Morgunblaðið - 20.11.1993, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 20. NÓVEMBER 1993
Félagafrelsi og
stéttarfélög
eftir Birgi Björn
Sigmjónsson
Mikið hefur verið fjallað um fé-
lagafrelsi undanfarið, einkum hvort
lögbundin eða samningsbundin aðild
að stéttarfélögum standist ákvæði
stjómarskrár og alþjóðlegra mann-
réttindasáttmála um félagafrelsi.
Margir virðast telja að helsta vanda-
málið sé meint skylduaðild að stétt-
arfélögum sem þeir telja að bq'óti í
bága við ákvæðin um félagafrelsi.
Hér er því ekki áhersla á rétt stéttar-
félaga heldur rétt þeirra sem vilja
standa utan þeirra, þ.e. neikvætt
félagafrelsi. Ég held að tími sé kom-
inn til að íjalla um þetta mikilvæga
mál út frá hagsmunum og sjónar-
miðum stéttarfélaga og launa-
manna.
Félagafrelsi er varið í 73. gr.
stjómarskrár lýðveldisins íslands.
Lítið hefur verið fjallað um þessa
grein _ í íslenskum stjómskipunar-
rétti. ísland hefur hins vegar fullgilt
Mannréttindasáttmála Sameinuðu
þjóðanna og Mannréttindasáttmála
Evrópu en þar segin
„Rétt skal mönnum að koma sam-
an með friðsömum hætti og mynda
félög með öðrum, þar á meðal að
stofna og ganga í stéttarfélög til
vemdar hagsmunum sínum“.
Beint liggur við að spyija sig
hvers vegna flest þjóðríki hafa talið
nauðsynlegt að gera með sér margar
og víðtækar samþykktir um félaga-
frelsi almennt og rétt launamanna
sérstaklega til að stofna og starfa í
félögum, fara í verkföll og gera
kjarasamninga. Svarið er einfalt:
Víða um heim em skelfíleg dæmi
þess að stjómvöld eða vinnuveitend-
ur takmarki eða komi í veg fyrir
almenn mannréttindi af þessu tagi.
I þessu sambandi nægir að skoða
sögu stéttarfélaga sem starfað hafa
innan BHMR til að finna mörg dæmi
þess hvemig stjómvöld og vinnuveit-
endur reyna að ganga á svig við
samningsréttarlög og alþjóðasam-
þykktir um jákvætt félagafrelsi og
réttarstöðu launamanna og stéttar-
félaga þeirra.
Rétturinn til að stofna
stéttarfélög og semja
Alþingi hefur með lögum nr.
94/1986 skammtað félagsmönnum
BHMR og öðmm opinberum starfs-
mönnum takmarkaðan samnings-
rétt. Aðildarfélögin verða að upp-
fylla þröng en almenn skilyrði til að
teljast stéttarfélög með samnings-
rétt (5. gr.). Það er álitamál hvort
sérlög af þessu tagi um einn hóp
íslenskra launamanna standist al-
þjóðlega sáttmála, sérstaklega þegar
aðrir launamenn og stéttarfélög
njóta mun lýmri réttinda, sbr. l.nr.
80/1938. Ýmsir opinberir vinnuveit-
endur, t.d. velflest sveitarfélög og
margar sjálfseignastofnanir, hafa
einnig neitað að semja við mörg
stéttarfélög háskólamanna, þrátt
fyrir að félögin uppfylli formleg skil-
yrði laganna sem stéttarfélög.
Samningsréttur stéttarfélaga op-
inberra starfsmanna hefur einnig í
reynd verið þrengdur með afskiptum
vinnuveitenda af því fyrir hveija
félögin hafa samningsrétt. Deilt er
um menntun þrátt fyrir opinber próf-
skírteini og hvort starfsmaður þurfi
þá menntun sem hann hefur. Einnig
eru mörg dæmi um að fulltrúar opin-
berra vinnuveitenda bjóði einstökum
félagsmönnum í aðildarfélögum
BHMR betri kjör en kjarasamningar
mæla fyrir um ef þeir gangi úr stétt-
arfélagi sínu og taki ráðherraröðun.
Þetta stríðir gegn efnisákvæðum
laganna (7. gr.) enda segir þar að
slíkir menn skuli taka kjör skv.
samningum hlutaðeigandi stéttarfé-
lags. A sama hátt fengu prestar,
verkfræðingar og tæknifræðingar
fyrirheit um betri kjör ef félög þeirra
gengju úr BHMR (sem þau gerðu á
sínum tíma). Þetta atferli sýnir að
þörf er ofangreindra alþjóðlegra
sáttmála um félagafrelsi og rétt
stéttarfélaga til að gera samninga
ekki síður á íslandi en í löndum sem
þekkt eru fyrir að vera veikburða
réttarríki.
Réttur opinberra starfsmanna til
að semja nær ekki til þeirra kjara-
atriða sem eru bundin í lögum eða
reglugerðum. Þetta felur í sér að
stéttarfélög BHMR geta ekki gert
kjarasamninga um endurbætur á
ráðningar-, veikinda- eða lífeyris-
réttindum eins og stéttarfélög á
almennum markaði. Þegar stéttar-
félögin ná samkomulagi við fjár-
málaráðherra um slík efni fæst að-
eins óformleg bókun og viljayfirlýs-
ing ráðherra. Efndimar geta svo
verið á ýmsa vegu. Fjármálaráð-
herra hefur t.d. enn ekki efnt bók-
anir um hóplíftryggingar frá 1986,
um lífeyri af heildarlaunum og um
bættan samningsrétt frá 1989 en
ASI hefur með samningum á sama
tímabili náð áföngum í þessum efn-
um á sínu samningssvæði. Hinn
skerti samningsréttur á þessu sviði
veldur því að stéttarfélögum opin-
berra starfsmanna er gert erfitt
fyrir að ná fram raunverulegum
kjarabótum til jafns við önnur stétt-
arfélög.
Alþingi hefur ekki hikað við að
breyta leikreglum samningsréttar
opinberra starfsmanna til að draga
úr getu félaganna til að rækja hlut-
verk sitt sem samningsaðili. Þannig
var samningsréttur aðildarfélaga
BHMR skertur verulega með breyt-
ingum á ákvæðum um samnings-
svið (6. gr.) á árinu 1990 og með
lögum um Kjaradóm og kjaranefnd
(1992). Þetta verður að skoða sem
beint framhald af tilraunum vinnu-
veitenda til að lokka einstaklinga
undan samningsumboði stéttarfé-
laganna.
V erkfallsréttur
í lögum um kjarasamninga opin-
berra starfsmanna eru ákvæðin um
verkfallsrétt þó ef til vill mesta rétt-
arbrotið. Greinilegt er að lögin eru
Afsal auðlíndanna
eftir Friðrik
Daníelsson
í byrjun sumars kom út hjá Iðn-
aðarráðuneytinu skýrsla um sæ-
streng til Evrópu. Hún markar tíma-
mót í atvinnusögu íslendinga: Upp-
gjöf við að nýta auðlindir landsins
landsmönnum til viðurværis. í skýrsl-
unni kemur fram að verkefnið sé
gjörsamlega ofviða íslendingum og
að fyrirtækið sem ætti bæði virkjan-
ir og streng yrði í eigu erlendra að-
ila, mögulega gætu Islendingar átt
örfá hlutabréf! Það yrði ekki einu
sinni staðsett á íslandi. í skýrslunni
segir: „Mörg rök mæla með því að
sæstrengsfyrirtækið - eignarhalds-
fyrirtækið — eigi heima utan ís-
lands.“-
Hér er mjög alvarlegt mál á ferð-
inni sem litla umQöllun hefur fengið.
Skýrslan er tilraun til að fjalla um
málið en í hana vantar umfjöllun um
grunnforsendur. Þar er ekki við höf-
unda að sakast: Það vantar grund-
vallar stefnumörkun stjómvalda til
lengri tíma um nýtingu orkuauðlind-
anna til atvinnusköpunar.
Rangtúlkun frumforsendna
Skýrslan er 59 síður en af þeim
fara 3 í umfjöllun um orkulindir
landsins en 4‘A í arðsemisathuganir.
í skýrslunni kemur fram sá lífseigi
misskilningur að hægt sé að vinna
hér 50 terawattstundir til raforkuf-
reks iðnaðar. Nær sanni væri að
segja að þær séu 15. Ástæðan er sú,
„Eftir eru 15 sem eru
nógu hagkvæmar til að
nýta til raforkureks iðn-
aðar á næstu áratugum.
Ef 9 af þessum 15 teraw-
attstundum væru seldar.
úr landi ónýttar yrði lítið
eftir annað en óhag-
kvæmir virkjunarkostir.“
að 20 þyrfti að vinna úr jarðvarma
sem er í meira lagi fjarlægt mark-
mið þegar um raforkuframleiðslu er
að ræða, 10 eru of dýrar til að vera
markaðshæfar fyrir stóriðju og 5 er
þegar búið að beisla. Eftir eru 15
sem eru nógu hagkvæmar til að nýta
til raforkufreks iðnaðar á næstu ára-
tugum.
Ef 9 af þessum 15 terawattstund-
um væru seldar úr landi ónýttar yrði
lítið eftir annað en óhagkvæmir virkj-
unarkostir til uppbyggingar atvinnu
hérlendis.
Arðsemismatið í skýrsluni hvílir á
lítt forsenduðum tölum sem eðlilegt
er og ekki við höfunda að sakast.
Afgerandi þættir, svo sem viðgerðar-
kostnaður við bilanir, rekstrarstöðv-
unaráhættan, langtíma þróun orku-
verðs o.s.frv. eru ekki fyrir hendi og
sem verra er verða ekki fyrir hendi
á næstunni. Þetta hefur aldrei verið
gert áður, yfir úthaf um þúsundir
kilómetra.
Stjómað frá Evrópu
Strengimir og virkjanimar í ís-
lensku ánum yrðu ekki í eigu íslend-
inga. Fjárfestingin í hundaævintýr-
inu yrði svo tröllaukin að hún næmi
meiri fjármunum en eignir allra ís-
lenskra fyrirtæja samanlagt. Niður-
staða skýrsluhöfunda er því með
góðum rökum sú að eigandi og
stjómandi fyrirtækisins verði erlend-
ur og væntanlega með heimili niðri
í Evrópu.
Þetta er heldur ömurlegt útlit fyr-
i_r starfsframagjama og verksólgna
Íslendinga framtíðarinnar. Bestu
auðlindir Iandsins notaðar til að
kynda auglýsingaskilti o.fl. í hafnar-
borgum Evrópu.
Menn geta svo ímyndað sér hvaða
vajd fyrirtæki af þessari stærð hefði
á íslandi. Og hver á að taka skellinn
ef verðið fellur á raforkumarkaði
Evrópu, t.d. ef gífurlegar orkulindir
Rússlands verða boðnar Vestur-Evr-
ópu? Hver verður af tekjum ef stren-
gimir bila? En eins og venjulega, ef
arður verður af framkvæmdinni, þá
eru það eigendumir sem hirða hann,
ekki íslendingar. Þessi fjárfesting
yrði hinsvegar svo áhættusöm að
torséð er hvaða fjárfestar með venju-
leg sjónarmið (þ.e. gróðasjónarmið)
vilji taka þátt í ævintýrinu. Þar gæti
eitthvað annað þurft að koma til.
Eitthvað annað sjónarmið sem gæti
reynst íslendingum hættulegra en
gömul og reynd gróðaleit.
Hvað er að?
En af hveiju virðast menn v(ejra
Birgir Björn Sigurjónsson
„Það verður líka að
skoðan skertan verk-
fallsrétt félagsmanna
BHMR í ljósi þess að lög
banna þeim ailar aðrar
aðgerðir en verkföll til
að knýja á um gerð Iqa-
rasamnings. Þannig er
t.d. bann við yfirvinnu
óheimilt.“
sett með það fyrir augum að samn-
ingsrétturinn sé ónothæfur. At-
kvæðagreiðsla um verkfall á að vera
leynileg eins og þingkosningar, ná
til allra félagsmanna og helmingur
félagsmanna verður að taka þátt í
henni ella telst tillaga um verkfall
fallin. Meirihluti þeirra sem greiðir
atkvæði verður að vera því hlynntur
til að verkfall teljist samþykkt. Opin-
berir starfsmenn greiða atkvæði um
að fara í tiltekið verkfall en geta
ekki veitt stjórn eða samninganefnd
umboð með atkvæði sínu til að boða
verkfall síðar. Allt er þetta þrengra
og á annan veg en á almennum
vinnumarkaði. Þetta stenst því varla
73. grein stjórnarskrárinnar og þá
almennu jafriræðisreglu hún boðar;
hvað þá alþjóðlega sáttmála.
Þegar verkfall hefur verið sam-
þykkt nær það alls ekki til allra þar
sem lögin undanþiggja bæði for-
Friðrik Daníelsson.
að gefast upp við að nýta orkulindim-
ar? Eitt af vandamálunum er að ís-
lendingar eiga ekki fyrirtæki sem
geta byggt upp orkuiðnað sem
nokkru nemur. En það væri hægt,
með stjómvaldsaðgerðum, að ýta
undir minni og meðalstór fyrirtæki
að nýta innlenda orkugjafa í meira
mæli en nú er. Þá er auðvitað meg-
inatriði að ná niður rekstrarkostnaði
framleiðenda og dreifenda. Raf-
magnsveitur ríkisins hafa nýlega
sýnt að þetta er hægt. Þar gæti orð-
ið framhald á ef vanhugsaðar hug-
myndir stjómmálamanna um að
flytja eða einkavæða fyrirtækið í
atkvæðaveiðaskyni eyðileggja ekki
þær áætlanir. (Eða kannski er bara
verið að færa RR nær erlendu virkj-
ununum á Austurlandi svo að hæg-
ara verði að selja erlendu eigendum
þeirra Rafmagnsveitumar hf.I)
Eitt helsta atriðið er að ná niður
kostnaði hjá L^cjsvijkjmi, .semhyl^y,
stöðumenn-og staðgengla þeirra og
svo fjölda starfsmanna sem sinna
nauðsynlegustu heilbrigðis- og ör-
yggisþjónustu. Opinberir vinnuveit-
endur hafa túlkað rúmt hveijir séu
forstöðumenn og hveijir gegna
nauðsynlegustu þjónustu til að draga
sem mest úr afli lögmætra aðgerða
stéttarfélaganna. Félögin hafa reynt
að veq'ast þessu með því að bera
stöðugt undir Félagsdóm réttmæti
einstakra tilnefninga ríkisins á und-
anþágulista. Sú aðferð er haldlítil
og hefur ekki komið í veg fyrir að
mjög margir félagsmanna BHMR
mega ekki taka þátt í verkfalli. Sér-
fræðinganefnd Évrópuráðsins hefur
ítrekað séð tilefni til að gera athuga-
semdir við þessar víðtæku undan-
þágur og skertan samningsrétt opin-
berra starfsmanna að þessu leyti.
Það verður líka að skoðan skertan
verkfallsrétt félagsmanna BHMR í
ljósi þess að lög banna þeim allar
aðrar aðgerðir en verkföll til að
knýja á um gerð kjarasamnings.
Þannig er t.d. bann við yfirvinnu
óheimilt. Og verkfall verður að taka
til allra sem mega fara í verkfall en
stéttarfélagi er óheimilt að láta að-
eins hluta starfsmanna fara í verk-
fall.
Þegar aðildarfélög innan BHMR
eru með lausa samninga og vanga-
veltur koma upp um nauðsyn á verk-
falli vilja allmargir færa sig í önnur
félög eða á ráðherraröðun til að
verða ekki fyrir tekjuskerðingu með-
an á aðgerðinni stendur. Þessir ein-
staklingar vilja hins vegar gjaman
njóta ávaxta aðgerða. Opinberum
starfsmanni er ekki skylt að vera í
stéttarfélagi en hann á samt rétt á
hliðstæðum kjörum og um semst í
hlutaðeigandi fagstéttarfélagi. Fyrir
þetta ber honum að greiða stéttarfé-
lagsgjald til hlutaðeigandi félags
fyrir afnot af samingi þess skv. 7.
gr. 1. nr 94/1986. Þessi regla stenst
ekki þar sem hún gerir í reynd nei-
kvæðu félagafrelsi hærra undir höfði
en jákvæðu. Stéttarfélögin reyna að
mæta þessu með því að banna fé-
lagaskipti þegar samningar eru laus-
ir, en því hafa opinberir vinnuveit-
endur svarað með því að koma í veg
fyrir félagaskipti nema þegar samn-
ingar eru lausir. Stéttarfélög á al-
mennum markaði hafa hins vegar
samið um forgangsréttarákvæði og
miklu sterkari stöðu í þessu tilliti.
Samningsréttur og útgefendur
bráðabirgðalaga
Þá hefur Alþingi og bráðabirgða-
löggjafinn öðlast umtalsverða
reynslu í því að eyðileggja löglega
með öðrum offjárfestingum verið
skylduð til að borga fúlgur fyrir þúfu-
börð og uppgræðslu meðal annars.
Hér þarf líka stjómvaldsaðgerðir til
þess að gera Landsvirkjun kleift að
selja rafmagnið ódýrar innanlands
og bæta rekstur og stjómun Lands-
virkjunar.
En aðalatriðið fyrir íslendinga er
að setja alvöm í að byggja hér upp
ný orkunýtandi fyrirtæki. Það er
ekki nóg að bíða eftir risaálverk-
smiðjum, þær geta komið seint og
illa. Stjómvöld verða að taka fmm-
kvæðið og beita sér fyrir byggingu
nýrra fyrirtækja og undirbúa það vel
hér heima. Oft getur orðið auðvelt
að fá erlenda fjárfesta eða samstarfs-
aðilá í málin ef þeir finna að alvaran
er komin (og, ekki síst, að hætta er
á að samkeppnisaðili vaxi upp eða
annar styrkist). Um er að ræða
marga kosti sem allir þurfa mikilla
athugana við, það er tímafrekt og
þarf að fara að byija strax.
Uppgjöfín sem í því felst að ætla
sér að koma orkunni ónýttri úr landi
ber vott um alvarlega andlega
kreppu, þar er hvorki hægt að skella
skuldinni á efnahagskreppu né oflj-
árfestingar Landsvirkjunnar. Við
emm búin að sóa og eyðá flestum
hvalrekum þjóðarinnar á öldinni, þar
með talið stríðsgróðinn, síldarævin-
týrin og landhelgisútfærslunnar, í
dauðadæmt velferðar- og ríkisbákn.
Ég legg til að svartsýnismenn nútím-
ans haldi sínum eyðsluklóm frá orku-
lindunum svo að þær verði til reiðu
þegar afkomendur okkar eða fyrir-
tæki í landinu þurfa á þeim að halda.
Mál að linni óráðsíunni. Auðlindimar
fara ekkert þó að við nútímamenn
höfum ekki döngun til að nýta þær
núna.
flöfupdyr erefna verkfneðit)gur.