Morgunblaðið - 22.12.1994, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 22. DESEMBER 1994 19
__________________________RANNSÓKNIR___________________________
Grein um skáldið Egil Skalla-Grímsson í bandarísku vísindatímariti
Fom kveð-
skapur not-
aður til
sjúkdóms-
greiningar
Paget-sjúkdómurinn lýsir sér í því, að ofvöxtur
hleypur í bein, þau endurnýjast hraðar en þau
eyðast. Karl Blöndal, fréttaritari Morgunblaðsins
í Bandaríkjunum, segir hér frá áhuga norrænu-
fræðingsins Jesse Byocks á því að grafa upp bein
skáldsins og víkingsins Egils Skalla-Grímssonar
til að kanna hvort hann hafi þjáðst af þessum
sjúkdómi eins og lýsingar á honum og höfuðkúpu
_______hans gefa til kynna_
ÞESSI mynd birtíst með grein Byoeks og sýnir hvernig Paget-sjúkdómurinn leikur höfuðbeinin.
HÖFUÐSKELIN virðist aðeins hlaða utan á sig, en heilarýmið
standa í stað í sjúklingum sem þjást af beinsjúkdómi Pagets.
Myndin er úr grein Byock.
IEGILS sögu Skalla-Grímssonar
segir frá því að bein hans hafi
verið grafin upp og flutt frá
Hrísbrú að Mosfelli um 150
árum eftir að hann lést skömmu fyr-
ir kristnitöku, þá fjörgamall: „Þau
voru miklu meiri en annarra manna
bein ... Þar var þá Skafti prestur
Þórarinsson, vitur maður. Hann tók
upp hausinn Egils og setti á kirkju-
garðinn. Var hausinn undarlega mik-
ill, en hitt þótti þó meir frá líkindum,
hve þungur var. Hausinn var aliur
báróttur utan svo sem hörpuskel. Þá
vildi Skafti forvjtnast um þykkleika
haussins. Tók hann þá handöxi vel
mikla og reiddi annarri hendi sem
harðast og laust hamrinum á hausinn
og vildi brjóta, en þar sem á kom,.
hvítnaði hann, en ekki dalaði né
sprakk, og má af slíku marka að
haus sá mundi ekki auðskaddur fyrir
höggum smámennis, meðan svörður
og hold fylgdi.“
Þessi frásögn, sem er í lok Egils
sögu, hefur ávallt þótt bera vitni líf-
legu hugmyndaflugi höfundarins og
fremur til þess fallin að styrkja mál-
stað þeirra, sem telja Islendingasög-
ur uppspuna, en auka trúverðugleika
þeirra.
Lýsingar vekja spurningar
Það var hins vegar þessi kafli og
ýmis önnur atriði í sögunni, sem
Jesse L. Byock, prófessor í norræn-
um fræðum við Kalifomíuháskóla í
Los Angeles (UCLA), fannst benda
til þess að „eitthvað mikið ama,ði að
persónu Egils".
Eftir nokkrar rannsóknir komst
hann að því að líkast til hefði Egill
verið haldinn beinsjúkdómi Pagets.
Hann hélt fyrirlestur um hugmyndir
sínar og skömmu síðar sá hann grein
eftir Þórð Harðarson lækni í Skírni
þar sem tilgáta var sett fram.
Byock hefur rannsakað málið jafnt
og þétt á þeim tíu árum, sem síðan
eru liðin. I fyrra birtist grein um
þetta efni í tímaritinu Viator og var
hún þýdd og kom út í Skírni. Avöxt-
ur rannsókna hans birtist nú í janúar-
hefti tímaritsins Scientific American.
„Það er eitthvað mjög athugavert
við persónu Egils, þrátt fyrir hetju-
legt atgervi hans,“ segir í grein By-
ocks. „Þótt hann sé hugprúður og
þjóðfélagsstaða hans trygg, vekur
jafnt skap hans sem útlit skelfingu.
Hann er sagður ljótur, uppstökkur
og þunglyndur."
Ofan á þetta bætist lýsing á því
að Egill hafi misst heyrn og sjón,
átt erfitt með að halda jafnvægi,
þjáðst af fótkulda, höfuðverkjum og
sinnuleysi. Segir Byock að ásamt
frásögninni á hauskúpunni renni
þetta stoðum undir þá kenningu að
Egill hafí verið með beinsjúkdóm
Pagets, sem lýsir sér þannig að bein
endumýjast hraðar en þau eyðast.
Mjög óvenjulegt sé að segja haus-
kúpu „bárótta" og líkja við hörpu-
skel, en þannig líti höfuðkúpur sjúkl-
inga með sjúkdóm Pagets oft út.
Mikilvægi rannsókna Byocks
Byock er ekki í nokkrum vafa um
mikilvægi þess að komast að því
hvort Egill hafi verið með þennan
sjúkdóm. „Skiiningur á áþján Egils
er lykilatriði í söfnun gagna, sem
nauðsynleg eru til að meta sagn-
fræðilega nákvæmni íslendinga-
sagnanna," skrifar Byock. „Veita
íslendingasögurnar' réttar upplýs-
ingar um víkingatímann, 250 árum
áður en þær voru ritaðar? Eða eru
þær einfaldlega hugarflug og tilbún-
ingur höfunda þrettándu aldar?
... Deilan um þetta myndi gerbreyt-
ast ef finna mætti nýja uppsprettu-
lind upplýsinga."
Þessi nýja uppsprettulind er lækn-
isfræðin. Með hennar hjálp skýrir
Byock mótsagnakenndar hliðar Eg-
ils. Læknisfræðileg niðurstaða hans
er hins vegar að miklu leyti fengin
með hjálp málvísinda.
Beinsjúkdómur Pagets leiðir til
þess að ofvöxtur. hleypur í bein. Sjúk-
dómurinn er kenndur við Sir James
Paget, sem var líflæknir Viktoríu
Bretadrottningar, fyrir þær sakir að
hann var fyrstur til að lýsa honum
árið 1877.1 áðurnefndri grein Þórðar
‘ Harðarsonar, „Sjúkdómur Egils
Skalla-Grímssonar“, er einkennum
hans lýst svo: „... verður beinvefurinn
í upphafi óeðlilega mjúkur. Geta þá
beinin bognað og afmyndast, einkum
þau sem bera mikinn þunga ... sjúki-
ingur verður álútur, hengir höfuð.
Síðan tekur við mikil beinmyndun,
beinin þykkna og verða að lokum
mjög þétt, hörð og óregluleg á yfir-
borði.“
Þórður lýsir því einnig hvernig
sjúkdómurinn leggst á höfuðkúpuna
með þeim afleiðingum að kúpubeinin
þykkna og harðna „og sjúklingur
veitir því athygli að hann þarf æ
stærra höfuðfat. Heilataugar bila
oft, er að þeim þrengir á leið þeirra
gegnum höfuðkúpuna. Þetta getur
ieitt til heyrnarleysis og blindu".
Eins og að tefla
í samtali við Morgunblaðið líkti
Byock glímu sinni við leyndardóminn
um sjúkdóma Egils við það að sitja
að tafli: Alltaf þegar hann komst
áleiðis hafi komið mótleikur, sem
finna þurfti svar við. Oft fann hann
vísbendingar fyrir hreina tilviljun.
Þegar hann var að tala við Barb-
öru Mills, lækni og sérfræðing í bein-
sjúkdómi Pagets, greindi hún frá því
að eitt sinn hefði hún slysast til að
missa bein úr sjúkiingi, sem hefði
haft sjúkdóminn. Ekki hefði sést á
beininu utan hvað það hefði hvítnað.
Það kom heim og saman við lýsing-
una á því er hauskúpa Egils hvítnaði
aðeins undan axarhögginu.
Byock tekur nokkur dæmi um að
einkenni beinsjúkdóms Pagets komi
fram í kveðskap Egils. Fyrst nefnir
hann vísuna, sem Egill kastar fram
eftir að hann hefur leyst höfuð sitt
undan öxinni með Höfuðlausn:
Eramka leitt,
þótt ljótr séi,
hjálma klett
af hilmi þiggja;
Hjálma klettur er höfuðið, sem
Egill sýtir ekki að þiggja af kon-
ungi, þótt ijótt sé. Byock telur stór-
skorið andlit Egils, sem betur er lýst
annars staðar í Eglu, afleiðingu bein-
sjúkdóms Pagets.
Dæmin eru fleiri:
Vals hef eg vofur helsis;
váfallr er eg skalla;
Eitt einkenni sjúkdómsins er að
höfuð sjúklings slapir niður og hér
er talað um að hálsinn valdi ekki
þunga hins tinandi höfuðs og strax
á eftir lýsir Egill tilhneigingu sinni
til að detta á höfuðið. Loks yrkir
Egill um blindu og höfuðverk er hann
kveður:
Hvarfa eg blindr of branda;
bið eg eirar Syn geira
- þann ber eg harm á hvarma
hnitvöllum mér - sitja
Eitt einkenni beinsjúkdóms Pagets
er að höfuðkúpan þykknar og þrýst-
ir á taugar, sem getur leitt til heyrn-
arleysis, blindu og höfuðverkjar.
Sjúkdómurinn getur einnig haft áhrif
á hryggsúluna með þeim afleiðingum
að þrýstir á taugar í mænunni og
gæti það skýrt kvartanir Egils undan
fótkulda:
Eigum ekkjur
allkaldar tvær,
en þær konur
þurfa blossa.
Ekkjurnar eru kaldlyndar konur í
lífi Egils og jafnframt kaldir fætur
hans (eða hælar) og þegar hann set-
ur þær við eldinn sér hann ekki bet-
ur til en svo að hann brennir sig.
Ekki áhrif á andlegt atgervi
Eitt er það til viðbótar, sem kemur
heim og saman við einkenni sjúk-
dómsins. Beinsjúkdómur Pagets virð-
ist ekki hafa áhrif á andlegt atgervi
þótt hann valdi blindu og öðrum
kvillum. Höfuðskelin virðist aðeins
hlaða utan á sig, en heilarýmið
standa í stað.
„Þeir drógu þá ályktun af beinun-
um að hann hefði verið bardaga-
kempa, en ekki að hann hefði verið
veikur," sagði Byock, þegar Morgun-
blaðið náði tali af honum í Kalifor-
níu. „Einkenni sjúkdómsins koma
fram í kvæðunum. Þessir tveir jDætt-
ir saman mynda eina heild. Eg vil
fara varlega í að alhæfa um sann-
leiksgildi íslendingasagnanna, en hér
er einn hluti þeirra, sem notaður
hefur verið til að segja að þær séu
fáránlegar, skyndilega orðinn að vís-
bendingu um hið gagnstæða.“
Það er talsverð upphefð að fá grein
birta í Scientific American, virtu
tímariti, sem fjallar um vísindi með
alþýðlegum hætti. Byock sagði að
niðurstöður sínar um beinsjúkdóm
Pagets hefðu vakið athygli ritstjóra
tímaritsins, einkum það að þær grafi
undan þeirri trú manna að sjúkdóm-
urinn hafi ekki fundist á Norðurlönd-
um. Nefnir hann að Finnlandi, ís-
landi, Noregi og Svíþjóð hafi verið
sleppt úr könnun, sem gerð var árið
1982 á útbreiðslu sjúkdómsins í Evr-
ópu, á þeirri forsendu að hann væri
fátíður á Norðurlöndum.
Byock vitnar hins vegar til rann-
sóknar Gunnars Sigurðssonar læknis
árið 1981 og viðtals við hann og
Þórð Harðarson árið 1991 til stuðn-
ings því að veikina sé að finna á
íslandi, en fyrir rúmum áratug var
talið að beinsjúkdómur Pagets væri
ekki til á Islandi.
Hafi Egill verið með beinsjúkdóm
Pagets getur það hjálpað læknum
að rýna í útbreiðsluferli sjúkdómsins.
Rannsókn Byocks gæti því haft áhrif
bæði á vísindi nútímans og þau fræði,
sem hafa fortíðina að viðfangsefni.
I Egils sögu segir að bein Egils
hafi verið jörðuð að nýju í Mosfelli.
Byock er þeirrar hyggju að þau
gætu verið þar enn og vill grafa eft-
ir þeim til að fá endanlega úr því
skorið hvort Egill hafi verið með
beinsjúkdóm Pagets.