Morgunblaðið - 24.01.1995, Síða 24

24 ÞRIÐJUDAGUR 24. JANÚAR 1995
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
SKRAUTKER, Smáker og Blómaker eftir Guðmund Einarsson frá Miðdal (1930).
ÁN TITILS eftir Sóley Eiríksdóttur (1986).
MYNPLIST
Kjarvalsstaðir
LEIRLIST
YFIRLITSSÝNING
UMSJÓN EIRÍKUR ÞOR-
LÁKSSON
Opið frá 10-18 alla daga. Til 5. febr-
úar. Aðgangur 300 kr.
LAUGARDAGURINN 7. janúar
gengur vafalítið inn í sögu ís-
lenzkrar leirlistar, og myndlistar
um leið, en þá var í vestursal og
miðrými Kjarvalsstaða opnuð
fyrsta mikilsháttar yfírlitssýning-
in á þróun listgreinarinnar hér-
lendis.
Varla hafði ég farið úr yfírhöfn-
inni, er ég rakst á eina af okkar
ágætu Ieirlistarkonum, sem segir
við mig brosandi út undir eyru
„þetta er stór dagur“ og mega
það vera orð að sönnu.
Ég kom seint á vettvang, því
ég vildi forðast hið yfírþyrmandi
mannhaf sem stefnt er á Kjarvals-
staði í hvert sinn sem efnt er til
stórsýninga, á boðskort sem gildir
einungis opnunardaginn, og er
stundin rennur upp er full áliðið
dags, því það gildir í raun einung-
is í tvær klukkustundir!
Þrátt fyrir að stutt væri í lok-
un, var enn mikið um fólk á sýn-
ingunni svo ég valdi þann kostinn
að líta fyrst á nýja upphengingu
á verkum Kjarvals í austursal, en
þar hefur tekist að stefna saman
mjög forvitnilegu úrtaki teikninga
hans litaðra sem ólitaðra, auk
nokkurra sígildra málverka.
Það er rétt sem fram kemur
og lögð er áhersla á, að leirlist
er ung listgrein á íslandi, en það
eru yfirleitt allir hliðargeirar
myndlistarinnar og saga íslenzkr-
ar myndlistar er í heild merkilega
ung, sé litið til samfelldra vinnu-
bragða og atvinnumennsku í fag-
inu.
Á seinni tímum hefur flokkun
myndlistar riðlast nokkuð, og
einkum er það áberandi á Norður-
löndum sbr. skilgreininguna á
vefjarlist og textíl, en þetta tvennt
er skýrt afmarkað í nútíma upp-
sláttarritum, og við bætist að
ýmsir áhrifamiklir einstaklingar
hafa sérskoðanir á ýmsum hug-
tökum innan myndlistar sem þeir
halda stíft fram.
Þá hefur hugtakið keramik þ.e.
leirlist einnig víkkað og margur
vill afneita hlutum notagildis í
þeim pataldri.
En ekki skal vanmeta það sem
til forna var einfaidlega nefnt
brúkslist, en á nýrri tímum hefur
hlotið nafnið nytjalist, sem er öllu
þokukenndari skilgreining. Margt
af því sem forfeðumir notuðu
dags daglega hefur endumýjast í
verkum núlistarmanna, því form-
ræn fegurðin varð mönnum ein-
hvem veginn þeim ljósari sem
þessir hlutir urðu fágætari. Þann-
ig em sýningar á brúkshlutum
fortíðarinnar stundum harla líkar
ýmsu innan rýmislistar nútímans,
og núlistamenn fara einnig á þjóð-
minja- og þjóðháttasöfn til að
sækja sér eldsneyti til átaka.
Þróun íslenzkrar leirlistar er
með nokkmm öðram hætti en
meðal annarra þjóða, því að hér
var af engu að taka, en hins veg-
ar er hin heillandi saga alda og
árþúsunda gömul víðast hvar og
er nátengd lífsháttum og menn-
ingarsögu þjóðanna. Risastór leir-
ker voru matarbúr í ómunatíð og
almennir brúkshlutir vom úr leir,
og formfegurð þessara hluta oftar
en ekki óviðjafnleg og jafnast
stundum á við hið besta sem gert
hefur verið í höggmyndalist fram
til dagsins í dag. Fagheitið og
alþjóðlega skilgreiningin fyrir all-
ar tegundir leirlistar er „keramik“
og nær yfír vítt svið allt frá brúksl-
ist til skreytinga úti og inni sem
og gerð manna og dýramynda sem
er það elsta sem fundist hefur úr
brenndum leir eða frá því um
20.000 f.Kr. (Dolní Véstonice og
Pavlov í Mæri).
Guðmundur Einarsson frá Mið-
dal, sem er ótvírætt brautryðjandi
í leirlist á íslandi, hafði því af ríkri
erlendri hefð að ausa er hann
hófst handa í lok þriðja áratugar-
ins. Þannig bera sumir þeir gripir
er fyrst komu úr brennsluofni
hans svip af 5.000 ára gömlum
kmkkum! Fyrir honum vakti að
veita Islendingum hlutdeild í þess-
ari miklu hefð og mæta þörf á
skreyti- og brúkshlutum í landinu,
sem hann gerði réttilega ráð fyrir
væri dijúg. Hann mun líka hafa
séð tækifæri til að framfleyta sér
og sínum með þessum hliðargeira
frá öðmm og „æðri“ listrænum
athöfnum. Markaðurinn fyrir mál-
verk og höggmyndir var lítill og
myndlistarmönnum fór óðast
fjölgandi, en hins vegar þótti
mörgum þeir vera að taka niður
fyrir sig með því að þjóna markað-
inum með listiðnaði og jafnvel
grafík þótti ekki nógu traustvekj-
andi vegna fjölföldunaráráttunn-
ar. Menn vora þannig snöggtum
vandari að virðingu sinni í norðr-
inu, en á upphafsstöðum listarinn-
ar!
Viðhorfín era til ennþá en í
mun minna mæli en áður, eínkum
eftir að myndlistin varð að alþjóð-
legri markaðsvöra og lýtur stjóm
óprúttinna kaupahéðna og sýn-
ingarstjóra, sem hafa tekið list-
sagnfræðinga, listasöfnin og lista-
skólana í þjónustu sína.
Það er næsta líklegt að Lydia
kona Guðmundar hafí haft áhrif
á ákvarðanatöku Guðmundar því
hún var útlærð í faginu og tók
meistarabréf á undan Guðmundi
og sem húsmóðir hefur hún skynj-
að áð myndlistarmaðurinn þyrfti
jafnt salt í grautinn sem liti á lita-
spjaldið.
Eðlisvísan hins athafnaglaða
Guðmundar frá Miðdal reyndist
rétt, því almenningur tók hinum
þjóðlega listiðnaði opnum örmum
og fyrirtækið blómstraði. Er mér
enn í fersku minni hvernig leir-
munir frá verkstæði listamannsins
flæddu á markaðinn og varla var
hægt að koma í hús án þess að
bera verk hans augum, þótt ekki
væri annað en öskubakki og krák-
an hans svarta þótti mikil býsn
og var gefínn í mörg meiri háttar
afmælin. Þegar best lét munu
þannig 15-16 manns hafa unnið
hjá fyrirtækinu, starfsmenn og
lærlingar.
Undarlegt má telja að aðeins
einn úr þessum hópi gerði leirlist
og myndsköpun að ævistarfí, þc
ýmsir hafí unnið meira eða minna
í faginu, og var það Ragnar Kjart-
ansson. Um skeið starfaði einnig
á verkstæðinu Sigríður Björns-
dóttir, sem mun vera fyrsta ís-
lenzka konan sem lærði leirkera-
smíði.
Það lýsir þróun listarinnar vel,
að hérlendum núlistamönnum
þótti lengstum lítið til þessarar
iðju Guðmundar koma. En á seinni
tímum og fjölþættrar tilrauna-
starfsemi á sviðinu, á tímum er
uppranalegu munirnir era að
verða að fágætum fomgripum,
komast þeir aftur til vegs og virð-
ingar vegna breyttra viðhorfa og
annars gildismats.
Þó munir Guðmundar séu ein-
ungis brot sýningarinnar á Kjar-
valsstöðum er hlutur hans full
fýrirferðamikill í sýningarskrá og
einkum vegna þess að verk hans
nálguðust frekar að vera hreinn
iðnaður í stóram stíl, en að þjóna
metnaðarfullri þörf til skapandi
átaka. Það er þannig nokkur veg-
ur frá leirmunum Guðmundar til
verka ýmissa samtíðarmanna
hans á Norðurlöndum, sem völdu
svipaða leið t.d. Danans Aksel
Salto, sem málaði, vann í grafík
og leirlist. Samanburður er hér
þó ekki alveg raunhæfur vegna
aðstöðumunar auk þess sem þekk-
ing á listgreininni hér landi var
nánast enginn og hæfni almenn-
ings til að leggja mat á listíðir
eðlilega af mjög skomum
skammti.
Fyrir utan leirmunagerðar, sem
Benedikt Guðmundsson kom á fót
með aðstoð danskra hjóna, skeði
fátt markvert fyrr en Gestur og
Rúna komu frá listnámi í Kaup-
mannahöfn og Ragnar Kjartans-
son frá Gautaborg.
Gestur og Rúna voru mjög
áberandi á áranum kringum 1950
og era sýningar þeirra á Laug-
arnesleir mér í fersku minni, en
þær báru mikinn svip af þeirri
endurnýjun sem leirlistin gekk í
gegnum við athafnasemi Picassos
í hinu forna keramikþorpi Vaullar-
is í Suður-Frakklandi eftir stríð.
því miður urðu kaflaskipti um
1950, er innflutningur á erlendum
skrautmunum jókst til muna og
áhuginn á innlendri framleiðslu
dalaði að sama skapi og fyrjrtæki
þeirra lognaðist. útaf uppúr 1952.
Þáttur Ragnars Kjartanssonar
er mikill í þróuninni, en hann stóð
að stofnun tveggja fyrirtækja,
Funa og Glits, auk þess að vera
athafnasamur í höggmyndalist,
vinna á tvívíðum grunni og vera
mikilvirkur í hvers konar tilrauna-
starfsemi. Hann naut hér félags-
skapar Svisslendingsins Dieters
Rots, sem hafði mikil áhrif á hann
og þá einkum á tímabilinu
1957-67, sem voru ár mikils upp-
gangs hugmyndaríkra vinnu-
bragða í faginu. Mikil umbrot áttu
sér stað í íslenzkri myndlist á
tímaskeiðinu, sem enn hefur ekki
verið gerð skil, en full mikið er
sagt, að „abstraktlistin hafi verið
alls ráðandi á þessum árum“, því
þótt abstraktmálarar réðu í FIM,
og þar með Listamannaskálanum
gamla, var einungis um fámennan
en harðan kjarna að ræða og
menntamálaráð réð innkaupum til
Listasafns íslands.
Athyglisvert er að svo til allir
sem komu nálægt vinnustað
Ragnars urðu seinna virkir lista-
menn, og fyrir ýmsa upprennandi
listamenn var það beinlínis lifi-
brauð að vinna þar. Haukur Dór
Sturluson kom heim frá listnámi
í Glasgow 1964 með háhita
brennsluofn og var næstu árin
mikilvirkur í nýrri tækni sem
nefndist steinleir. Það sögulega
við þennan ofn var að hann var
svo seldur til Myndlista- og hand-
íðaskóla íslands 1969, sem mark-
aði ný og merk kaflaskil.
Þetta var saga brautryðjend-
anna, en nú kemur fram ný kyn-
slóð, sem menntaðist fyrst innan
veggja MHÍ og hóf svo kennslu í
skólanum að loknu framhalds-
námi við listiðnaðarskóla erlendis.
Þetta fólk, svo sem Jónína Guðna-
dóttir og Kolbrún Björgólfsdóttir,
kom með ýmsar nýjungar inn í
leirlistina og þá einkum hvað gler-
ung og postulínsáferð snertir og
er þáttur þessa fólks full rýr í
hinu sögulega yfírliti og einkum
með hliðsjón af því að viðamesti
hluti sýningarinnar er munir eftir
það. Fleiri kennarar koma hér við
sögu bæði innlendir og útlendir
og er hlutur þeirra sömuleiðis í
rýrara lagi.
Auðséð er af sýningunni að
menn hafa vandað til gripa sinna,
en hins vegar saknar maður
margs og þannig era engir hlutir
eftir fyrstu konuna, þ.e. Sigríði
Björnsdóttur, né hugmyndasmið-
inn Dieter Rot.
Helstu hnökrar framkvæmdar-
innar era hve mikið af sögulegu
samhengi vantar í hana vegna
hinna mörgu er lögðu hönd að en
eru afskiptir og til fróðleiks hefði
mátt gera hinum ýmsu þróunar-
stigum skil með einföldum dæm-
um t.d. hvað áferð og glerhúð
snertir, eins og iðulega er gert í
sambandi við slíkar yfirlitssýning-
ar erlendis.
En sjálf sýningin er mjög at-
hyglisverð vegna þess að margir
era með það besta sem sést hefur
eftir þá og hún undirstrikar grósk-
una í íslenzkri leirlist. Samt sakn-
aði ég ósjálfrátt úttektar af verk-
um yngstu kynslóðarinnar í aust-
ari gangi, en stóru málverkum
Kjarvals er þar ofaukið og í litlu
samhengi við teikningarnar inni
og leirlistina í miðrýminu.
Helst sitja í minninu smáfuglar
og ijúpur Guðmundar frá Miðdal
ásamt hinum einfaldari stóru
gólfvösum hans. Gráa tímabilið
hjá Ragnari Kjartanssyni
1963-65, Laugarnesleir Gests og
Rúnu frá 1950 og vasi Gests frá
1980. Einfaldir vasar Steinunnar
Marteinsdóttur frá 1981 og 1994.
Blár vasi Kristínar Isleifsdóttur
frá 1992 og holubrenndar krukkur
Kolbrúnar Björgólfsdóttur. í mið-
rýminu eru þær fyrirferðamiklar
Borghildur Óskarsdóttir og Guðný
Magnúsdóttir, en þar eru líka þeir
hlutir sem búa yfír gáskafyllstu
kímninni og era eftir Sóley Eiríks-
dóttur sem lést fyrir skömmu og
er af þeirri hæfíleikakonu mikil
eftirsjá.
Af miklu var að taka við sam-
setningu þessarar sýningar og
helsti galli hennar er að svo er
sem ekki hafí verið leitað nægi-
lega um ráðgjöf frá starfandi leir-
listafólki og sýningarskráin er
helst til ankannaleg hönnun. Að-
all hennar er hið fjölskrúðuga
handverk sem kynnt er.
Bragi Ásgeirsson.