Morgunblaðið - 17.03.1993, Qupperneq 31

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 17. MARZ 1993
31
Valdemar Helgason
leikari - Minning
Hún dæmdi ei hart, hún vildi vel,
í vinskap, ætt og kynning.
Hún bar það hlýja, holla þel,
sem hverfur ekki úr minning.
(Einar Ben.).
Á sunnudeginum hringdi Atli í
mig og sagði mér að Nanna blessun-
in hefði dáið þá um nóttina. Langt
er síðan ljóst var hvert stefndi og
þrátt fyrir að þessi tíðindi hefðu
ekki beinlínis komið á óvart, finnur
maður alltaf fyrir vissum tómleíka
og vanmætti þegar dauðann ber að
garði.
Elsku Jakob, Atli og Stefán. Ein-
hvers staðar stendur skrifað að það
sé jafnan dimmast undir dögunina.
Hetjuleg barátta við illvígan sjúk-
dóm er nú að baki. Nýr dagur boð-
ar nú komu sína, nýir tímar taka
við. Hornsteinn er á brott numinn
og það hriktir í undirstöðum. En
fetið ótrauðir í fótspor Nönnu- heit-
innar; látið mótlætið styrkja ykkur
og efla. Virkið mótbyrinn til góðra
verka og verið minnugir þess styrks
sem móðir ykkar sýndi þegar svart-
nættið var sem dimmast. Lærið af
henni.
{ hjörtum ykkar mun ætíð bær-
ast sá strengur sem tengir ykkur
við hana. Minnist þess að rétt eins
og áður, vakir hún yfir sérhveiju
spori ykkar, ykkur til heilla. Kær-
leikurinn á sér engin takmörk,
hvorki í tíma né rúmi. Nú er það
ykkar að miðla því fjölmarga góða
og yndislega sem frá móður ykkar
kom. Haldið merki hennar hátt á
loft, stoltir yfir því að vera hennar,
um leið og hún verður stolt af því
að vera ykkar.
Sem móðir hún býr í bamsins mynd;
það ber hennar ættarmerki.
Svo streyma skal áfram lífsins lind,
þó lokið sé hennar verki.
Og víkja skal hel við garðsins grind,
því guð vor, hann er sá sterki.
(Einar Ben.)
Ykkur strákar, Gullu, Steinunni,
Nönnu Elísu svo öllum vinum og
vandamönnum öðrum, votta ég
mína innilegustu samúð.
Guð blessi ykkur og minninguna
um sómakonuna Nönnu Snædal.
Þorsteinn Gunnar.
Er við sjálfstæðiskonur í Vor-
boða í Hafnarfirði kveðjum í dag
eina af félagskonum okkar, Nönnu
Snædal, viljum við þakka henni
einlæga vináttu og samstarf.
Nanna var mikil sjálfstæðiskona,
hún var félagslynd, hafði gaman
af starfinu, sem hún tók ríkan
þátt í á sinn óeigingjarna hátt.
Hún gegndi ýmsum trúnaðar-
störfum innan félagsins og fyrir
flokkinn í heild, hún átti sæti í
fulltrúaráði Sjálfstæðisfélaganna í
Hafnarfirði og í skólanefnd grunn-
skóla Hafnarfjarðar til hinsta dags.
Er veikinda hennar varð vart sat
hún í stjórn Vorboða. Þar hafði
hún sinnt ritarastörfum um
tveggja ára skeið og er altalað
hvað fundargerðir hennar voru vel
unnar og ítarlegar og frágangur
aðdáunarverður þar sem hún hafði
svo fallega rithönd.
Þrátt fyrir veikindin bauð hún
stjórn félagsins heim til sín til
stjórnarfundar haustið 1991, þá
er hún hafði nýlega flust í
skemmtilega íbúð sína að Álfa-
skeiði 44 hér í bæ. Hún hafði ný-
lokið spítalavist sem henni fannst
hið minnsta mál og talaði á léttum
nótum um heilsu sína. Hún var ein
af þeim einstöku manneskjum sem
geta gefið ómælt af góðmennsku
og gleði til samferðamanna og sjá
alltaf það bjartasta og besta sem
lífið hefur upp á að bjóða. Þessir
eiginleikar hennar hjálpuðu henni
mikið í hetjulegri baráttu við sjúk-
dóm þann sem nú hefur lagt hana
að velli.
Sonum hennar, tengdadóttur,
barnabarni og Guðlaugu mágkonu
hennar vottum við okkar innileg-
ustu samúð. Blessuð og varðveitt
sé minning Nönnu Snædal.
F.h. Sjálfstæðiskvennafélagsins
Vorboða,
Valgerður Sigurðardóttir.
Fleiri minningagreinar um
Nönnu Snæland bíða birtingar
og niunu birtast næstu daga.
Hinn 10. þ.m. lést á sjúkrahúsi
hér í borginni Valdemar Helgason
leikari. Hann fæddist í Gunnólfsvík
í N-Múlasýslu hinn 15. júlí 1903
og var því nær níræður þe'gar hann
andaðist. Foreldrar hans voru hjón-
in Helgi Sigurður Pálsson bóndi og
Arndís Karitas Sigvaldadóttir. Ung-
ur að árum fluttist hann með for-
eldrum sínum að Árseli i Sauðanes-
hreppi í N-Þingeyjarsýslu og ólst
þar upp. Valdemar lauk gagnfræða-
prófi frá Akureyri árið 1928. Hann
flyst þá til Reykjavíkur og stundaði
íslenskunám við Háskóla íslands í
tvo vetur. Hér í borginni vann hann
svo sitt ævistarf. Hann var skrif-
stofumaður hjá Ríkisskip á árunum
1930-1932 og sölumaður og full-
trúi hjá Áfengisverslun ríkisins á
árunum 1932-1962 og fulltrúi hjá
ÁTVR þangað til hann lét af störf-
um fýrir aldurs sakir.
Valdemar lék sitt fyrsta hlutverk
í ímyndunarveikinni eftir Moliére
hjá Leikfélagi Reykjavíkur 1931 og
þar leikur hann til ársins 1950, en
það ár hóf Þjóðleikhúsið starfsemi
sína. Þar leikur hann meira eða
minna í fjölda ára. Síðasta hlutverk
sitt hjá Þjóðleikhúsinu lék hann
árið 1985. Hann var aldrei fastráð-
inn leikari þar, en stundaði skrif-
stofustörf jafnhliða leiklistinni. Það
var hlutskipti margra okkar eldri
leikara á þessum árum. Auk þess
lék Valdemar fjöldamörg hlutverk
í Ríkisútvarpinu. Þá kom hann fram
í Sjónvarpinu eftir að það tók til
starfa og í íslenskum kvikmyndum.
Þegar Félag íslenskra leikara var
stofnað í september 1941 var hann
einn af 16 stofnfélögum þess og
er hann síðastur þeirra, sem hverf-
ur yfir móðuna miklu. Valdemar
var mjög góður og áhugasamur
félagsmaður og var ritari FÍL á
árunum 1948-1957. Hann sat í
stjórn og varastjórn Finnlandsvina-
félagsins SUOMÍ og einnig í stjórn
Félags Þingeyinga í Reykjavík frá
árinu 1942-1952. Eftirlifandi eig-
inkona Valdemars er Jóhanna
Björnsdóttir og eignuðust þau einn
son, Arnald að nafni.
Valdemar var víðlesinn maður
og þá sérstaklega í íslenskum bók-
menntum. Allur sögulegur fróðleik-
ur og þá einkum saga lands og þjóð-
ar var honum mjög kær. Hann tal-
aði kjarnyrt mál og má segja að
hann 'nafi verið málvöndunarmaður
í þess orðs bestu merkingu. Afbök-
un tungunnar var honum ekki að
skapi. Rödd hans var skýr og hljóm-
mikil og barst vel jafnvel þótt oft
væri skvaldur í áhorfendasal á sýn-
ingum fyrir börn.
Þeim fækkar nú óðum þeim
ágætu listamönnum í leikarastétt
sem settu svip sinn á íslenska leik-
menningu síðastliðna hálfa öld.
Einn þeirra var Valdemar Helga-
son. Hann var minnisstæður öllum
þeim, sem þekktu hann best. Fáir
hafa túlkað betur íslenska almúga-
manninn og einkum þá, er voru
„eitthvað sér á parti“, eins og stund-
um er sagt. Af minnisstæðum hlut-
verkum Valdemars má t.d. nefria:
Hjálmar tudda í Manni og konu,
Jón Jónsson úr Kjósinni í Islands-
klukkunni og margar fleiri þekktar
manngerðir í íslenskum leikverkum.
Valdemar var jafnvígur á skop og
alvöru í túlkun sinni þó oftar félli
það í hans hlut að sýna skoplegu
hliðarnar á þeim manngerðum, sem
hann fór höndum um. Hann lék í
fjöldamörgum barnaleikritum á
sviði Þjóðleikhússins. Minnisverð-
astur verður hann samt þar í hlut-
verki Stóra-Kláusar, en þar lék
hann aðalhlutverkið á móti Bessa
Bjarnasyni. Samleikur þeirra félaga
var frábær. Þar lék V aldemar vonda
karlinn, sem öll börn í áhorfendasal
skelfdust.
Sá sem þetta ritar átti því láni
að fagna að leikstýra Valdemar í
fjölda mörgum barnaleikritum á
sviði Þjóðleikhússins og einnig hjá
Ríkisútvarpinu. Samvinna okkar
var ætíð mjög góð. Ég minnist nú
þeirra samverustunda með mikilli
ánægju og þakklæti. Þar fór sér-
stæður og góður listamaður, sem
ávallt var hægt að treysta.
Ég sendi eftirlifandi aldraðri eig-
inkonu hans, frú Jóhönnu Bjöms-
dóttur, Arnaldi syni þeirra hjóna
og öðrum nánum aðstandendum
hugheilar samúðarkveðjur.
Klemenz Jónsson.
Kveðja frá Þjóðleikhúsinu
Valdemar Helgason er látinn,
tæplega níræður að aldri. Hann
starfaði í íslensku leikhúsi í meira
en hálfa öld og vár af þeirri kyn-
slóð sem nú er óðum að hverfa, en
lagði sitt af mörkum til þess að
gera íslenskt leikhús að atvinnuleik-
húsi og koma því til vegs og virðing-
ar.
Valdemar hóf leikferil sinn hjá
Leikfélagi Reykjavíkur í Iðnó árið
1931, þá ungur maður að nálgast
þrítugt og þar lék hann á þriðja tug
hlutverka allt þar til hann var kall-
aður til starfa í Þjóðleikhúsinu við
opnun þess 1950. Valdemar lék í
opnunarsýningum Þjóðleikhússins,
m.a. hlutverk Jóns varðmanns Jóns-
sonar í íslandsklukkunni og það var
reyndar líka síðasta hlutverkið, sem
hann lék á fjölum Þjóðleikhússins
árið 1985. Hann gekk reyndar aftur
seinna til liðs við sitt gamla félag,
Leikfélag Reykjavíkur, og lék þar
nokkur hlutverk um það leyti sem
Leikfélaginu var breytt í atvinnu-
leikhús, svo að segja má, að hann
hafi lagt sitt af mörkum við stofnun
og eflingu tveggja helstu atvinnu-
leikhúsa landsins.
Valdemar Helgason skóp á svið-
inu ótal eftirminnilegar persónur á
ferli sínum. Hann var hinn íslenski
sveitamaður par excellence: bænd-
ur, hreppstjórar, sýslumenn og
kraftakarlar voru ófáir í hlutverka-
safni hans. Meðal minnisstæðustu
hlutverka hans eru Hjálmar tuddi
í Manni og konu og Jón sterki í
Skugga-Sveini. Það er reyndar at-
hyglisvert, þegar ferill Valdemars
er skoðaður, hve oft honum var
falið að leika þessa íslensku karla
aftur og aftur, þegar leikritin voru
tekin til sýningar á nýjan leik, svo
sterk og sönn var persónusköpun
hans á þessu sviði.
Valdemar var lágur maður vexti
en þéttur á velli og hafði þrótt-
mikla og kröftuga rödd. Það var
ekki tilviljun, að meðal hlutverka
hans voru menn eins og Jón sterki
og Stóri-Kláus. En hann gat líka
verið blíður, mjúkmáll eða jafnvel
smeðjulegur á sviðinu og hafði
reyndar einstakt lag á að vera
ísmeygilegur og andstyggilegur á
skemmtilegan og eftirminnilegan
hátt.
Valdemar var af þeirri kynslóð,
sem ekki átti þess kost að helga
sig leiklistinni einvörðungu. Hann
starfaði lengstan hluta starfsævi
sinnar hér í Reykjavík samhliða
leiklistarstörfum sem skrifstofu- og
sölumaður hjá Áfengis- og tóbaks-
ferslun ríkisins. Þar átti ég því láni
að fagna að starfa með honum um
árabil, unglingur, sem leit upp tii
þessa reynda leikara sem skapað
hafði svo margt skemmtilegt á svið-
inu. Valdemar hafði á þeim árum
þann starfa að selja ilmvötn, rak-
spíra og aðra litríka og lokkandi
vökva og það var alltaf einhver
spennandi dulúð, sem fylgdi honum
og herberginu hans þarna á skrif-
stofunni, þótt hann væri í raun af-
skaplega blátt áfram og jarðbund-
inn við n'ánari kynni. Þeim mun
merkilegra var að sjá þennan dagf-
arsprúða og allt að því hversdags-
lega mann, eflast og opnast um
leið og hann sté á fjalirnar. En slíkt
er nú einu sinni eðli góðs lista-
manns.
Persónur þær sem Valdemar
Helgason gæddi lífi og lit á íslensku
leiksviði urðu á annað hundrað tals-
ins. Hann þótti afbragðsgóður út-
varpsleikari oglék einnig í nokkrum
kvikmyndum. í Þjóðleikhúsinu einu
urðu hlutverk hans hartnær 70.
Nokkur hafa verið nefnd, en sér-
staða hans sem leikara, vaxtarlag,
rödd og önnur persónueinkenni,
juku á fjölbreytni og trúverðugleika
allra þeirra sýninga, sem hann tók
í. Við, sem störfuðum með honum
í leikhúsinu, minnumst hans með
eftirsjá og söknuði. Það er sjónar-
sviptir að jafn elskulegum, sam-
viskusömum og dyggum þjóni Ieik-
listargyðjunnar og Valdemar var.
Fjölskyldu hans og ættingjum
sendum við samúðarkveðjur.
Blessuð sé minning hans.
Stefán Baldursson.
Menn eru stundum að velta fyrir
sér þjóðareinkennum á leiklist. Oft
hefur reynst erfítt að fóta sig í slík-
um samanburði. Þó fer vart á milli
mála, að grískur harmleikur, fluttur
af Grikkjum sjálfum, er brot af
grískri þjóðmenningu sérstaklega,
þó hann sé einnig hluti af alþjóð-
legri mennningu. Kínversk ópera
er alþjóðleg menning, af því að al-
þjóðir geta notið hennar, en það
leika þó fáir eftir að flytja hana,
þannig er hún fyrst og fremst þjóð-
leg fyrir sérkenni sín. Leikrit Osc-
ars Wildes leikin á ensku eru óum-
deilanlega mjög „bresk“ leiklist;
sama máli gegnir um Racine og
Corneille, eins og Frakkar leika
verk þessara öndvegishöfunda
sinna í þjóðleikhúsi sínu; þannig
fara engir að án þess innantóm
eftiröpun verði úr.
Eru einhver sérkenni á íslenskri
leiklist? I augum umheimsins er ís-
lensk leiklist ekki nein þekkt stærð
í líkingu við þessi dæmi. Meira að
segja myndu frændum vorum á
Norðurlöndum, sem þó einna helst
fylgjast með leikhúsi okkar, vefjast
tunga um tönn, ættu þeir að lýsa
sérkennum íslenskrar leiklistar.
Nema við látum okkur nægja að
kalla óvenjumikla leikhúsaðsókn hjá
okkur og óvenjumikið framboð inn-
lendra leikrita miðað við hausatölu
sérkenni?
Auðvitað kemur listþroski fram
á margan máta og ekki síst í því
að flytja á viðhlítandi hátt helstu
verk erlendra leikbókmennta. En
er það nóg? Þetta á að sjálfsögðu
við bæði um tiltölulega hefðbundnar
sýningar og hinar, þar sem brotið
er upp frá hefð, og hvort tveggja
gagnast okkar áhorfendum, eftir
því hversu vel er gert. En felast
einhver sérkenni í þessu. Sjaldnast.
Eru sérkenni þá eitthvað, sem er
öðruvísi og snýr meira út á við, til
annarra landa, sem tilbrigði við eða
andstæða hins alþjóðlega menning-
arsamnefnara?
Menn þykjast hafa tekið eftir að
í þessu efni verður leikritun og leik-
túlkun að haldast í hendur og mun
það nær alkunna. Sérkenni í leiklist
spretta upp og þroskast þar aðeins
sem byggt er á þjóðlegum grunni.
Síðan má í okkar tilviki deila um
það, hvort þessi fáu sígildu leikrit
sem við höfum eignast og þessi
bráðum mörgu nýju leikrit, sem við
erum að eignast, standi undir þeim
kröfum. Með þjóðlegt er þá átt við
hugtakið í víðum skilningi, því að
fyrirbærin þróast sjaldnast í „þjóð-
legri“ einangrun. Og síðan kemur
spurningin, hvort leikhúsfólkið hafi
lagt nægilega rækt við þessa hlið
málsins.
Oll þessi gömlu umhugsunarefni
rifjast upp nú þegar Valdemar
Helgason er allur. Hann skapaði á
leikferli sínum margar skarpar og
skemmtilegar mannlýsingar, en
minnisstæðastar verða nokkrar,
sem hann átti í íslenskum verkum.
Þarna var Jón sterki í Skugga-
Sveini, Hjálmar tuddi í Manni og
konu og Jón Jónsson varðmaður í
íslandsklukkunni, persónur sem
hann lék margoft í ýmsum sýning-
um vegna þess að aðrir þóttu ekki
koma til greina væri hann tiltækur.
Hann hitti þar á tón sem maður, í
ljósi þess sem hér var að framan
um rætt, hyllist til að kalla svo ein-
staklega íslenskan, í framsögn og
fasi, í orði og anda. Má mikið vera,
ef nokkur útlendingur gæti leikið
þannig eftir. Jón sterki er íslensk
útgáfa af 11 capitano úr Commedia
dell’arte, hugleysinginn, sem
dreymir um að vera hetja og tekur
stórt upp í sig til þess að upphefja
sig, ef ekki í annarra, þá að minnsta
kosti í eigin augum. Hjálmar tuddi
er lítilmagni, miklu næmari og klók-
ari — af ætt parasita eða sníkju-
manna í hinni sígildu gleðileikja-
hefð, útsmoginn og pínulítið ill-
gjarn, af því öðrum vegnar betur
en honum, flár og fagurgalandi,
þegar færi gefst, orðheppinn í sin-
um litla heimi, en þó fyrst og fremst
aumkvunarverður í örlögum sínum,
sem hann hefur deilt með mörgum
íslendingnum um aldir. Loks er það
þessi makalausi varðmaður úr Kjós-
inni, veraldarvanur heimspekingur
með allt á hreinu og stenst þó ekki
glýju gullsins. Allir þessir lestir og
veikleikar eru auðvitað ekkert sérís-
lenskt fýrirbæri, en liturinn og
áferðin var það, tónfallið og takt-
arnir, einhver lífsupplifun, sem ekki
varð sótt til útlanda.
Valdemar Helgason var Skaft-
fellingur, fæddur 1904. Hann hóf
að leika með Leikfélagi Reykjavíkur
1931, fluttist í Þjóðleikhúsið 1950
og lék þó jöfnum höndum í báðum
húsum síðustu leikár sín, síðast Jón
Jónsson varðmann í afmælissýn-
ingu Þjóðleikhússins á íslands-
klukkunni 1985. Leikferillinn
spannaði þannig 54 ár. Hlutverka-
fjöldinn var orðinn mikill og hlut-
verkin eðlilega margbreytileg.
Hann lék sjaldan aðalhlutverk, en
eigi að síður varð hann í krafti
upprunalegrar leikgáfu og meitl-
aðra persónulýsinga í hópi helstu
leikara sinnar kynslóðar, og hverfur
nú af sviðinu, sem síðasti fulltrúi
hennar.
Ég þakka Valdemar Helgasyni
góð kynni og samvinnu. Fari hann
í friði.
Sveinn Einarsson.
Tökum að okkur
crfidrykkjur í
ný uppgerðum
Gyllta salnum.
Hláðborð og
nýlagað kaffi
kr. 790,-
Hótel Borg
sími 11440.
Minningarkort
Minningarkort minningarsjóðs Ragnars H. Ragnar, til styrktar
húsbyggingu tónlistarskóla ísafjarðar fást hjá eftirtöldum aðilum
á ísafirði:
Bókaverslun Jónasar Tómassonar, skrifstofú Vátryggingafélags
íslands, skrifstofu tónlistarskólans, sími 94-3926 á skrifstofutíma
og laugardaginn kemur kl. 10-13. Utan skrifstofutíma má hringja
í Ingu í síma 94-4071.