Morgunblaðið - 25.02.1993, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 25. FEBRÚAR 1993
'r
Söfn og ferðamenn
eftir Þór Magnússon
Fyrir nokkru var skýrt frá því,
að gjaldeyristekjur íslendinga af
ferðamönnum á síðasta ári hefðu
numið yfir 12 milljörðum króna,
tólf þósund milljónum. Þetta er
hærri tala en margur gerir sér
grein fyrir, þótt um nokkurt ára-
bil hafi ferðamannaþjónusta verið
önnur mesta tekjulind þjóðarinnar.
Þessi síðustu árin hafa augu
manna beinzt í ríkara mæli að
ferðamannaþjónustu, enda er svo
komið, að fjöldi bænda hefur hana
sem aukabúgrein, hótel, gistihús
og veitingahús hafa risið upp hvar-
vetna um landið, hópferðir aukizt
að mun um byggðir og óbyggðir
pg að auki reyna menn að auglýsa
ísland sem ráðstefnuland. Með því
lengist nýtingartími hótela og í
tengslum við ráðstefnur eru oft
kynnisferðir um landið eða til
ákveðinna staða.
Hvarvetna þar sem ferðamenn
fara eru þeim sýndir fornir merkis-
staðir, sögustaðir, fornar bygging-
ar, kirkjur, hallir og kastalar, söfn
og fornrústir ekki síður en náttúra
landanna. Við íslendingar höfum
lengi laðað ferðamenn til okkar
með óvenjulegri náttúru landsins
og náttúruundrum, enda hér
margt að sjá, sem ekki ber fyrir
augu manna annars staðar.
Náttúra landsins er að minnsta
kosti það, sem mest er hampað í
bæklingum fyrir erlenda ferða-
menn eða sést á stórum auglýs-
ingamyndum ferðaskrifstofanna.
Frá því er aftur á móti minna
sagt, að hér búi gamalgróin menn-
ingarþjóð. Helzt er þá, að í bækl-
ingunum sé mynd af gulnuðu
skinnbandi eða af manni á hest-
baki. Kannske bregður þó fyrir svo
sem einni mynd af Perlunni og
annarri af ráðhúsinu okkar Reyk-
víkinga, sem eiga að sýna nútíma-
menninguna í landinu.
Ljóst má þó vera, að við íslend-
ingar höfum lagt of litla rækt við
menningarkynningu. Reynar hafa
sennilega flestir, sem til landsins
koma, heyrt eitthvað um fornbók-
menntir okkar, fæstir þó líklega
lesið neitt af þeim svo teljandi sé.
Það hefur verið sagt, að velflest-
ir ferðamenn á íslandi séu fólk í
fróðleiksleit, fólk sem kemur til
að skoða sérkennilegt landslag og
náttúru og vilji kynnast sérstæðri
þjóð og menningu hennar. Og því
er brýn ástæða til að vekja at-
hygli á einum þætti, sem betur
þyrfti að rækja í sambandi við
ferðamanninn, söfnin okkar ís-
lendinga, gömlu byggingarnar úti
um landið og aðrar þær menning-
arminjar, sem við teljum, að helzt
ætti að sýna ferðamönnum.
Nú munu einhveijir segja, að
söfn eigi einkum að vera fyrir
heimamenn, landssöfnin fyrir
þjóðina alla og byggðasöfnin fyrir
heimamenn í héruðum. En reyndin
mun samt vera sú, hérlendis sem
annars staðar, að það eru ekki
sízt ferðamenn, sem skoða söfn.
Margir munu geta tekið dæmi af
sjálfum sér. Menn fara á söfn er-
lendis á ferðum sínum, að eigin
frumkvæði eða vegna skipulags
ferðanna, og margir njóta vel
þeirra heimsókna. Margir þessir
ferðalangar viðurkenna svo, að
þeir hafi sjaldan eða nánast aldrei
skoðað söfn í heimalandi sínu eða
heimabyggð.
Flest menningarsögulegu söfnin
úti um landið, byggðasöfnin, eru
ung að árum, hið elzta var opnað
fyrir 40 árum og síðustu árin hafa
enn nokkur verið opnuð. Þeim er
ætlað að vera menningarstofnanir,
varðveita héraðsminjar og fræða
heimamenn og aðra um menningu
og sögu lands og héraðs. Misjafn-
lega vill þó til takast. Sum söfnin
eru aðlaðandi, sérstæð og
skemmtileg. Nokkur þeiiTa eru
hýst í gömlum torfbæjum eða hús-
um, sem sjálf eru safngripir og
hafa því sérstakt aðdráttarafl. En
að öðrum er miður búið, sumum
komið fyrir til bráðabirgða þar sem
á engan hátt getur kallazt viðun-
andi aðstaða. Þau eru jafnvel hýst
í kjallara, á háalofti eða í öðru
afgangshúsnæði, sem ekki nýtist
til annars. Oft er þetta þó aðeins
hugsað til skamms tíma, en reynd-
in er samt sú, að slíkar bráðabirgð-
aráðstafanir verða furðu langæjar,
og helzt þá í hendur, að mönnum
hrýs hugur við að leggja í kostnað
við nýtt og varanlegt húsnæði fyr-
ir safnið eða að þetta þykir fullg-
ott og ekki áhugi eða framtak til
að bæta úr.
Sum söfn skera sig úr fyrir sér-
stæðar og áhugaverðar sýningar
og gott safn sýningargripa. Þessi
söfn fá enda flesta ferðamenn til
sín, hróður þeirra berst víða og
þannig auglýsa þau sig sjálf frá
manni til manns.
A undanfömum árum hefur
verið unnið mikið að viðgerðum
og varðveizlu margra gamalla og
merkra bygginga hvarvetna um
landið, sem kallaðar eru hluti af
þjóðararfinum. Sum þessi hús eru
notuð í þágu safna og ferða-
mannaþjónustu og eru til sýnis
almenningi. í sumum eru söfn,
öðrum veitingastofur, minjasölur
eða ýmsar sýningar. Önnur eru
síðan notuð til íbúðar, önnur
vinnuhús ýmiss konar eða nýtist
til annars í þágu þjóðarinnar. Þessi
hús vekja athygli hvarvetna.
En það er vissulega áhyggju-
og umhugsunarefni, að sumar
þessara menningarminja, söfn og
byggingar, ná ekki þeim tilgangi,
sem vænzt er. Ferðamanna-
straumurinn sveigir hjá og ekki
hefur tekizt að vekja athygli á
þeim sem skoðunarverðum. Hér
má að einhveiju leyti kenna um
vangá þeirra, sem skipuleggja
ferðir um landið, en einnig er vafa-
laust stundum um að kenna þeim,
sem söfnunum eiga að ráða. Menn
hafa oft ekki gert sér grein fyrir,
hve miklu hlutverki þessi söfn
gætu gegnt til að glæða áhuga
og auka ánægju almennings,
heimamanna í héruðum og ferða-
manna jafnt innlendra sem er-
lendra og aukið þar með enn ferða-
mannastrauminn um landið.
Einhveijir munu segja, að söfn
séu orðin það mörg um landið, að
þau geti ekki deilt með sér ferða-
mönnum, þannig að hver sjái eitt-
hvað sérstakt, sem honum finnist
akkur í. Undir það má taka, sem
oft heyrist líka nefnt, að byggða-
söfnin séu um of hvert öðru lík,
sömu askana og rokkana geti að
líta frá einu til annars og öllum
sé ætlað sama hlutverk, að sýna
einvörðungu hluti úr gamla
bændaþjóðfélaginu.
Víst hefur þetta oft verið megin-
tilgangur safnanna þegar til þeirra
var stofnað í upphafi. Þetta voru
þeir hlutir, sem helzt var að finna
þá um byggðir landsins og þóttu
áhugaverðir, en síðan hafa menn
oft ekki gætt að hinni öru þróun
þjóðfélagsins, breytingunum frá
fábreyttu örbirgðarþjóðfélagi til
tækniþjóðfélags, og söfnin því
nánast misst af menningarþróun-
inni.
Ljóst má vera, að með nýskipan
margra byggðasafna mætti auka
aðdráttarafl þeirra. Á það er lögð
áhersla í lögum, að byggðasöfn
skuli einkum varðveita og sýna
hluti, sem séu einkennandi fyrir
menningu viðkomandi byggðar-
lags. En menningin á íslandi hefur
þó verið með næsta líku svipmóti
frá einum landshluta til annars.
Þess er því ekki að vænta, að
byggðasöfn geti orðið svo mjög
frábrugðin hvert öðru nema þá að
safnmenn skipuleggi sýningar
safnanna í samvinnu sín á milli
og menn reyni að finna hveiju
safni sérsvið í sýningum.
Að sjálfsögðu ber hveiju safni
að varðveita sem fjölbreyttastar
sögulegar menningarminjar úr
héruðum, sem að því standa. En
hins ber líka að gæta, að ekki eru
allir safngripir sýningargripir.
Margir gripir eru þannig, að þeir
hafa lítið gildi fyrir aðkomumann-
inn, þótt þeir hafi mikið varð-
veizlugildi fyrir heimamenn venga
héraðssögunnar.
Safnamenn ættu því ekki að
vera hikandi við að setja í geymsl-
ur og varðveita þar vel ýmsa þá
hluti, sem eiga ekki sérstakt er-
Þór Magnússon.
„En það er vissulega
áhyggju- og umhugsun-
arefni, að sumar þess-
ara menningarminja,
söfn og byggingar, ná
ekki þeim tilgangi, sem
vænzt er. Ferðamanna-
straumurinn sveigir hjá
og ekki hefur tekizt að
vekja athygli á þeim
sem skoðunarverðum.“
indi fyrir augu hins venjulega
safngest. í staðinn þyrfti að sýna
umhyggjusamlega þá hluti, sem
hafa sérstakt gildi til kynningar
út í frá og geta fyllt upp í heild-
stæðar sýningar, frábrugðnar
þeim, sem annars staðar eru.
Æskilegt væri þó, að geymslum
safnanna væri svo háttað, að þeim
mætti ganga auðveldlega að og
sýna hvern þann hlut, sem menn
kynnu að vilja sjá og þeir séu þar
veþ aðgengilegir.
í umræðum safnmanna hefur
komið fram, að rétt væri að skipa
söfnum í flokka, miðsöfn og út-
söfn. í þjóðminjalögum er einmitt
gert ráð fyrir þessu, aðalsöfnum
landshluta og síðan smærri sér-
söfnum. Þannig er mikils um vert,
að aðalsöfnin hafi rúmgott sýning-
arhúsnæði og að þar verði hægt
að hafa nokkurt starfslið, þau söfn
séu fræða- og rannsóknarstofnan-
ir, en ekki sýningarsöfn eingöngu.
Á þetta þarf að leggja enn frek-
ari áhrerzlu í framtíðinni. Miðsöfn-
in verða þá stór söfn á íslenzkan
mælikvarða, útsöfnin aftur minni
eða þar aðeins sérstakar sýningar
og þau rekin frá miðsöfnunum,
sum hugsanlega aðeins opin yfír
sumartímann fyrir ferðamenn og
hlutverk þeirra einkum sýningar.
Menn gleyma því oft, að söfn,
sem standa eiga undir nafni, kosta
talsvert fé. Fjármunir til safna
hljóta að verða á ýmsan hátt tak-
markaðir. Bæði er, að sveitarfélög
eða aðrir eigendur safnanna, hafa
takmarkaða tekjustofna og í mörg
horn að líta um útgjöld. Ríkisvald-
ið hefur ekki reynzt geta uppfyllt
HÆTTU...
...að eyða dýrmætum tíma í pappírsvinnu, tíma, sem hægt
væri að nota í arðbæra vinnu eða til að njóta lífsins.
Vaskhugi er bókhaldsforrit, sem sér um flesta þætti rekstrar-
ins. Hann er í notkun á yfir 600 stöðum um land allt. Flestar
starfsgreinar geta notað forritið: Iðnaðarmenn, verktakar, fé-
lagasamtök, hjálparsveitir, endurskoðendur, lögfræðingar,
heildsalar og sjoppur eru þegar meðal notenda.
Vaskhugi reiknar út og prentar sölureikninga, gíróseðla, víxla,
póstkröfur, límmiða af öllum stærðum, heldur utan um við-
skiptamenn (félagsmenn), birgðir, verkefni, sölusögu o.s.frv.
Ný útgáfa forritsins er tilbúin með um 30% fleiri möguleikum
en sú fyrri.
Hringdu og fáðu sendar upplýsingar um þetta frábæra forrit
eða komdu og skoðaðu möguleikana.
T i-i • i /» Grensásvegi 13,
VaSKIlUgl m. sími 682680, fax 682679.
þær óskir og lagaákvæði að veita
þeim verulega fjárstyrki, þótt
launastyrkir komi mörgum þeirra
mjög til góða.
Byggðasöfnin eru flest til orðin
fyrir áhuga einstaklinga í önd-
verðu. Þannig er nánast um öll
söfn alls staðar á jarðarkringl-
unni. Jafnvel það safn, sem stærst
mun allra í heiminum, Smithson-
ian Institute í Washington, var
stofnað að frumkvæði einstakl-
ings. Það er áhuginn, sem kemur
söfnunum á laggirnar, menn
stofna sjaldnast söfn með opinber-
um samþykktum einvörðungu.
Mikilvægt er, að safnmenn og
yfirvöld lands og héraða geri sér
ljósa grein fyrir nauðsyn á niður-
skipan og hugsanlega sérhæfingu
byggðasafna um landsbyggðina.
Því er vert að hvetja til umhugsun-
ar um þessi mál og jafnframt
hvernig auka má gildi safnanna
fyrir ferðamenn, innlenda og er-
lenda, og þá um leið, hvernig unnt
verði að skipuleggja safnamálin
og búa þannig að söfnunum, að
raunveruleg safnastarfsemi geti
þróazt um landið og söfnin orðið
þeir menningarvísar og menning-
arstofnanir, sem vonir manna
standa til.
í þjóðminjalögum er kveðið á
um minjasvæði og að þar séu minj-
aráð sem sjái um að samhæfa
safnastarfsemi. Minjasvæðin
fylgja, skv. reglugerð, að mestu
núverandi kjördæmaskipan. Ætl-
unin með því var m.a. sú, að hinir
kjörnu stjórnmálamenn bæru
þannig nokkra ábyrgð á söfnunum
sem og öðru sem snertir menning-
armál kjördæmanna.
Það hlýtur að vera von manna,
að þegar minjaráðin komast á legg
og taka til starfa muni þau fljót-
lega taka til umræðu þessa um-
töluðu sérhæfingu byggðasafna
og frekari samvinnu þeirra í varð-
veizlu þjóðminja, svo og fjölda og
staðsetningu safnanna. Þá munu
menn væntanlega einnig gera sér
gleggri grein fyrir óhjákvæmileg-
um kostnaði við söfnin, hvernig
afla skuli fjár, hver aðbúnaður sé
nauðsynlegur á hveijum stað til
sýningar og varðveizlu gripa, og
þá ekki sízt, hvernig betur megi
vekja áhuga heimamanna og
ferðamanna á gildi safnanna og
þætti þeirra í menningu lands-
manna.
Til að þetta megi verða þarf að
auka enn að mun fjárframlög til
minjavemdar. Engin stórvirki
verða framkvæmd á þessu sviði
né öðrum, nema fyrir umtalsvert
fé. Og því betur sem söfnin eru
fallin til sýningar, fræðslu og
kynningar menningarsögu þjóðar-
innar, því meira hljóta þau að
kosta í rekstri. Hitt verða menn
þá einnig að hafa hugfast, að söfn-
in geta aldrei staðið undir sér fjár-
hagslega, tekjur af aðgangseyri
og einhveijar smátekjur aðrar
munu aldrei nema útgjöldum. Gott
er ef þær gætu staðið undir nauð-
synlegum gæzlukostnaði.
Augljóst má vera, að færi menn
rekstur safnanna saman, sérhæfi
sýningar þeirra eftir getu og komi
á betri kynningu safnanna sem
menningar- og fræðslustofnana,
muni auðveldara að kynna þau
ferðamönnum einnig. Þá bættust
við fleiri staðir tii að staldra við á
og skoða á landsbyggðinni, ferða-
mannastraumur til safnanna yrði
jafnari, minnkaði hugsanlega eitt-
hvað þar sem hann er nú mestur
en ykist væntanlega til muna ann-
ars staðar. Þá gætu söfnin orðið
það, sem vonir manna stefna til,
sómi hveiju héraði.
Höfundur er þjóðminjavörður.
FULL BÚÐ AF NÝJUM VÖRUM
rimlarúm - - vöggur - - barnavagnar & kerrur - - barnastólar - - öryggishliö
baðborö - - barnahúsgögn - - þroskaleikföng - - fótstignir bílar - - ýmsar smávörur
imr taifiiwmrnni I' t ii i iii " n i"i ii tHiliHf' t in»'i*'r iirii' li illf riitf l»B8«>aia»*iaaaBa^«.a<I»aiia!3a^^
Rauöarárstíg 16, simi 610120