Morgunblaðið - 08.08.1993, Page 15

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 8. ÁGÚST 1993
15
að Jóhanna leit að venju í pósthólf-
ið sitt í upphafi vinnudags. Þar
fann hún lítinn miða sem á stóð:
— Hvernig væri að rækta lín?“
Undir þetta skrifaði Bjami Guð-
__ mundsson, deildarstjóri búvísinda-
deildar staðarins.
Nokkrar skipulagðar tilraunir
hafa verið gerðar með línrækt hér
á landi með ágætum árangri.
Plönturnar hafa náð fullri hæð en
ekki þroskað fræ. Bjama fannst
tilvalið að nýta þekkingu og
I reynslu Magnúsar Óskarssonar,
tilraunastjóra matjurtaræktunar á
Hvanneyri, en hann ræktaði og
rykkti lín þar árið 1956.
Eftir nokkra umhugsun vora
Jóhanna og Magnús sannfærð um
ágæti hugmyndarinnar. Það varð
úr að pöntuð voru þtjú afbrigði
af fræum frá Svíþjóð og tvö frá
Hollandi.
Engir styrkir fengust fyrir verk-
efnið, það byggðist á sjálfboða-
vinnu og áhuga þeirra sem að því
stóðu að því undanteknu að Magn-
ús gat. samræmt það starfi sínu.
Akveðið var að gera tilraunir
með það að markmiði að finna út
hvaða líntegundir dafna best við
veðurskilyrðin á Hvanneyri og
hvernig áburðargjöf hentar til að
línið verði sem hæst og jafnast.
Lín vex vel í röku lofti og nokkuð
. vindasömu veðri en ekki mjög
* köldu.
Tilgangurinn er að athuga hvort
hægt sé að þróa línrækt sem
aukabúgrein á íslandi. Jóhanna
segir að þá sé hugmyndin að
Hvanneyringar verði færir um að
gefa þeim ráð sem kunna að hafa
áhuga á að rækta lín. Línið mætti
til dæmis nota til að styrkja papp-
ír í eggjabakka og í listvefnað.
Til línsins var sáð 9. maí 1992
í um það bil 100 fermetra reit.
Magnús Óskarsson stjórnaði verk-
inu og tók að sér umhirðu þess
yfir sumarið. Línið náði 60-80
sentimetra hæð, blómgaðist og
myndaði fræ sem þó náðu ekki
að þroskast.
í byrjun september vár líninu
f, rykkt. Mest af því var bundið upp
í bindi sem var raðað upp í skrýfi
þannig að rætur námu við jörð og
I bindin látin halla saman að ofan.
" Þannig var línið látið þorna. Þegar
bindin voru þurr voru þau tekin
og lögð í um 15 °C heitt vatnsbað
í fiskkari og látin feygjast eða
rotna þar í hálfan mánuð. Þá fúna
stráin svo að hægt er að ná þeim
utan af líntrefjunum. Að því loknu
voru línbindin skoluð til að stöðva
rotnunina, bundin í vendi og látin
þorna.
Við feyginguna kemur ólykt af
líninu vegna smjörsýru sem rot-
gerlarnir gefa frá sér. Fnykurinn
hverfur þegar línið þornar og
vinnslan heldur áfram.
Vinnudagur á Hvanneyri
Þegar hér var komið sögu hafði
Jóhanna samband við þá sem hún
s vissi að höfðu áhuga á tilraunun-
um og boðaði til vinnudags á
Hvanneyri seint i október. Þannig
^ æxlaðist það að konurnar með lin-
ræktunaráhugann hittust á
Hvanneyri.
Að lokinni kynningu hélt hópur-
inn út í gróðurhús þar sem línið
var í þurrki. Það stóð til að gera
það spunahæft fyrir kvöldið. Fyrst
þurfti að leysa skraufþurrt línið
úr vöndunum svo hægt væri að
bráka það. í gamla daga gat verið
vandasamt að þurrka línið nógu
vel. Að sögn Ingibjargar Styrgerð-
ar var ekki fátítt að Svíar kveiktu
í kofum þeim sem línið var þurrk-
að í fyrir brákun. Svo duglega var
kynt þar inni.
Við brákun eru línstráin brotin
|í utan af líntrefjunum. Áslaug út-
vegaði línbrák sem er útbúin úr
tveimur samsíða bálkum sem
| spýta á hjörum gengur niður á
milli. Línið er lagt milli spýtunnar
og bálksins. Spýtan er svo hreyfð
| snöggt upp og niður þannig að
stráin brotna og í ljós koma gljá-
andi línþræðir sem geta verið allt
að einn metri á lengd.
Jóhanna leysir skraufþurrt lín
úr vöndum.
Jóhanna og Helga bráka lín.
Línhestar tilbúnir fyrir spuna.
Hér er verið að þysta lín.
Áslaug dregur línið í gengum
grófan kamb.
Eftir brákunina sat nokkuð eft-
ir af viðarkenndum strábútum sem
þurfti að slá eða þysta burt. Ás-
laug útvegaði einnig áhöld til þess,
sveðjulaga spaða úr tré og sér-
staka fjöl. Hún sýndi nú þeim sem
ekki kunnu til verka hvernig ætti
að bera sig að. Hún hélt línvendi
í annarri hendi en beitti hinni til
að slá á vöndinn með spaðanum
þar til enginn strábútur var sjáan-
legur í líninu.
Loks var línið kembt með kömb-
um sem era nokkuð frábragðnir
ullarkömbum. Gaddar kambanna
era langir og oddhvassir og er
notaður einn kambur í einu. Kon-
urnar í hópnum reyndu handtökin
hver af annarri. Þær tóku með
annarri hendi um vönd af líni og
drógu hann varlega gegnum
kambinn sem var festur á borð.
HelsLá að kemba lín þannig á fleiri
en einum kambi, byija á grófum
kambi og enda á fínum.
Að lokum stóð hópurinn með
fallega línhesta í höndunum en lín-
hestar nefnast hespurnar sem út-
búnar eru úr óspunnum línþráðum.
Fanný bar þá saman við línhesta
sem hún kom með frá Svíþjóð og
sýndist línið í þeim svipað. Öllum
í hópnum bar saman um að árang-
urinn væri góður. Úr þessu líni
mætti spinna fínan þráð og vefa
fallegan dúk.
Spáð í framtíðina
Meðan á vinnunni stóð var
skrafað og skeggrætt um lín, nota-
gildi þess og möguleika á íslandi.
Hadda telur að það komi ekki að
sök þótt plönturnar nái ekki að
þroska fræ hér á landi. Reyndar
fæst fínni þráður úr líni sem er
rykkt áður en það nær fullum
þroska. Það má kaupa fræ erlend-
is frá á hverju ári til að sá.
Hadda segir að í Norður-Svíþjóð
sé hefð fyrir linrækt þó að þar
blómstri það ekki eða myndi fræ.
í gamla daga fór fólk þaðan með -
lín suður til Stokkhólms, um langa
og hættulega stigu þar sem ræn-
ingjar voru á hveiju strái. Fyrir
hluta af líninu sem selt var í borg-
inni voru keypt ný fræ til sáningar
í heimahögunum. Línræktarhérað-
in í Norður-Svíþjóð voru rík eins
og silfurskreyttir þjóðbúningar
þaðan bera vott um.
Áslaug segir að fólk megi ekki
halda að línrækt geti nokkurn tím-
ann orðið sjálfstæð búgrein. Ein-
ungis sé um að ræða mögulegt
innlegg í heimilisiðnað í smærri
stíl. Sjálf hefur hún áhuga á að
athuga hvernig íslenskt lín stendur
sig til dæmis sem uppistaða í vef.
Þær Jóhanna hugsa sér að vinna
saman þannig að Jóhanna _spinni
og blandi saman við ull en Áslaug
prófi hvernig þráðurinn reynist í
vef.
Jóhanna og aðrir sem að tilraun-
unum á Hvanneyri standa vilja
fara sér hægt og taka eitt skref
í einu. Magnús er ánægður með
árangurinn af þessari byijun.
Sumarið 1993 era reynd 10 af-
brigði á 225 fermetrum. Ræktunin
er lykilatriði og alveg undir henni
komið hvernig til tekst með af-
ganginn. Tilraunirnar eru hluti af
kandídatsverkefni Mævu um lín-
rækt á íslandi.
Hópurinn sem hittist á Hvann-
eyri vegna sameiginlegs áhuga
fyrir línrækt kvaddist ánægður
með dagsverkið. í hugum sumra
vöknuðu vonir um að áður en langt
um liði yrði hægt að efna til lín-
ræktardaga á Hvanneyri. Þar
myndi hittast stór hópur af fólki
sem hefði áhuga á að kynna sér
línrækt og þar sem væri hægt að
skoða hluti og klæði úr ilmandi
íslensku líni.
Á opnu húsi hjá Bændaskólan-
um á Hvanneyri nk. sunnudag, 15.
ágúst verður kynnt öll starfsemi á
vegum skólans, og verður þar
meðal annars hægt að fá nasasjón
af línrækt og vinnslu þess, og
kannski getur það orðið fyrsta
skrefið að skipulegum línrækt-
ardögum.
Saga línræktar
á íslandi
Á landnámsöld mun línræktun hafa verið nokkuð algeng í
norðanverðri Evrópu. íslenskir fornmenn sem klæddust fatnaði
úr líni hafa líklega reynt að rækta það hér. Vísbendingar um
það gefa fornminjar, línfrjó í jarðlögum, skráðar heimildir og
fáein örnefni. Línrækt virðist þó aldrei hafa náð fótfestu hér.
Þrátt fyrir það sýna ýmsar tilraunir sem gerðar hafa verið vott
um að lín getur þrifist hér.
1752-1757: í ferðabók Egg-
erts Ólafssonar og Bjarna Páls-
sonar segir frá línræktartilraun-
um að Móeiðarhvoli í Rangár-
vallasýslu. Fiðrik konungur V.
sendi hingað 15 bændafjölskyld-
ur frá Noregi og Jótlandi útbún-
ar með nauðsynleg jarðvinnu-
verkfæri og að öllu leyti kostaðar
úr konungssjóði. Fjölskyldurnar
áttu að búa hér um hríð og gera
tilraunir með akuryrkju. Sáð var
hör og hampi og náði hvoru
tveggja nokkrum þroska.
1775-1777: í ferðalýsingum
grasafræðingsins Ólafs Ólafs-
sonar, sem nefndur var Olavíus,
er lítillega minnst á línræktartil-
raunir á norðurlandi.
1789: í bókinni „íslandsleið-
angur Stanleys 1789“ segir Ja-
mes Wright, læknir og grasa-
fræðingur, frá því að á Bessa-
stöðum vaxi hör, hafrar og bygg.
Hörinn hafi aldrei bragðist en
nái ekki að þroska fræ.
1945-1947: Sveinn Björnsson,
forseti, hvatti til þess að aftur
yrði hafin línrækt að Bessastöð-
um. Hann lét frú Rakel P. Þor-
leifsson í té 500 fermetra skika
á Bessastöðum til línræktar. Hún
hafði ræktað lín að Blátúni við
Kaplaskjólsveg frá árinu 1935
og unnið úr því fyrir sjálfa sig.
Árið 1939 hafði hún fengið styrk
til að kynna sér línrækt í Dan-
mörku.
Línið á Bessastöðum spratt
vel tvö fyrstu sumrin sem til-
raunirnar stóðu yfir en miður það
þriðja. í tilefni af endurbótum á
Bessastaðakirkju lét Sveinn
Björnsson, forseti, gera altaris-
klæði úr líninu. Dúkurinn var
ofinn af blindu fólki í Danmörku
en hannaður og ísaumaður af
Unni Ólafsdóttur, listakonu.
Ísaumslínið var Blátúnslín sem
frú Rakel hafði spunnið.
Sveinn Björnsson lét auk þess
útbúa tvo aðra dúka. Annan átti
hann sjálfur en hinn gaf hann
frú Rakel. Jarl Jónsson, sonur
hennar, færði frú Vigdísi Finn-
bogadóttur, forseta, þann dúk
árið 1990. Sýnishorn af líni Ra-
kelar voru á garðyrkjusýningu
árið 1941 og landbúnaðarsýn-
ingu árið 1947.
1952-1955: Sturla Friðriks-
son, erfðafræðingur gerði til-
raunir með línrækt og sendi sýni
til Svíþjóðar sem fengu góða
dóma.
1956-1957: Magnús Óskars-
son, tilraunastjóri matjurtarækt-
unar á Hvanneyri, ræktaði lín
tvö sumur í röð. Línið var sent
til Danmerkur þar sem það fékk
sæmilega dóma.
Eftir það fer litlum sögum af
skipulögðum tilraunum með lín-
rækt á íslandi þar til nú. Þó
hafa nokkrir einstaklingar rækt-
að lín sér til gamans eins og fram
kemur í meðfylgjandi grein.
Stuðst við:
Áslaug Sverrisdóttir (1982). Lít-
ið eitt um línrækt. Hugur og
hönd, rit heimilisiðnaðarfélags
íslands. 49-53. Sturla Friðriks-
son (1982): Línakrar á Bergþórs-
hvoli. Úr Eldur er í norðri. Af-
mælisrit helgað Sigurði Þórar-
inssyni sjötugum 8. janúar 1982
(bls. 409 -413). Reykjavík: Sögu-
félag.
Ymis vinnslu-
stigílínrækt
Sáning: Sá þarf strax og frost
fer úr jörð og orðið er nægilega
þurrt til að vinna akurinn. Á
Hvanneyri var hægt að sá í byij-
un maí. Það fer eftir því hversu
vel viðrar og hve snemma er
hægt að sá hve fljótt línið blómg-
ast, en yfirleitt gerist það ekki
fyrr en síðla sumars. Blómin
geta verið hvít, bleik eða blá
eftir afbrigðum. Þau standa í
fáeina daga en þyrlast síðan
burt með vindinum.
Uppskera: Hér á landi þekk-
ist ekki að lín nái að þroska fræ
svo að um fræhirðingu er ekki
að ræða. Á Hvanneyri var hirt
í byijun september en þurra og
góða daga þarf til þess. Líninu
er rykkt upp með rótum en ekki
skorið. Gripið er með annarri
hendi um vönd af líni og honum
kippt upp úr moldinni. Vöndun-
um er safnað saman í hendina
þar til vænt knippi er fengið.
Ræturnar eru jafnaðar með því
að slá undir þær með lófunum
og moldin hreinsuð af þeim. Síð-
an er línstrái brugðið utan um.
Línið er þurrkað úti í nokkra
daga og fullþurrkað undir þaki
ef með þarf.
Að feygja lín: Línstráin eru
látin fúna að vissu marki til að
hægt sé að ná líntrefjunum úr
þeim. Þetta er hægt að gera á
tvennan hátt. Annars vegar í
vatnsbaði og hins vegar á gra-
svelli. Vegna veðurfars á íslandi
er feyging á jörð síður vænleg
til árangurs. Á Hvanneyri var
línið lagt í fiskikar með um 15
°C heitu vatni í hálfan mánuð.
Eftir það þarf að skola línið vel
til að stöðva rotnunina og loks
láta það þorna.
Að bráka lín: Vöndur af líni
er tekinn og fúin stráin brotin
utan af líntrefjunum meðfyiar til
gerðu verkfæri. Brotin stráin eru
dustuð úr vendinum eins og
hægt er.
Að þysta lín: Brot af stráum
sem sitja í líninu eftir brákun
eru barin og skafin burt.
Að kemba lín: Línið er kembt
á einum kambi í einu. Kambarn-
ir era misgrófir með löngum,
oddhvössum göddum. Byijað er
á grófum kambi og síðan kembt
á fínni kömbum þar til línið er
létt, glansandi og tilbúið fyrir
spuna.