Morgunblaðið - 26.02.1995, Blaðsíða 6

6 B SUNNUDAGUR 26. FEBRÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
ERIC Cable, Krisjana Fenger, John Fenger, Millý Sigurðsson og Ásgeir Sigurðsson. Gasluktin er á mótum Skólabrúar og Kirkjutorgs
Höfðingjar og
hefðarfrúr
Gamlar ljósmyndir í fórnrn Þjóðminjasafnsins
verða Pétri Péturssyni tilefni til að rifja
upp ýmsan fróðleik um valdsmenn viðskipta
og blaðaútgáfu fyrr á öldinni
ESSI prúðbúna fylking, hópur
heldri borgara í Reykjavík,
á dögum gasljósa taldist til
máttarstólpa bæjarfélagsins á þeirri
tíð. Með ýmsum hætti voru stjórnar-
taumar, póllitískir og efnahagslegir,
í höndum herramannanna, sem
fylgja hefðarfrúm, á leið frá Austur-
velli. Þar, í hjarta höfuðstaðarins,
kom almúginn saman á tyllidögum.
Kallaður þangað, að hlýða á boðskap
þjóðskörunga af svölum Alþingis-
hússins, eða til þess að fagna tíðind-
um á gleðidegi og hlýða á leik homa-
flokka.
Dökkklæddi herramaðurinn, sá
sem ber pípuhatt á höfði, hornóttan
flibba og hálsbindi við hæfí, en hend-
ur í vösum, veit fullvel um vald sitt.
Hann ræður þvi hvort ljós loga á
gasluktinni, sem gnæfír til hægri
og lyftir ljóskeri sinu í átt til him-
ins. Svo mjög má þessi einbeitti full-
trúi erlends valds sín, að þótt heims-
styijöldinni sé lokið, ófriði sem stóð
í Qögur ár og Þjóðverjar gjörsigrað-
ir, þá krefst hann þess, að gasstöðv-
arstjórinn, herra Borkenhagen, sé
flæmdur úr starfi. Sök gasstöðvar-
stjórans er sú ein, að hann er þýsk-
ur. „Hinn prýðilegasti maður“, að
sögn borgarstjóra Reykjavíkur og
hefír reynst farsæll i starfi. Bæjar-
stjórn Reykjavíkur sér sig tilneydda
að verða við tilmælum um að vikja
Borkenhagen úr embætti gasstöðv-
arstjóra, að öðrum kosti hóta Bretar
að koma í veg fyrir að Gasstöðin fái
kol frá Englandi. Bæjarstjórnin virð-
ist naumast eiga annarra kosta völ.
Hún telur sig verða að sjá um að
áfram logi á gasljósum þeim, sem
tendruð voru fímmtudagskvöldið
góða, í septembermánuði 1910 - og
loga skyldu „hvert kvöld, nema heið-
rík og björt tunglskinskvöld".
Sá, sem hér var að verki og
sprangar hnarreistur meðal hefðar-
fólks, var fulltrúi Breta mr. Eric
Cable. Um hann segir Jón biskup
Helgason í Árbókum Reykjavíkur
árið 1916: „...sendu Bretar hingað
þá um sumarið sérstakan útsendan
ræðismann mr. Cable, til þess að
gæta hagsmuna Breta hér á landi
og hafa vakandi auga á öllum við-
skiptum vorum við umheiminn.
Sýndi hinn breski fulltrúi af sér
meiri afskiftasemi - og hana einatt
hina smásmugulegustu en lands-
mönnum þótti gott“.
Aðeins einn bæjarfulltrúi tók svari
herra Borkenhagens, þýska gas-
stöðvarstjórans. Það var Olafur Frið-
riksson ritstjóri. Hann ritar hafðorða
grein í blað sitt „Dagsbrún“ og full-
yrðir að þessi „svívirðilega krafa sé
komin frá mr. Cable og undirtyllum
hans í utanríkisráðuneytinu". Á
hann hér við brottvísun Borkenhag-
ens úr landi hinn 3. desember 1918,
en þá er styijöldinni lokið og alþýða
finnur engin rök fyrir harðýgi hins
breska sendimanns gagnvart góðum
starfsmanni, þótt þýskur sé.
Við annan tón kveður þegar Cable
á samskipti við þá sem eru honum
að skapi. Um það má nefna ýmis
dæmi: Á áttræðisafmæli Matthíasar
Jochumssonar þjóðskálds og höfuð-
klerks sendir Cable skáldinu heilla-
skeyti svohljóðandi:
„One ’mongst your admirers of
the muse and man, albeit humbly:
I must join the crowd to wish you
leisure at life’s eventide in gladness
to review its glorious past. - Eric
Cable.“
Með þessum hætti greip Cable
tækifæri er gafst til þess að róma
aldinn skáldmæring, fylla hóp aðdá-
enda og óska öldungnum áuðnu á
ævikvöldi.
Svo vel vill til að ritstjóri Morg-
unblaðsins og stofnandi þess, Vil-
hjálmur Finsen, skráði lýsingu um
kynni sín af Eric Cable. Þar er lýst
fasi hans og framkomu: „Cable var
frekar lítill maður vexti, en hnellinn,
dökkhærður, með blá augu, sem al-
veg ætluðu að trylla fínu stúlkurnar
- og frúrnar - í Reykjavík. Hann var
söngelskur og hafði dálaglega stofu-
rödd og kepptist kvenfólkið um að
fá að spila undir þegar Cable söng
í einkasamkvæmum, en það gerði
hann oft.“
Undirleikari Cables þegar hann
söng í stofusamkvæmum heldri
borgara í Reykjavík mun oftast hafa
verið eiginkona Trolles, sjóliðsfor-
ingja. Hún hét Bergliot. Var fríð
kona, mörgum árum yngri en eigin-
maðurinn. Trolle var félagi Rothes,
sem einnig var sjóliðsforingi og var
skipherra á Islands Falk, þegar fáinn
var tekinn af Einari Péturssyni á
Reykjavíkurhöfn. Carl Finsen bróðir
Vilhjálms tók við vátryggingarskrif-
stofu þeirra Trolles & Rothes og
veitti henni forstöðu um langt skeið.
Að sögn Finsens talaði Cable
fínnsku, sænsku, eitthvað í
rússnesku og auk þess
frönsku og þýsku vel. Faðir hans
hafði verið breskur ræðismaður í
Helsingfors (Helsinki).
Þegar saga íslenskra blaða verður
rakin má ekki gleymast að greina
frá áhrifum Breta, en þeirra gætir
með margvíslegum hætti. Það er
breskur kaupsýslumaður, sem skrif-
ar ávísun, dálaglega upphæð í ensk-
um sterlingspundum og réttir fram
sem greiðslu þegar útgáfu- og hags-
munafélag erlendra og innlendra
athafnamanna kaupir Morgunblaðið
af stofnendum þess, Ólafi Björnssyni
og Vilhjálmi Finsen. Danir koma þar
einnig við sögu.
Fremstur þeirra og hvað áhrifa-
mestur er John Fenger, sem sjá má
á myndinni. Hann var í hópi dan-
skra kaupsýslumanna er réðu miklu
um kaupin. Morgunblaðið var oft á
þessum árum nefnt „danski Moggi“
af andstæðingum og öfundarmönn-
um.
Hvað sem líður öflugum áhrifum
danskTa kaupsýslumanna fer það
ekki milji mála, að það er Breti, mr.
Copeland, félagi Asgeirs Sigurðs-
sonar konsúls í fyrirtækinu Copeland
& Berry, sem tekur af skarið þegar
umræður lengjast um eignaraðild
og hlutafj árframlag. „Var það breski
fískkaupmaðurinn George Copeland,
sem greiddi beint frá London,“ segir
Vilhjálmur Finsen í bók sinni „Alltaf
á heimleið".
Segja má að Bretarnir tveir, mr.
Copeland og mr. Cable hafi hvor
með sínum hætti haft örlagarík áhrif
á Morgunblaðið og tryggt tilveru
þess., Þótt þeir hafi með þeim af-
skiptum sínum lagst á sömu sveif
og reynst blaðinu haukar i homi þá
beindu þeir spjótum sínum hvor að
öðrum með margvíslegum hætti.
Kvað svo ramt að því að Copeland
reyndi hvað eftir annað. að hrekja
Cable úr aðalræðismannsstöðu og
áhrifamiklu embætti. Hélt hann því
fram að Cable væri drykkfeldur úr
hófí fram og hegðaði sér ósæmilega
undir áhrifum áfengis. Breska
stjórnin lét rannsaka áburð þennan,
en vísaði síðan á bug. Naut Cable
óskoraðs trausts breskra stjórn-
valda.
Morgunblaðið naut góðs af
veru Cables með marg-
víslegum hætti. Einkum
reyndist það hvalreki þegar þessi
breski sendimaður lét blaðinu í té
einkarétt á fréttaskeytum í hildar-
leik heimsstyijaldar. „Stríð boðar
venjulega góða tíma fyrir blaðaút-
gáfu,“ sagði Vilhjálmur Finsen og
hagur Morgunblaðsins fór mjög
batnandi „einkum þó eftir að Bretar
sendu hingað sérstakan ræðismann
til Reykjavíkur." Finsen á hér við
Cable er hann lýsir ritstjórnarárum
sínum í Reykjavík. Það var í snot-
urri og hlýrri stofu Ásgeirs Sigurðs-
sonar konsúls, sem Cable bauð Vil-
hjálmi Finsen og Morgunblaðinu
einkarétt á öllum opinberum stríðs-
tilkynningum Bandamanna, sem
honum bærust frá London. Því boði
tók Finsen fegins hendi. Reyndust
þau viðskipti leggja traustan grund-
völl að tilveru Morgunblaðsins. Ólaf-
ur Björnsson ritstjóri, félagi Finsens,
var ekki í vafa um gildi einkaréttar-
ins. Þeir félagar drukku glas af víni
við þessi tíðindi. Ólafur sagði um
leið og hann lyfti glasi sínu: „Nú fer
ég að trúa á framtíð blaðsins. Þetta
hefði enginn getað gert nema þú.“
Eric Cable tókst að ná óvenjugóðu
valdi á íslensku eftir fárra mánaða
nám hjá Einar H. Kvaran. Til marks
um það er m.a. frásögn af ferð
Morgunblaðsritstjóranna tveggja,
Ólafs Björnssonar og Vilhjálms Fins-
ens, til Þingvalla. Cable var í för
með þeim og hafði með sér „kúnsúla-
whiskey," en áfengisbann var á ís-
landi. Eftir góða máltíð í Valhöll var
gengið um þingstaðinn og leitað
skjóls í grasivaxinni gjá. Þar dró
Ólafur upp glös, en Cable flösku úr
vasa sínum. Svo var sótt kalt vatn
í gjána og glösum lyft. Cable lá og
horfði upp í heiðskíran himininn:
„Þetta er hreinasta gjálífí."
Áskrifendum Morgunblaðsins
fjölgaði stórlega vegna fréttanna
sem Vilhjálmi Finsen tókst að
tryggja fyrir atbeina Erics Cables,
og það ókeypis. Árni Óla, einn helsti
samstarfsmaður ritstjóranna, þýddi
flest skeytin og blaðið varð fyrst
með fréttirnar. Engin furða þótt rit-
stjóri Vísis Iýsti óánægju sinni og
véfengdi réttmæti einkafréttar
Morgunblaðsins. Axel Thorsteins-
son, fréttamaður, lengi starfsmaður
Vísis greindi frá þessum deilum í
bók sinni „Óx viður af Vísi.“
Gunnar Sigurðsson frá Selalæk
var alþingismaður, ritstjóri og eig-
andi Vísis um skeið. Hann lýsti áhrif-
um Cables með svofelldum orðum:
„Aftur fékk Morgunblaðið ókeypis
stjórnarskeyti fyrir aðstoð hr. Ca-
bles, sem var orðinn aðalkonsúll
Englendinga hér og hafði ískyggi-
lega mikil völd. Konsúllinn neitaði
Vísi um skeytin. Mun ekki hafa þótt
hann nógu enskur í skoðunum. Vísir
fékk þó síðar fregnir fyrir atbeina
Central News. Ég skammaði konsúl
Cable í Vísi, og mun hann hafa ráð-
ið því að skeytin voru aftur tekin
af Vísi. Mér sámaði að sjá hvernig
sum blöðin og einstaklingar skriðu
og snobbuðu fyrir Englendingum,
en við vorum þá í raun og veru her-
teknir af þeim. Það andaði fremur
köldu í garð Cables frá ýmsum, sem
féll ekki harka hans.“ (Gunnar Sig-
urðsson frá Selalæk).
Hannes Jónsson kaupmaður afí
Sólveigar Pétursdóttur þingmanns
nefndi Cable enska jarlinn. „Hann
var einráður, mesta hörkutól og
ósvífinn, beitti ritskoðun og njósn-
um.
Hann setti menn á svartan Iista,
útilokaði þá frá innflutningi. Svo var
með A. Obenhaupt, sem þó var
danskur borgari og fleiri. En þar
mun hafa komið til rógur frá heild-
sölum sem skriðu fyrir jarlinum.“
Hannes keypti 30 þúsund munn-
hörpur af Obenhaupt þegar hann
hrökklaðist burt af landinu eftir hrun
danskra banka.
John Fenger, sá sem er á miðri
myndinni, klæddur ljósum
frakka með harðkúluhatt á
höfði, snýr sér að frú Millý Sigurðs-
son, eiginkonu Ásgeirs. Fenger á
eftir að koma mjög við sögu Morg-
unblaðsins og valda þar miklu um-
róti og harðvítugum deilum.
John Fenger fæddist á Friðriks-
bergi í Kaupmannahöfn 2. desember
1886.