Morgunblaðið - 22.12.1994, Blaðsíða 34

34 FIMMTUDAGUR 22. DESEMBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
„Vaknaðu“
BÓKMENNTTR
Skáldsaga
EFSTU DAGAR
eftir Pétur Gunnarsson. Mál og
• menning, 1994 — 220 síður. 3.380 kr.
í VERKUM Péturs Gunnarsson-
ar fer fram sífelld leit að tenging-
um. Andrabálkurinn frægi snerist
að stórum hluta um leit að samfé-
lagstengingu, leit að sjálfsímynd
sem passaði við fyrirmyndir samfé-
lagsins og í „Sagan öll“ (1985)
sneri Pétur þessari leit síðan við:
Hún stefndi ekki lengur að sam-
fellu þess fyrirframgefna og ein-
staklingsins. Aðalhetja sögunnar,
minnislausi sagnfræðingurinn,
bakkaði út úr mátunarklefanum og
' leitaði inn á lendur þess sem stóð
honum næst: lendur fjölskyldu,
hversdags og barnsins sem hann
umgekkst daglega; í stuttu máii,
hann sneri sér að öllu því sem
venjulega er talið óspennandi og
smálegt og vildi fyrir alla muni
tengjast því. Síðan þá hefur merk-
ingar- og tengingarleit Péturs sí-
fellt beinst að því sem er manninum
nálægt, hinu smáa. Þar leitar hann
þess sem hann telur skipta máli
og finnur það í skurðpunktum dag-
legrar reynslu þar sem smáatriði,
textabrot, ein skynjun eða hugsun
opnar leið til tengingar við líf, sam-
félag og annað fólk — leið til merk-
ingar.
Síðustu verk hans hafa verið
jöfnum höndum skáldsögur og
brotaverk, smákver með slíkum
„sverðalögum“ inn í hversdaginn,
en eins og sjá má í „Efstu dögum“’
er í raun afar mjótt bil á milli þess
brotakennda í kverunum „Vasa-
bók“ (1989) og „Dýrðin á ásýnd
hlutanna" (1991) og þess hlyk-
kjótta söguþráðs sem er að fínna
Landbúnaður
skapar
verðmæti
fyrir tæpa
20 milljarða
króna
áári.
í skáldsögunum. „Efstu dagar“
hafa að vísu ákveðinn sögukjarna
sem ræður framvindunni: líf og
starf nokkurra einstaklinga sem
tengjast gegnum tvær frumform-
gerðir íslensks veruleika; fjölskyld-
una og stigaganginn.
En það fer hins vegar
ekki mikið þar fyrir
sögum af örlögum og
atvikum. Þetta er
nauðaeinföld frásögn,
sögð af sagnfræðingn-
um Símoni Flóka og
hún beinist einkum að
frænda hans og nafna,
presti í úthverfasókn í
Reykjavík. Þetta er
saga sögð með hægð.
Hún er sögð með því
að dvelja, hugsa,
stalda við og því kemst
hún kannski svo ná-
lægt hrynjandi hvers-
dagsins sem sýnist líða
hægt en þeytist engu
að síður áfram, stundum í tilgangs-
leysi, stundum — og það er það sem
Pétur er alltaf að skrifa um — fyllt-
ur af tilgangi, af hugsun sem mið-
ar að því að gefa athöfnunum
merkingu. Þessi brotakenndi frá-
sagnarmáti afgreiðir aldrei neitt
atvik án þess að því sé gefinn
gaumur. Það er numið staðar og
skoðað og atvikið síðan fellt inn í
stærri heild. Sem dæmi má nefna
kynninguna á einni aðalpersón-
unni, Veru (bls. 67-68). Innkoma
hennar er sett saman úr tilvísunum
í aðra höfunda og hugleiðingu um
lýsingar á persónum í skáldsögum,
að nú á dögum sé persónum aldrei
lýst í þeim, og þá, eins og til að
sýna samt hvað er hægt, kemur
tilraun til að lýsa því sem gerir
Veru að því sem hún er, örstutt
og knöpp, röðuð spurningarmerkj-
um. (
Tenging við tímann
Þessar tilvísanir og hugleiðingar
ná kannski ekki alltaf tilgangi sín-
um, stundum eru þær of gamal-
kunnar („Klarnbratúnið" bls. 151),
stundum eru þær hreinlega á mörk-
um þess væmna („íslandssagan"
bls. 168), en þegar best tekst til
dýpka þær kenndina fyrir því hvað
skáldsögur á okkar dögum orka á
þessu skringileg bili á milli þess
að segja sögu og miðla því brota-
kennda í skynjun okkar. Þetta bil
á milli söguhefðar og formkenndar
sem veit af rofinu í tungumálinu,
af hinu ósjálfsagða sem býr í fundi
orða og veruleika og sem neitar
að afhenda lesandanum „heila
mynd“ af heiminum en sleppir samt
ekki takinu á línunni sem tengir
bút við bút.
Þessi frásagnaraðferð endur-
speglar þá tengingu við tímann sem
sögumaðurinn, sagnfræðingurinn,
er að reyna. Draumur hans er að
raða saman öllum þessum brotum
hversdagsskynjunarinnar svo hann
hafi fyrir sér mynd sem lýsir tíman-
um, ekki tíma krónik-
unnar, heldur tíma
hversdagssins. Hann
er yfirlýstur hugarfars
sagnfræðingur (og
reifar ágætlega hvað
felst í söguritun þess
skóla, með dæmum)
og sem slíkur er hann
að reyna að segja sög-
una „neðan frá“,
hvaða undur og stór-
merki eiga sér stað
dag hvem, hverja
stund, undir hulu hins
svokallaða hvers-
dagsgráma. Pétur
Gunnarsson er líkt og
skáldbróðir hans af
sömu kynslóð, Þórar-
inn Eldjárn, heillaður af óendanleg-
um möguleikum, óendanlegri þýð-
ingu slíkrar sögusýnar (hér er
samanburðurinn við nýjustu bók
Þórarins, „Ég man“, nærtækur).
Það má lesa út úr þessari viðleitni
ákaft hungur eftir hinu horfna og
um leið hungur eftir að halda eftir
einhveiju af tímanum, viðfangsefni
sem Pétri hefur lengi verið hugleik-
ið. „Manstu, manstu" er hvíslað í
ákafa í bakgrunninum og þannig
rísa smáatriðin upp af óskýrum
bakgrunni fortíðarinnar, upp úr
bókum, upp úr skáldsögum, upp
úr reynslu mannanna.
Tenging við hverdaginn
En það er um leið einkenni á
þessu brotakennda formi að teng-
ingarnar við hversdaginn (við líf-
ið!) leiða fram fleiri en eina mynd
hans. Sagan greinir frá fólki eins
og Veru sem lifír ekki hversdaginn
sem stöðugt undur, heldur lifir á
því að tengjast við annað fólk, með
því að beita sér í samfélagi og
starfí. Maður hennar, presturinn
Símon Flóki, er andstæða hennar.
Hann tengir í raun hið hversdags-
lega og einstaka, það sem endur-
tekur sig í sífellu og atburðinn, sem
er engu öðru líkur. Það sem er
merkilegast er að hann uppgötvar
þýðingu atburðarins mitt í lág-
mæltum hversdagnum. Hversdag-
urinn sem rennur framhjá í smáatr-
iðum, í „botnlausu hugsanakáki",
í ógrunduðum en þýðingarmiklum
skynjunum, hann verður að atburði
sem fyllir lífíð af merkingu.
Sem prestur er Símon Flóki full-
trúi kerfis sem hefur verið ýtt út
af borðinu og er orðið bannorð („Er
Guð kannski hið eina sanna tabú
í dag?! (bls. 122)) en sem við burð-
Pétur
Gunnarsson
umst samt áfram með líkt og vand-
ræðanlega grip sem okkur var
gefinn fyrir löngu og sem við kunn-
um ekki við að henda. Kirkjan er
formið eitt, siðir og reglur sem
eiga að halda þótt inntakið sé orð-
ið hálfgleymt. Langsterkustu kafl-
ar bókarinnar eru í síðari hluta
hennar þegar þessar spurningar
um tilgang, helgi og þýðingu at-
burðarins, hins einstaka í lífi
mannsins, eru hvað fyrirferðar-
mestar. Þetta er í raun spurningin
um það hvort eitthvað geti skipt
lengur máli. Hvort til sé eitthvað
„heilagt“ og hvort og hvenær eigi
að kasta því á brott, hvar eigi að
draga mörkin. Það sem Flóki er
að reyna að láta skipta máli er hið
einstaka við hvern hlut, fögnuður
yfir þeim atburði að hversdagurinn
skuli yfirleitt vera til. Það sem á
17du öld var lagt út sem tilefni til
sífelldrar iðrunar og umhugsunar
um sinn sálarheill: sú staðreynd
að kristin hugsun gerir ráð fyrir
því að Kristur geti þá og þegar
snúið aftur til að dæma lifendur
og dauða, er ekki lögð hér út sem
tilefni til ótta til dómsdags, heldur
sem tilefni fagnaðar. „Hinir efstu
dagar hafa nú verið í 2000 ár“
(bls. 124) segir hér lakónískt og
er þar vísað til þess að lærisvein-
amir töldu að Kristur myndi snúa
aftur fyrir dauða þeirra. Þetta er
ekki ástæða til að örvænta, þetta
er ástæða til að gleðjast, til að
slappa af og það er sannarlega
eitthvað annað en á við um samfé-
lagið sem þessar persónur eru hluti
af, hið íslenska samfélag á ekkert
slíkt til, þar er einkum boðið upp
á eilíft, þreytandi hjakk.
Því það er kannski ljúfur andi í
þessari bók en bak við hann má
greina hvassan og beittan tón sem
vill á ígrundaðan hátt segja sögu
af leit að merkingu sem samfélag-
ið hefir sökum anna glutrað úr
höndunum á sér. Það er styrkur
bókarinnar að þessi tengingarleit
er stöðugt opin en á þann hátt
megnar hún líka að sýna að skoð-
anir og viðhorf eru aldrei sjálf-
sögð. Það sem hún er að reyna er
að koma hugsun og merkingu á
skrið, setja af stað litlar hugar-
sprengingar. Þetta er áskorun sem
hljómar strax í inngangsorðum
bókarinnar, ættuðum frá Rousse-
au: „Sors de l’enfance, l’ami, ré-
veilletoil“: Vinur lát bernskuna að
baki, vaknaðu! Þetta er einskonar
tilvistarheimspekileg brýning um
að sýna nú loksins ábyrgð, að
hætta leiknum og ganga fram eins
og fullorðinn maður. Og þannig
hljóma líka lokaorðin, hvatning til
þeirra sem sitja mitt í tómlætinu
og vitleysunni: „Einstaklingur!
vertu nú hraustur." (bls. 234),
þetta er hið hægláta á bak við
ígrundaða hugsun, þetta er sverð
þess sem vill höggva. Pétur leggur
til heimsins með þessum hugsana-
brandi.
Kristján B. Jónasson
Eleniak
og auka-
leikararnir
KYIKMYNPIR
Bíóborgin
Á FLÓTTA (“CHASERS") *
Leikstjóri Dennis Hopper. Aðalleik-
endur Tom Berenger, Erika Eleniak,
William McNamara, Crispin Glover,
Gary Busey, Dean Stockwell, Sey-
mour Cassell, Frederic Forrest,
Dennis Hopper. Bandarisk. Walt
Disney 1993.
í GÚRKUTÍÐINNI sem staðið
hefur alltof lengi í kvikmyndahúsum
borgarinnar hafa flestir sótraftar
verið á sjó dregnir. Auglýsingaplaköt
sem langtímum saman hafa safnað
ryki uppá veggjum bíóanna vaknað
til lífsins, fáum gestum til takmark-
aðrar ánægju og yndisauka. Eitt
þessara olnbogabarna kvikmynda-
iðnaðarins er A flótta, og á það vel
við að höfundur hennar er enginn
annar en sá svarti sauður Hollywood-
borgar, Dennis Hopper. Af endemum
frægur maður. Hopper hefur engu
að síður tekist oft stórkostlega vel
upp á löngum ferli, bæði sem leikari
og leikstjóri. Hér er hann ekki í ess-
inu sínu, þó hann eigi reyndar bros-
lega innkomu sem furðufugl og nær-
fatasali.
ERIKA Eleniak
Það mætti vera meira af slíkum
persónum í Á flótta, sem virkar ein-
sog skrumstæling af hinni frábæru
mynd Hals Ashby, The Last Detail.
Tveir sjóliðar (Tom Berenger og
William McNamara) fá það verkefni
að sækja sakamann og flytja í fang-
elsi í Charleston. Þegar til kemur
reynist afbrotamaðurinn íðilfögur
stúlka (Erika Eleniak) og skapar það
óvænt samskiptavandamál. Harðjaxl
á yfirborðinu en undir slær hreinasta
gullhjarta, marið af mannanna illsku.
Litlir gamanleikarar, Berenger og
McNamara, nánast illþolandi. Ekki
bætir ófyndið handritið úr skák,' hat-
urssambandi karlrembna sem breyt-
ist í hetjuvinskap, hampað mjög,
Eleniak og aukaleikararnir standa
sig skást. Versti gallinn þó sá að á
stundum tekur þessi endaleysa sig
alvarlega svo útkoman er gjörsam-
lega útí hött.
Sæbjörn Valdimarsson
Nýjar bækur
• ÚT er komin bókin Vínin í
Ríkinu - árbók 1995 eftir Einnr
Thoroddsen. Hin nýja bók er
gefín út í kjöl-
far bókar
Einars frá í
fyrra um Vín-
in í Ríkinu.
Síðan hafa
vínbirgðir í
Ríkinu breyst
verulega, um
hundrað nýj-
ar tegundir
léttvína bæst
við og aðrar
horfíð úr
hillunum.
í Árbók 1995 eru ítarlegar
umsagnir um öll þau rauðvín,
hvítvín, rósavín og freyðivín sem
nú eru fáanleg í Ríkinu, gerð grein
fyrir uppruna þeirra, lit og bragði,
hveiju víni gefín einkunn, veitt ráð
um góð kaup og hvaða matur eigi
best við hvert vín.
Þá er veitt leiðsögn um fram-
burð erfiðra vínnafna. í bókinni
er einnig ítarlegur kafli um allar
bjórtegundir í ríkinu, gefín um-
sögn um hveija tegund og veitt
gæðaeinkunn.
Með Árbók 1995 er kominn nýr
vín-leiðarvísir um Ríkið. Bókin
Vínin í Ríkinu hefur verið endur-
útgefin með hinni nýju árbók í
stað eldri upplýsinga.
Útgefandi er Mál og menning.
Árbók 1995 er 136 bls., prentuð
í G. Ben. - Eddu prentstofu hf.
Hún er „bókmánaðarins"ídesem-
ber og kostar nú 1.995 krónuren
selst á 2.850 krónur eftir áramót.
Vínin íRíkinu er290 bls., prentuð
í G. Ben - Eddu prentstofu hf.
og kostar 3.980 krónur.