Morgunblaðið - 14.02.1995, Blaðsíða 36

36 ÞRIÐJUDAGUR 14. FEBRÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Félagafrelsi og
stj ómarskráin
NÚ LIGGUR fyrir alþingi frum-
varp til stjómskipunarlaga um sér-
stakan mannréttindakafla í stjóm-
arskrá lýðveldisins. Yfirlýst markmið
með frumvarpinu er að efla, sam-
hæfa og samræma mannréttindaá-
kvæði stjómarskrárinnar, færa þessi
ákvæði til nútímalegra horfs og að
endurskoða þau með tilliti til alþjóð-
legra skuldbindinga. Mikil gagnrýni
hefur komið fram á ákvæði frum-
varpsins hvað varðar svokallað neik-
vætt félagafrelsi, þ.e. réttinn til að
standa utan (stéttar)félaga. Því er
haldið fram að frumvarpið feli í sér
aðför að samningum ASI og VSÍ um
skylduaðild þeirra launamanna sem
starfa á samningssvæði þessara
samningsaðila að stéttarfélögum inn-
an ASÍ. Flutningsmenn fmmvarpsins
hafa opinberlega fullyrt að það sé
hvorki tilgangur né efni fmmvarps-
ins. Má því ætla að það mál leysist
í meðfömm alþingis.
Eg tel að meira tilefni sé til að
hafa áhyggjur af jákvæðu félaga-
frelsi á Islandi. Miklir annmarkar em
á rétti einstaklinga til að velja sér
stéttarfélag. Stéttarfélögin eiga í
umtalsverðum erfiðleikum með að fá
rétt sinn til að gera kjarasamninga
viðurkenndan. Og lagasetningarvaldi
er ítrekað beitt til að takmarka eða
banna verkföll og til að skerða eða
afnema umsamdar kjarabætur. Brot
á þessu félagafrelsi varðar mannrétt-
indi og þessi atriði varða raunar sam-
þykktir Alþjóð^vinnumálastofnunar-
innar sem Island hefur staðfest. Fyr-
irliggjandi frumvarp
virðist alls ekki taka á
þeim vandamálum sem
tengjast framkvæmd-
inni á jákvæðu félaga-
frelsi á íslandi.
Ef til vill er þörf á
því að lýsa nánar atvik-
um sem sýna það hvem-
ig komið er fyrir já-
kvæðu félagafrelsi á ís-
landi.
Annmarkar á réttin-
um að velja stéttarfé-
lag: Margir vinnuveit-
endur háskólamanna
neita að samþykkja að-
ild starfsmanna að fag-
stéttarfélögum háskóla-
manna. Þekkt eru dæmi
um háskólamenn hjá einkafyrirtækj-
um eða einkavæddum ríkisfyrirtækj-
um, sem eru þvingaðir til að vera í
Verslunarmannafélagi Reykjavíkur
— ella fái þeir ekki starf. E.t.v. bygg-
ist þessi afstaða einkafyrirtækja á
misskilningi á forgangsréttarákvæð-
um ASÍ/VSÍ. Þá eru dæmi um há-
skólamenntaða starfsmenn sveitarfé-
laga, sem ekki fá að vera í sínu fag-
stéttarfélagi, heldur eru þvingaðir til
að vera utan félaga eða í starfs-
mannafélögum viðkomandi sveitar-
félags. Þá hefur Alþingi með lögum
ákveðið að margir háskólamenntaðir
menn í þjónustu ríkisins skulu standa
utan stéttarfélaga. Dæmi um gróf
afskipti fjármálaráðuneytis að fé-
lagsaðild háskólamanna sem eru í
þjónustu rikisins, t.d.
félagsvísindamaður
sem fær ekki að vera í
stéttarfélagi félagsvís-
indamanna. Þá er alveg
ljóst að prestar, verk-
fræðingar og tækni-
fræðingar gengu úr
samtökum háskóla-
manna fyrir tilstuðlan
þáverandi flármálaráð-
herra. Þetta getur ekki
verið í samræmi við al-
þjóðlega túlkun á fé-
lagafrelsi.
Annmarkar á réttin-
um að gera kjarasamn-
inga: Margir háskóla-
menn, sem kosið hafa
að vera í fagstéttarfé-
lögum háskólamanna, lenda í þeim
vanda að vinnuveitendur með VSÍ í
broddi fylkingar, neita að semja við
fagstéttarfélög háskólamanna um
kjör félagsmanna. VSÍ gerir enga
heildarsamninga við Bandalag há-
skólamanna eða aðildarfélög þess
vegna félagsmanna hjá einkafyrir-
tækjum og félögin hafa ýmist verið
án samninga eða orðið að láta sér
nægja sérsamninga við örfáa vinnu-
veitendur. Launanefnd sveitarféjaga
hefur leikið sama leik og VSÍ og
hafnað kröfum fagstéttarfélaga há-
skólamanna um lögbundinn rétt til
að gera kjarasamninga. Félagsmála-
ráðherra hefur enn ekkert aðhafst í
því máli enda þó hér sé augljóst brot
á lögum nr. 94/1986 um kjarasamn-
Birgir Björn
Sigurjónsson
inga opinberra starfsmanna. Lög-
gjafinn hefur einnig sett afar þröng-
ar skorður fyrir stofnun fagstéttarfé-
laga opinberra starfsmanna og ljóst
er að afleiðingar af forgangsréttar-
ákvæðum ASI/VSÍ eru einnig þær
að fagstéttarfélög háskólamanna
hafa afar takmarkaða stöðu til að
stofna stéttarfélög og ná fram kjara-
samningum fyrir félagsmenn sína.
Þessar aðstæður eru tæplega í sam-
ræmi við alþjóðlega túlkun á félaga-
frelsi.
Rétturinn að fara í verkfall: í
fyrsta lagi er réttur opinberra starfs-
manna verulega takmarkaður um-
fram aðra. Þeir geta aðeins hafið
verkfall eftir leynilega allsheijar-
atkvæðagreiðslu sem meirihluti fé-
lagsmanna hefur tekið þátt í og
meirihluti þeirra sem atkvæði greiða
hefur samþykkt. Þeir sem sinna
nauðsynlegustu öryggis- og heil-
brigðisþjónustu mega ekki taka þátt
í verkfalli. Rúmar túlkanir vinnuveit-
enda á þessu atriði hafa falið í sér
að sum stéttarfélög heilbrigðisstarfs-
manna (sem fara eftir lögunum)
hafa tæplega það sem kallast verk-
Endurbætt stjómarskrá
á að verja starfsemi
stéttarfélaga, segir
Birgir Björn Siguijóns-
son, og tryggja raun-
verulegt félagafrelsi.
fallsréttur. Þetta hefur hlotið ámæli
alþjóðlegra eftirlitsaðila. í öðru lagi
hafa ríkisstjómir og alþingi ítrekað
bannað verkföll með lagasetningu.
Einnig þetta hefur kallað á athuga-
semdir alþjóðlegra eftirlitsstofnana.
Rétturinn að veija löglega gerða
kjarasamninga: Flest stéttarfélög í
landinu hafa reynt það að ríkisvaldið
afnemi með lögum hluta af gerðum
kjarasamningum, einkum með breyt-
ingum á áfangahækkunum launa.
Kærumál ASÍ 1988 til Alþjóðavinnu-
málastofnunarinnar kallaði á alþjóð-
legt gjörgæslueftirlit með framferði
íslenskra stjórnvalda í þessum efn-
um. En meðal allra þessara mála
standa þó upp úr bráðabirgðalög rík-
isstjómarinnar frá 3. ágúst 1990 á
kjarasamninga sem ríkisstjómin
gerði við eigin starfsmenn 1989, þ.e.
kjarasamninga samflotsfélaga
BHMR við fjármálaráðherra sem
staðfestir vom sérstaklega af ríkis-
stjóminni. Fyrst neitaði ríkisstjórnin
að framkvæma samningana í júní
1990. Þá dæmdi Félagsdómur að rík-
isstjóm bæri að virða efni samning-
anna. Þá afnam ríkisstjómin megi-
nefni samninganna með bráða-
birgðalögum. Gegn þessu ofbeldi
treystu starfsmenn sér ekki 1990.
Og héraðsdómur Reykjavíkur sá
enga lögleysu í framferði stjórn-
valda. Hæstiréttur úrskurðaði hins
vegar að ríkisstjórnin hefði farið off-
ari í málinu en treysti sér ekki til
að dæma kjarasamninginn í gildi á
ný. Eftir þetta mál ríkir stórt spurn-
ingarmerki um það hvort stéttarfélög
í landinu og félagsmenn þeirra eigi
stjórnarskrárvarinn rétt til umsam-
inna kjarabóta. Þess vegna ber að
endurskoða félagafrelsisákvæði
stjómarskrárinnar þannig að tryggt
sé að hvorki vinnuveitandi, ríkisstjóm
né alþingi geti rift gerðum kjarasamn-
ingum með ofangreindum hætti.
Ofangreindir annmarkar á já-
kvæðu félagafrelsi hafa án nokkurs
vafa stórskaðað ímynd stéttarfélag-
anna og dregið úr áhuga launamanna
á starfi þeirra. Endurbætt stjómar-
skrá á að veija starfsemi stéttarfé-
laganna og tryggja að hér ríki raun-
verulegt (jákvætt) félagafrelsi.
Höfundur er framkvæmdasijóri
Bandalags háskólamanna —
BHMR.
Atvinnusköpun við
eldhúsbekkinn
ÞRIÐJUDAGINN 10. janúar sl.
birtist grein í Morgunblaðinu eftir
Rósu Ingólfsdóttur þar sem hún í
mörgum orðum en fátæklegum tekur
út stöðu handverks á íslandi. Annað
hvort er það svo að hún af ásettu
ráði lítilsvirðir það uppbyggingar-
starf sem fram hefur farið undanfar-
in ár í handverki og smáiðnaði eða
hún veit ekki betur. Allt það fólk sem
beint eða óbeint hefur unnið að end-
urvakningu gamals handverks og
uppbyggingu þessarar atvinnugrein-
ar á ekki skilið jafn óvandaða út-
tekt. Rósa lætur að því liggja að
fólki sé haldið inn á heimilum sínum
einangruðu við eldhúsbekkinn og ekk-
ert hafi verið gert til þess að þróa
framleiðslu þess eða koma henni á
framfæri.
Grein Rósu er afar villandi og lýs-
ir óverðskuldaðri lítilsvirðingu á verk
kvenna því það eru fyrst og fremst
konur sem byggt hafa upp þá nýju
atvinnusköpun sem handverkið er.
Margar af þessum konum eru búsett-
ar í sveitum og hafa á aðdáunarverð-
an hátt brugðist við samdrætti til
Iands og sjávar með því að skapa
eigin atvinnu án þess að raska bú-
setu sinni. I sveitum þar sem enga
atvinnu er að hafa nema á búunum
sem mörg hver bera ekki nema eitt
starf hafa konur verið ótrúlega út-
sjónarsamar við að skapa sér aðstöðu
til vöruþróunar og framleiðslu heima
eða i sameiginlegu húsnæði og unnið
saman að kynningu og sölu. Stað-
reyndin er líka sú að hugmyndimar
fæðast ekki síður í fámenninu þar
sem minna er um áreiti og fólk er
nær náttúrunni.
Þróun handverks
Handverk og smáiðnaður er í þró-
un og hefur verið það í mörg ár,
misjafnlega lengi þó eftir landshlut-
um. Uppbyggingin hefur annars veg-
ar einkennst af tak-
mörkuðu fjármagni en
hins vegar af frumleika
og útsjónarsemi við að
nýta heimafengið hrá-
efni. Auðvitað væri
unnt að vinna bæði
hraðar og markvissar
ef nægilegt fjármagn
væri fyrir hendi. Um
allt land hafa konur
stofnað samstafshópa
um vöruþróun og mark-
aðssetningu. Að hluta
til vinna þær saman og
að hluta heima við „eld-
húsbekkinn". í kjölfar
þess hafa þær sett á fót
gallerí og minjagripa-
sölur sem hefur gert handverk og
smáiðnað mikilvægan hlekk í ört
vaxandi férðaþjónustu á íslandi. Sem
dæmi má nefna Handverkskonur
milli heiða, Gallerí Sunnuhlíð, Bard-
úsu, Randalín, Þingborg, Hvanneyri,
Drymlu og fleiri og fleiri.
Ýmis verkefni
Hafa skal það sem sannara reyn-
ist og því eru þessi orð sett á blað
ef þau mættu varpa ljósi á það sem
raunverulega hefur verið að gerast
og koma i veg fyrir að rangfærslur
og vanþekking varðandi þróun hand-
verks og smáiðnaður festi rætur. Á
vegum bæjar- og sveitarfélaga.
Stéttasambands bænda, atvinnuþró-
unarfélaga, kvenfélaga, Byggða-
stofnunar, Iðntæknistofnunar og
Handverks - reynsluverkefnis hafa
verið haldnar ráðstefnur og fræðsl-
unámskeið um stofnun og rekstur
fyrirtækja, hönnun og markaðssetn-
ingu. í kjölfar ráðstefnu á Akureyri
sumarið 1992 um atvinnusköpun
kvenna, Að taka málin í eigin hend-
ur, var stofnað tengsla- og gagnanet
kvenna, Köngurlóin, sem hefur bæki-
stöðvar á Skeggjastöð-
um í Bakkafirði. I fram-
tíðinni er gert ráð fyrir
að konur geti tengst
netinu gegnum tölvur
en þangað til er hægt
að leita upplýsinga og
ráðgjafar í gegnum
síma. Fréttabréf Köng-
urlóarinnar, Vefurinn,
sér einnig um kynningu
á konum og viðfangs-
efnum þeirra.
Síðastliðin tvö ár
hafa verið haldnar
handverkshátíðimar
Handverk ’93 og Hand-
verk ’94 í Hrafnagili í
Eyjafjarðarsveit þar
sem handverksfólk hvaðanæva af
landinu hefur sýnt og selt fram-
leiðslu sína. í tengslum við sýninguna
hafa verið sýndar gamlar vinnuað-
ferðir en auk þess hafa verið í boði
námskeið í sölu- og markaðssetn-
ingu. Þátttakendur hafa verið á ann-
að hundrað og gestir mörg þúsund.
Handverk á Hrafnagili er í hugum
fólks orðinn fastur liður í kynningu
og sölu handverks og vettvangur
framleiðenda til þess að mynda
tengsl sín á milli. Því starfí verður
haldið áfram.
Fyrir rúmu ári var stofnað Þróun-
arsetur á Laugalandi í Eyjafírði þar
sem haldin eru námskeið og fólk
hefur aðstöðu til þess að þróa eigin
hugmyndir, fá gæðamat á vöruna
og aðra aðstoð. A Seyðisfírði hjá Frú
Láru er m.a. myndarlega unnið að
vöruþróun og markaðssetningu
handverks fyrir erlendan markað.
Ráðgjafar hjá atvinnuþróunarfélög-
um hafa unnið mikið að uppbyggingu
handverks og smáiðnaðar. Þar sem
konur eru í meirihluta þeirra sem
stunda handverk og smáiðnað, hafa
sérstakir kvennaráðgjafar verið
Elín Antonsdóttir
ráðnir til þess að sinna þeim verkefn-
um. Listagilið á Akureyri var stofnað
að tilhlutan bæjaryfírvalda á Akur-
eyri en þar hefur handverks- og lista-
fólk vinnu- og sýningaraðstöðu. For-
stöðukona Byggðastofnunar á Egils-
stöðum hefur m.a. það sérstaka hlut-
verk að sinna atvinnuuppbyggingu
kvenna á landsbyggðinni. Þá má
geta þess að handverksfólk hefur
farið. sérstakar sölu- og kynningar-
ferðir til höfuðborgarsvæðisins á eig-
in vegum, fyrir tilstilli atvinnufull-
trúa Stéttarsambands bænda og at-
vinnuþróunarfélaga og verið með
sölu og kynningu á framleiðslu sinni
í tengslum við sýningar og ráðstefn-
ur víða um land.
Handverk - reynsluverkefni
Aðdragandi Handverks - reynslu-
verkefnis var nokkur langur og að
því verkefni komu ýmsir aðilar. Verk-
efninu var komið á fót af hálfu for-
sætisráðuneytisins með 20 milljóna
Engum er greiði gerður
með því að láta sem ekk-
ert hafi gerst hjá íslensku
handverksfólki, að mati
Elínar Antonsdóttur,
sem segir í raun krafta-
verk hve mikið hefur
áunnist á þessu sviði.
króna framlagi. Hlutverk þess er að
efla heimilisiðnað í landinu. Þriggja
manna verkefnisstjóm var skipuð og
ráðin verkefnisstýra sem sér um
daglegan rekstur. Einnig voru ráðnir
fimm tengiliðir í hlutastarfi á vegum
verkefnisins. Handverk - reynslu-
verkefni hefur þegar staðið fyrir
samkeppni um hönnun minjagripa
og nytjamuna og vinnur að söfnun
upplýsinga um handverksfólk og ráð-
gjafa á ýmsum sviðum rekstrar og
framleiðslu sem handverksfólk getur
haft aðgang að. Einnig er fyrirhugað
að gefa út kynningarrit fyrir ferða-
fólk með upplýsingum um íslenskt
handverk.
Styrkir til handverks
og smáiðnaðar
Félagsmálaráðuneytið hefur á
undanförnum árum veitt fimmtán
milljónum til atvinnuppbyggingar
kvenna á landsbyggðinni. Sl. ár var
Reykjavík tekin með og fjárhæðin
aukin um fímm milljónir. Smáverk-
efnasjóður landbúnaðarins hefur út-
hlutað beinum styrkjum til nýsköp-
unar í sveitum. A árinu 1993 veitti
ríkisstjórnin sérstaklega sextíu millj-
ónir króna til atvinnusköpunar
kvenna. Bæjar- og sveitarfélög,
Byggðastofnun, atvinnuþróunarfé-
lög og aðrir aðilar hafa einnig styrkt
handverk og smáiðnað með beinum
og óbeinum hætti. Það er með ólík-
indum hvað handverki og smáiðnaði
hefur orðið mikið úr þessum styrkj-
um enda vel með þá farið. Þrátt fyr-
ir það hefði ekki veitt af a.m.k. sex-
tíu milljónum ár hvert á meðan at-
vinnugreinin er að byggjast upp og
festa rætur og það er auðvitað brýnt
að hyggja betur að þeirri hlið.
Framtíðarsýn
Þó mikið hafí áunnist er það von-
andi aðeins byijunin á því sem koma
skal. Undirrituð er ekki í nokkrum
vafa að ef þessi nýja atvinnugrein fær
tíma og frið til kað dafna og þrosk-
' ast þá verður þetta lyftistöng fyrir
atvinnulíf bæði í dreifbýli og þéttbýli.
Nú er handverks- og smáiðnaðarfólk
að komast yfír byijunarerfiðleikana
og tilbúið til þess að taka á skipuleg-
an hátt á framvindu mála.
Upptalning þessi er engan veginn
tæmandi og margt er ógert enn. Ef
það sem að ofan greinir fellur ekki
undir hugtakið markaðssetning þá
er full ástæða fyrir hugmyndafræð-
inga markaðsfræðinnar að endur-
skoða skilgreiningu hennar. Þegar á
heildina er litið má telja kraftaverk
hve mikið hefur áunnist þvi oftast
hefur verið lagt upp af litlum efnum.
Engum er greiði gerður með því að
láta sem ekkert hafi gerst hjá ís-
lensku handverksfólki. Búið er að
treysta grunninn og ég hlakka til
að fylgjast með og fá að taka þátt
í framvindunni.
Höfundur er markaðsfræðingur
og atvinnurúðgjafi lyá
Iðnþróunarfélagi Eyjafjarðar.