómlegur efna-
hagur undirstaða undir góðu og
heilnæmu umhverfi. Það er vert
að veita því athygli í þessu sam-
bandi að allar umhverfisbreytingar
nútímans eiga upptök sín í ríkum
iðnríkjum. Gott og heilnæmt um-
hverfi er einn lúxus hinna ríku.
Snauður maður lætur sér ekki
annt um umhverfið. Hann hefur
um nóg annað að hugsa.
Þegar menn þess vegna einblína
á samhengið milli orku og um-
hverfis og segja að minni orku-
notkun leiði af sér betra umhverfi
þá gleyma menn því að minni
orkunotkun kann að leiða af sér
þrengri efnahag sem aftur bitnar
á umhverfinu. Þau neikvæðu áhrif
geta vegið upp jákvæðu áhrifín
af minni orkunotkun — jafnvel
meira til, þannig að verr sé farið
en heima setið.
Menn skyldu því varast einsýni.
Varast að búast við einföldum
svörum við flóknum og marg-
brotnum spurningum. Einfaldra
lausna á orkuvanda heimsins er
ekki að vænta! Það var einmitt
boðskapur 15. þingsins. Brýnt er
að menn temji sér heildarsýn; kerf-
issýn, sem felst í því að skoða
málin í samhengi en ekki einangr-
un; að gera sér ljóst að eitt hefur
áhrif á annað. Meta verður heild-
aráhrifin þegar einhveiju er breytt
en láta sér ekki nægja að skoða
áhrifín á hluta af heildinni. Þetta
er hið sama sjónarmið og er ráð-
andi í vistfræðinni.
Því er haldið fram af mörgum
talsmönnum þróunarlanda, þegar
við frá iðnríkjunum ræðum um
nauðsyn umhverfisverndar og á
að ráða bót á umhverfisvanda
heimsins, að stærsti umhverfis-
vandinn hér á jörðu sé efnahagsleg
vanþróun meirihluta mannkyns-
ins. Þegar við segjum að frumskil-
yrði þess að efnahagslegar framf-
arir geti átt sér stað í þróunarlönd-
unum, og frumskilyrði þess að
unnt sé að hafa hemil á orkunotk-
un mannkyns í framtíðinni, sé það
að hinni gegndarlausu fólksfjölgun
í þessum löndum linni, þá benda
fulltrúar þessara landa á það á
móti, að fólksfjölgun muni ekki
linna nema nægar efnahagsframf-
arir verði til að konur í þessum
löndum verði læsar og geti þannig
notfært sér fræðslu um getnaðar-
varnir og fjölskylduáætlanir. Báðir
hafa rétt fyrir sér. Sú staðreynd
undirstrikar einmitt það sem
minnst var á hér að ofan, að um
er að ræða gagnverkun milli efna-
hags, umhverfís og orkunotkunar.
Skoða verður heildarmyndina —
ekki einstaka drætti hennar.
4. Afleiðingar af því að
halda áfram að brenna
eldsneyti í heiminum — og
af því að gera það ekki
Við höfum að undanförnu heyrt
mikið talað um vandamál vegna
flóttamanna sem streymt hafa til
sumra Evrópulanda svo sem
Þýskalands. Þýsk innflytjenda-
löggjöf var mótuð á tímum kalda
stríðsins og miðaði að því að létta
pólitískum flóttamönnum frá
Austur-Evrópu að komast vestur
yfír. En nú er önnur tegund flótta-
manna tekin að gera æ meir vart
við sig: Efnahagslegir flóttamenn,
fólk sem er að flýja fátæktina
heima fyrir. Sú hætta er fyrir
hendi að hin gegndarlausa fólks-
fjölgun víða í þriðja heiminum,
þróunarlöndunum, og efnahagsleg
stöðnun þar sökum þess að fjölg-
unin étur jafnóðum upp allan
árangur efnahgasframfara leiði
af sér er tímar líða nánast óstöðv-
andi straum efnahagslegra flótta-
manna frá suðri til norðurs. Þau
vandamál sem nú er við að etja
vegna flóttamanna kunna að verða
hreinn barnaleikur hjá þeim sem
þá getur orðið við að stríða.
Við höfum einnig heyrt út-
málaðar afleiðingar þess að koltví-
sýringur og önnur gróðurhúsagös
haldi áfram að safnast fyrir í and-
rúmsloftinu vegna áframhaldandi
notkunar mannsins á eldsneyti úr
jörðu sem inniheldur kolefni, eins
og kolum, olíu og jarðgasi. Menn
hafa því áhyggjur af stórlega vax-
andi eldsneytisnotkun í þróunar-
löndunum. Hér að framan var
þess getið að búist væri við að