Morgunblaðið - 09.10.1994, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 9. OKTÓBER1994
MORGUNBLAÐIÐ
Á sínum tíma lagði Arvo
Alas, sendiherra Eist-
lands, stund á norsku í
Pétursborg. Fom-ís-
lenskan var, ásamt fleiri
málum, kennd til hliðar
með norskunni. Arvo
hreifst af íslenskunni og
lét sér ekki nægja að
læra málið, heldur byrj-
aði að þýða smásögur
yfir á eistnesku. í við-
tali við Jón Stefánsson
ræðir hann meðal ann-
ars um Stalín, Gretti og
nútímann
A
SLENSKAN mín er ekki nógu
góð,“ segir Arvo Alas, sendi-
herra Eistlands í Danmörku
og íslandi, afsakandi. Hann
situr í vönduðum leðurstól, ég í
sófanum á móti og segi sannleikan-
um samkvæmt að það sé lítið yfir
íslenskunni hans að kvarta. Arvo
Alas þakkar hrósið en segist því
miður ekki hafa nógu mörg tæki-
færi til að tala málið mitt. Við sitj-
um í einni af stofum eistneska
sendiráðsins í Kaupmannahöfn,
stóru og fallegu húsi. Uti er sól
og skýlaus himinn.
Á sínum tíma lagði Arvo Alas
stund á norsku í Pétursborg. Fom-
íslenskan var, ásamt fleiri málum,
kennd til hliðar með norskunni.
Arvo hreifst af íslenskunni og bytj-
aði því að sækja tíma í nútíma ís-
lensku hjá Helga Haraldssyni, nú-
verandi prófessor við Oslóarhá-
skóla. Hann Iét sér ekki nægja að
læra málið, heldur byrjaði að þýða
smásögur yfir á eistnesku. Fyrst
smásagnasafn Vésteins Lúðvíks-
sonar, Átta raddir úr pípulögn, þá
næst nokkrar sögur eftir Jón Osk-
ar og loks safn smásagna eftir 36
íslenska höfunda. Þá var hann til-
búinn í stórverkið; að þýða Grettis-
sögu.
„Hún kom út fyrir átta árum,“
segir Arvo Alas um söguna, „í
frekar ódýrri útgáfu og það voru
því margir sem gátu keypt hana.
Bókin seldist í 20 þúsund eintökum
og er ófáanleg í dag. Nema kannski
á fombókasölum. Ég vona að
Grettissaga verði bráðlega gefin
út í vandaðri útgáfu."
Afskiptasamir nágrannar
Eistland er hvorki stórt né fjöl-
mennt land á alþjóðlegum mæli-
kvarða; íbúar rúm ein og hálf millj-
ón og landið helmingur af stærð
Islands. Eistar hafa gegnum aldir
þurft að lúta ýmsum hemaðarveld-
um; Dönum á 13. og 14. öldinni,
þá taka Þjóðveijar við, næst Svíar
og 1710 leggja herir Péturs mikla
Rússakeisara landið undir sig. En
eistnesk tunga og menning lifðu
alla innrásarheri af og 24. febrúar
1918 lýsti landið yfir sjálfstæði
sínu. „Það tók tíma að fá viðurkenn-
ingu annarra þjóða,“ segir Arvo
Alas við mig 76 ámm síðar. „í tvö
ár þurftum við að beijast gegn
heijum Sovétríkjanna áður en þeir
skrifuðu undir samning þess efnis,
að þeir virtu sjálfstæði okkar um
aldir og eilífð."
Tuttugu og tveimur árum síðar
var Eistland, ásamt hinum tveimur
Eystrasaltsríkjunum, innlimað í
Sovétríkin. Eistlendingar tóku þá
ákvörðun að beijast ekki gegn inn-
rásarhernum, enda hefði það verið
til lítils. „En það voru nokkrir,“
segir sendiherrann „sem vildu með
engu móti sætta sig við erlend yfir-
ráð, hvers lensk sem þau vom og
lögðust því útí skógana, gerðust
skæruliðar. Þeir voru kallaðir skóg-
bræður og vom fjölmennastir fyrstu
árin eftir stríð. Mig minnir að síð-
asti skógbróðirinn hafi komið út
úr skóginum haustið 1971.“
„Alist upp við lygi“
Stalíntíminn í Sovétríkjunum var
timi ógna. Ég segi við Árvo Alas,
að í minni æsku hafi verið bannað
að vera með tyggjó í skólanum og
manni var skylt að sýna kennarnum
virðingu. Miklu fleiri vora bönnin
ekki — en hvemig var alast upp í
Eistlandi á Stalíntímanum? Árvo
Alas:
„Það má segja að við höfum alist
upp við lygi í skólunum. Við vissum
að sögukennarinn fór með lygar,
en maður lærði strax að mótmæla
ekki kennaranum. Slíkt hefði getað
þýtt Síberíuvist fyrir foreldrana.
En fólkið gleymdi ekki hvemig lífíð
var á sjálfstæðisárunum. Þau voru
rifrjuð upp innan veggja heimilanna,
en þagað um þess fyrir utan.“
Þú talar um Síberuíuvist, segi
ég og spyr sendiherrann hvort
margir Eistlendingar hafí þurft að
kynnast þeim hluta Sovétríkjanna.
„Jú, því rniður," svarar hann og
heldur áfram: „Það vom nokkuð
margir Eislendingar sendir til Síb-
eríu, sérstaklega undir lok fímmta
áratugarins. Faðir minn var einn
þeirra. Það var árið 1949, þegar
ég var sex ára. Hann var sóttur
að næturlagi af þremur mönnum.
Nokkmm dögum síðar fréttum við
að hann hefði verið dæmdur í 25
ára Síberíuvist. Hann hafði ekki
gert neitt sem glæpsamlegt gat
talist, nema að ferðast sem ljós-
myndari um Þýskaland og Frakk-
land. Það var nóg til þess að vera
dæmdur sem njósnari' Vesturveld-
anna í þá daga. Kommúnistaflokk-
urinn hafði tekið þá ákvörðun að
senda visst prósent af eistnesku
þjóðinni til Síberíu, við þá ákvörðun
var staðið. Enginn dómstóll, bara
sagt; þú ert njósnari og þá varst
þú njósnari. Fólk var sótt að nóttu
til, eins og gerðist með föður minn.
Þeir sem neituðu að fylgja með
vom skotnir. Þess vegna var betra
að fara með, en faðir minn var
heppinn og fékk að fara heim eftir
dauða Stalíns, árið 1953. Það vom
ekki allir jafn heppnir." Arvo Alas
er þögull, eins og hann hugsi sig
um, segir síðan: „Maður ólst upp
við að þegja yfir sannleikanum.
Þess vegna valdi ég að fara í fag
sem var ósnert af lygi og pólitfk
„Ferðaskrifstofa
kommúnistaflokksins“
Árið 1989 tókust tvær milljónir
manna í hendur, bókstaflega, og
mynduðu keðju milli Tallinn í Éist-
landi og Vilnius í Litháen, um 700
km vegalengd. Þessi mannlega
keðja var tákn fyrir sameiginlega
frelsisþrá Eystrasaltstríkjanna.
Arvo Alas segir að sjálfstæðisbar-
áttan hafí eiginlega byijað sem
barátta listamanna gegn mengun.
„Eistneskir listamenn," segir hann
„vom með umræðuþætti í útvarpinu
þar sem þeir gagnrýndu ýmislegt í
þjóðfélaginu. Mengunin frá stómm
fyrirtækjum, byggð á Sovét-tíman-
um, skipaði stóran sess í þeim
umræðum. Listamennimir skrifuðu
bréf til Moskvu, bentu á ástandið
og kröfðust úrbóta. Á miðjum
níunda áratuginum var fysti ritari
kommúnistaflokksins hálfgerður
steingervingur, talaði hvorki né
skildi eistnesku og hafði engan
áhuga á að nálgast fólkið. Baráttan
óx síðan stig af stigi og náði vissu
hámarki þegar fólkið myndaði keðju
milli Tallinn og Vilnius. Kórhátíðin
í Tallinn sumarið 1988 var líka
mikilvæg fyrir okkur Eistlendinga.
Þá komu 300 þúsund Eistar saman
til að hlýða á 35 þúsund manna
kór. Syngjadi byltingin, eins og við
köllum það. Það var stórfengleg
upplifun að standa þarna meðal 300
þúsunda landa sinna. Samkenndin
var ólýsanleg. En pólitíska upp-
byggingin hófst kringum 1988,
þegar slaknaði aðeins á Moskvulín-
unni. Sú uppbygging var auðvitað
óopinber, en okkur tókst að breyta
kerfínu töluvert innanfrá. Árið
1990 losaði til dæmis þáverandi
utanríkisráðherra okkar (núverandi-
forseti) embættiskerfið við gamla
flokksholla kommúnista og tók nýja
frjálslyndari menn inn. Annars var
utanríkisráðuneytið bara nafnið
tómt á Sovét-tímanum, hefði eigin-
lega átt að heita Ferðaskrifstofa
kommúnistaflokksins,“ segir Arvo
Alas og strýkur hönd yfir andlitið
til að fela brosið.
„Skýrt brot á alþjóðalögum“
Það var mikið starf sem beið
Eistlendinga eftir sjálfstæðisyfir-
lýsinguna sumarið 1991. Kostnað-
arsamt starf. Arvo Alas var' til
dæmis eini starfsmaður sendiráðs-
ins til að byija með. Var allt í senn;
sendiherra, ritari, bílstjóri. „Ég
hafði bara eitt herbegi til umráða,“
segir hann og dæsir. „í dag eru
fjórir starfsmenn í sendiráðinu, við
þyrftum að vera sjö ef vel ætti að
vera. En þetta kemur allt með tím-
anum.“
Stór falleg veggklukka slær tvö
dempuð högg; eins og mild áminn-
ing um að nærveru tímans. Ég seg-
ist aðeins vilja tala. um Eistland
nútímans, segist hafa lesið einhvers
staðar að í Eistlandi búi um hálf
milljón Rússa, eða 30% þjóðarinnar.
Það er ansi mikið, segi ég og spyr
hvort þeir hafí aðlagast þjóðfélag-
inu. Arvo Alas hristir höfuðið: „Fyr-
ir nokkrum ámm héldu Rússar að
það væri ekki nauðsynlegt að læra
málið okkar, því Eistland væri bara
hluti af Sovétríkjunum og eistnesk-
an myndi þar af leiðandi deyja út.
En við höfum sett það sem skil-
yrði, að þeir læri eistnesku sem vilja
gerast eistneskir ríkisborgarar. Við
erum fámenn þjóð og þess vegna
er nauðsynlegt að varðveita menn-
ingu okkar og tungu með lögum.
Þeir sem vilja vera virkir í þjóðfélag-
inu verða að skilja eistnesku, ella
einangrast þeir, en auðvitað er erf-
itt fyrir margt af eldra fólkinu að
læra nýtt mál.“
Þið sitjið ennþá uppi með 2.500
manna rússneskan her og það gegn
ykkar vilja; hvers vegna er hann
ekki farinn?
Sendiherrann hugsar sig um,
velur orðin, segir: „Samkvæmt öll-
um alþjóðareglum ætti rússneski
herinn að vera fyrir löngu farinn
frá Eistlandi. Þeir hafa ekkert leyfi
til að vera í landinu okkar, það er
skýrt brot á alþjóðalögum. Við ger-
um okkur vonir um að þeir fari
fyrir 31. ágúst í ár. En vandamálið
er í sjálfu sér ekki þessir 2.500
hermenn, heldur rússneskir herfor-
ingjar á ellilaunum. Þar erum við
að tala um tíu þúsund eldri herfor-
ingja og sumir þeirra hafa búið í
áraraðir í Eistlandi, eiga hús og
fjölskyldu; börn sem hafa alist upp
í landinu. Þetta gerir málið svolítið
flókið. Rússar segjast ekki hafa
húsnæði handa öllu þessu fólki.
Forseti Eistlands kom nýlega með
þá tillögu, að Eistland gæti, af
mannúðarástæðum, tekið á móti
eldra fólki og veitt því ríkisborgara-
rétt. Svo er líka fjöldi af yngri her-
foringjum, mönnum á besta aldri.
Við erum ekki tilbúin að taka á
móti ungum rússneskum herfor-
ingjum, en við höfum fulla trú á
að málið leysist þannig að allir geti
unað sæmilega við sitt.“
Njáll og Laxness bíða
Við töluðum fyrst um Grettis-
sögu, segi ég, og það væri kannski
við hæfí að ljúka á henni. Hvers
vegna þýddir þú hana, en ekki —
ja, Njálu?
Arvo Alas: „Grettissaga er ein
af yngstu sögunum og líkist í mörgu
nútímasögum. Ég hélt því að það
væri gott að undirbúa eistneska
lesendur með henni og síðar myndi
til dæmis Njálssaga fylgja. Það er
mikil saga sem gaman væri að
þýða. Sama gildir um Fóstbræðra-
sögu og Egilssögu, svo ég nefni
einhveijar. Af yngri verkum, þá hef
ég hugsað mér að þýða Islands-
klukku Halldórs Laxness, og svo
Grámosinn glóir eftir Thor, en þýð-
ingarstarfið verður því miður að
bíða eitthvað ennþá. Ég er í anna-
sömu starfí.“
Grettissaga fór í 20 þúsund ein-
tökum og ég veit að sagan stendur
undir mörgum lýsingarorðum, en
þetta er samt ansi góð sala, ekki satt!
Sendiherrann brosir breitt og seg-
ir þetta ósköp eðlilegt: „Eistlending-
ar lesa mikið. í dag hefur fólk ekki
mikla peninga milli handanna og því
seljast bækur minna en áður. Marg-
ir eiga gott bókasafn og byija að
kaupa bækur um leið og ástandið
batnar. Það er mikil umræða um
tungumálið okkar, við emm stolt
af því. Umræðan tengist líka pólitík,
því eins og ég sagði, þá á eistneska
að vera ríkistungumál númer eitt.
Það er lífsnauðsynlegt fyrir menn-
ingarlegt sjálfstæði okkar.“
Veggklukkann tifar. Tíminn,
hann flýgur, segi ég, við stöndum
upp, göngum út á tröppur sendi-
ráðsins. Aldeilis fallegt veður,
muldra ég og horfi á bláan himin
hvelfast, „Já, það er gott veður,"
segir Arvo Alas. Svo tölum við um
eitthvað allt annað.