Morgunblaðið - 30.04.1995, Page 29

28 SUNNUDAGUR 30. APRÍL 1995
MORGUNBLAÐIÐ
+
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 30. APRÍL 1995 29
JltargiiiiÞIjifrtfe
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
Árvakur hf., Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
TIMAMOTARÆÐA
ÁRNA VILHJÁLMS-
SONAR
Ræða Árna Vilhjálmssonar,
prófessors og stjórnarfor-
manns Granda hf., á aðalfundi
fyrirtækisins sl. föstudag, mark-
ar tímamót í umræðum lands-
manna um fiskveiðistefnuna. í
ræðu sinni sagði Árni Vilhjálms-
son m.a.: „Segja má, að við upp-
haf vísis að núverandi kvótakerfi
hafi það verið óhæfa að ekki
skyldi hafa verið tekið á gjald-
tökumálinu af festu og framsýni.
Höfundum kerfisins var þó mikil
vorkunn, þar sem verið var að
fara út á algerlega framandi
braut.“ Þetta er mikilsverð yfir-
lýsing stjórnarformanns eins
stærsta útgerðarfyrirtækis
landsins um það ranglæti, sem
meiri hluti þjóðarinnar var beittur
við upptöku kvótakerfisins.
Árni Vilhjálmsson gerði síðan
grein fyrir sínum hugmyndum
um, hvernig hægt væri að koma
við gjaldtöku og lýsti því á þann
hátt, að „núverandi handhöfum
veiðiréttar, sem vilja taka við
tryggum varanlegum veiðirétti
verði gert að greiða einsinnis-
gjald, sem gæti t.d. verið á bilinu
50-80 kr. á hvert kg. þorskígildis
og haldist aflamarkshlutdeildin
óbreytt frá því, sem er í upphafi.
Þennan veiðirétt yrði síðar unnt
að taka eignarnámi með góðum
fyrirvara, t.d. ef forsendur veiði-
gjaldsins reyndust verulega rang-
ar og kæmu fullar bætur fyrir,
sem tækju mið af upphaflegu
gjaldi. Þeir sem þess óskuðu ættu
kost á láni til fjölmargra ára enda
yrðu boðnar fram viðunandi
tryggingar og yrði lánið með full-
um vöxtum, hinum sömu fyrir
alla. Tekjur samfélagsins yrðu
þá fólgnar í vöxtum af lánunum
og því fé, sem kynni að verða
staðgreitt. Með slíku kerfi væri
verið að færa framtíðararðinn af
auðlindinni inn í nútíðina. Með
slíku kerfi tækju báðir aðilar,
þjóðin og útgerðin, talsverða
áhættu og mér finnst svo sannar-
lega, að sýna ætti útgerðinni
nokkra mildi og um leið þeim, sem
eiga afkomu sína undir henni.“
Það ber að lofa þann kjark, sem
Árni Vilhjálmsson sýnir með því
að hreyfa þessu máli á aðalfundi
Granda hf. og Ieggja fram slíkar
hugmyndir. í ljósi þeirra viðhorfa,
sem ríkt hafa meðal forystu-
manna útgerðarinnar og hat-
rammrar andstöðu sumra þeirra
við gjaldtöku er ekki auðvelt fyr-
ir forsvarsmann sjávarútvegsfyr-
irtækis að tala á þennan veg.
Þess vegna ekki sízt hafa hér
orðið tímamót.
Það er líka athyglisvert, að
forysta fyrir breyttum tón í þess-
um umræðum skuli koma úr röð-
um forsvarsmanna atvinnugrein-
arinnar sjálfrar. Þá kröfu hefði
verið hægt að gera til kjörinna
fulltrúa þjóðarinnar á Alþingi og
í ríkisstjórn en kjarkleysi þeirra
hefur hins vegar verið slíkt að
þeir hafa ekki þorað af ótta við
reiði samtaka útgerðarmanna.
Efnislega eru hugmyndir Árna
Vilhjálmssonar alveg nýr þáttur
í þessum umræðum og eiga eftir
að hleypa nýju lífi í þær. Þær
þarf að sjálfsögðu að skoða ofan
í kjölinn en það er alls ekki óhugs-
andi, að þær geti orðið grundvöll-
ur að einhvers konar málamiðlun
um þetta mesta hagsmunamál
þjóðarinnar.
Morgunblaðið hefur jafnan lýst
þeirri skoðun, að niðurstaða muni
ekki fást í þessu deilumáli nema
í samkomulagi við sjávarútveginn
í landinu. Við og við hafa komið
fram raddir úr hópi stjórnenda
sjávarútvegsfyrirtækja, sem hafa
gefið vísbendingar um, að þeir
væru til viðtals um gjaldtöku.
Fyrir skömmu birtist t.d. hér í
Morgunblaðinu grein eftir Gunn-
ar Ragnars, forstjóra Útgerðarfé-
lags Akureyringa, þar sem hann
reifaði möguleika á gjaldtöku.
Fyrir nokkrum árum lýsti Brynj-
ólfur Bjarnason, forstjóri Granda
hf., áþekkum skoðunum.
Nú hefur Árni Vilhjálmsson
tekið merkilegt frumkvæði í
þessu mikla máli. Innan sjávarút-
vegsins eru til forystumenn með
hófsamar og sanngjarnar skoðan-
ir, sem eru til viðtals um að koma
til móts við eindregnar kröfur
þjóðarinnar um beina hlutdeild í
auðlindinni. Nú eiga menn að
taka í framrétta hönd þeirra og
leita þeirrar niðurstöðu, sem
þjóðin getur verið sátt við. Þá fær
útgerðin þann frið, sem hún telur
sig þurfa til að starfa við eðlileg-
ar aðstæður.
EG
141 • minntist
á fornar sögur. Við
getum að sjálf-
sögðu notið þeirra
án þess hafa hug-
mynd um skoðanir
höfundar eða umhverfí hans að
öðru leyti. Og það skiptir okkur
engu máli hvort Njáll, Gunnar,
Skarphéðinn, Egill eða Gísli
Súrsson voru til eða ekki. Það
gerir ekkert til þótt þeir hafi
ekki drýgt allar þær hetjudáðir
sem lýst er, enda ofurmannlegar
sumar hveijar. Við getum notið
ævintýra án þess leggja ein-
hveija dýpri merkingu í þau.
Og það má vel njóta dæmisögu
án þess vita allt um táknmál
hennar og skírskotanir. En það
er ekki verra að þekkja til þess.
0g það er ekki verra að gera
sér einhveija grein fyrir höfund-
um íslendinga sagna. Ég hef
heldur meiri ánægju af Njálu
en ella vegna þess ég er sann-
færður um að mesta ljóðskáld
og annar helzti sagnfræðingur
13. aldar, Sturla Þórðarson, er
höfundur hennar, enda hef ég
reynt að færa að því rök annars
staðar hvaðsem tilgátum ann-
arra líður. Það skrifar enginn
Njálu nema þaulvanur rithöf-
undur og yfirburðaljóðskáld.
Það er allt og sumt. Ef Sturla
hefur ekki skrifað Njálu þá er
ígildi íslenzks Shakespeares
gjörsamlega horfíð af sögusviði
13. aldar og hvergi til nema í
þessu óviðjafnanlega höfundar-
lausa listaverki. En það skiptir
HELGI
spjall
að sjálfsögðu öllu
máli að snilld hans
skuli lifa hann þar.
Ég sagði einnig
við gætum notið
fomrar ljóðlistar
okkar án þess þekkja táknmálið
eða persónur eða guði sem þar
koma við sögu. Mikilvægi þess-
ara ljóða felst í fegurð þeirra
og skáldskapargildi. Þau segja
okkur líka margt um þann jarð-
veg sem nærir rætur okkar.
Edith Hamilton segir í Mytho-
logy að grisku goðin hafi notið
einskonar friðhelgi, en æsir aft-
urámóti þurft að eiga i sífelldum
eijum við jötna og endalokin
ófyrirsjáanleg í ragnarökum.
En höfundur Völuspár sér þá
nýja sól renna úr sortanum.
Hamilton leggur áherzlu á vits-
muni Oðins og löngun hans til
þess að hugsa og muna og kem-
ur það fram í nöfnum hrafn-
anna, Hugins og Munins. Hann
fómaði miklu fyrir vizkuna og
rúnakonstina og lagði sig í
hættu þegar hann náði skálda-
miðinum. Hamilton segir þeir
sem sköpuðu hugmyndaheim
norrænna manna og þann
skáldskap sem af honum spratt
hafí, þrátt fyrir ógnvekjandi
hetjudýrkun, verið uppfullir af
ánægjulegri og uppörvandi heil-
brigðri skynsemi, svoað notuð
séu hennar eigin orð. Þessi sam-
setning virðist að hennar dómi
nánast óhugsandi, en ljóðin
sanni hana. Kynstofn okkar,
segir hún, tengist þessu nor-
ræna fólki, en menningin á
rætur í Grikklandi. Norræn og
grísk goðafræði gefí góða hug-
mynd um það fólk sem léþ okk-
ur í té mestan hluta arfleifðar
okkar. Hamilton bendir á að
íslenzku hetjukvæðin séu einatt
um sömu persónumar án þess
þau séu tvinnuð saman. Efnivið-
urinn sé jafnstórkostlegur og í
Ilíónskviðu, jafnvel enn stór-
kostlegri, en ekkert eitt skáld
hafí tekið þessi ljóð og sett þau
saman í einn mikinn bálk einsog
Hómer gerði. Hún segir að við
vissum nær ekkert um forn trú-
arbrögð Norður-Evröpubúa ef
íslenzku Edduhandritin væm
ekki til. Margar hetjugoðsagn-
irnar séu frábærar. Og grískar
goðsagnir jafnist ekki á við þær
nema í endursögn eða úrvinnslu
harmleikjaskáldanna. Allar
beztu sögumar í norrænni goða-
fræði séu harmsögulegar og
fjalli um persónur sem gangi
einarðlega á hólm við dauðann,
velji hann oft sjálfar, undirbúi
hann jafnvel eða skipuleggi
löngu fyrirfram. Eina ljósið í
myrkrinu sé hetjulundin. Mað-
urinn er borinn til sorgar. Að
lifa er að þjást. Og eina lausn
lífsins er að þjást með þreki sínu
og hugrekki. Klytemnestra
hefði bliknað við hliðina á
Signýju móður Sinfjötla ef nor-
rænn Æskylos hefði skrifað
sögu hennar, segir Edith Hamil-
ton.
M
(meira næsta sunnudag)
M
ARGT BENDIR TIL
þess, að eins konar
viðskiptastríð sé
skollið á _í landinu.
Þessa dagana
standa yfir hörð
átök um Fiskiðju-
samlagið á Húsavík.
Fyrirtækið, sem er að meirihluta til í eigu
bæjarsjóðs Húsavíkur, hefur ákveðið að
auka hlutafé um 100 milljónir króna. ís-
lenzkar sjávarafurðir hf. hafa lýst sig
reiðubúnar til að kaupa 75 milljónir af því
á nafnverði með ákveðnum skilyrðum. Nú
hefur Sölumiðstöð hraðfrystihúsanna kom-
ið til sögunnar og lýst vilja til að kaupa
öll nýju hlutabréfin á genginu 1,25, einnig
með ákveðnum skilyrðum. íslenzkar sjáv-
arafurðir hf. sjá nú um sölu á afurðum
Fiskiðjusamlags Húsavíkur en yrði niður-
staðan sú, að SH keypti öll nýju hlutabréf-
in, mundi afurðasalan færast til Sölumið-
stöðvarinnar.
Hér er því um að ræða framhald á þeim
átökum, sem hófust á milli SH og IS á
síðasta ári, þegar nýir hluthafar komu til
sögunnar í Vinnslustöðinni hf. í Vest-
mannaeyjum, þ.á.m. íslenzkar sjávaraf-
urðir hf. í kjölfarið færðist sala á afurðum
Vinnslustöðvarinnar til íslenzkra sjávaraf-
urða hf. og Sölumiðstöðin_ missti einn
stærsta viðskiptavin sinn. Á þeim tíma
lýstu forráðamenn Sölumiðstöðvarinnar
þeirri skoðun, að eins konar „heiðurs-
mannasamkomulag“ hefði ríkt á þessum
markaði í áratugi um að sölusamtökin létu
viðskiptavini hvor annars í friði. Sú yfírlýs-
ing Sölumiðstöðvarmanna mæltist ek^i vel
fýrir á þeim tíma.
íslenzkar sjávarafurðir hf. sátu ekki
auðum höndum eftir sigurinn í Vest-
mannaeyjum heldur sneru sér næst að
Akureyri, þótt vel megi verá, að forráða-
menn fyrirtækisins telji, að aðrir hafi haft
þar frumkvæði. A.m.k. hófust mikil átök
eins og menn muna um viðskipti Útgerðar-
félags Akureyringa, sem SH hefur haft
með höndum. Þeim átökum lyktaði með
því, að Söluniiðstöðin hélt viðskiptunum
með fyrirheitum um að flytja margvíslega
starfsemi til Akureyrar og beita sér fyrir
fjölgun starfa þar. Athygli vakti á þeim
tíma, að í tilboði SH fólust ákveðnar að-
gerðir af hálfu Eimskipafélags íslands
hf., sem bentu til samstarfs fyrirtækjanna
um að halda viðskiptum ÚA hjá SH. Senni-
lega kostar sigur Sölumiðstöðvarinnar á
Akureyri mikla fjármuni.
Nú er dæminu snúið við á Húsavík. Nú
er það Sölumiðstöðin, sem sækir hart að
söluhagsmunum fslenzkra sjávarafurða hf.
á Húsavík og raunar bendir ýmislegt til
þess, að átök fyrirtækjanna færist til ann-
arra staða á landinu, m.a. til Raufarhafn-
ar, og að sumra mati er stutt í að þeirra
fari einnig að gæta á Vestfjörðum.
í áratugi voru til í stórum dráttum tvær
viðskiptablokkir í landinu, þ.e. Samband
ísl. samvinnufélaga og viðskiptaveldi þess
og einkafyrirtækin, þar sem nokkur stór
og sterk fyrirtæki voru burðarásar. Sam-
bandið starfaði undir verndarvæng Fram-
sóknarflokksins og fékk alltaf a.m.k. helm-
ing af öllu, hvort sem um var að ræða
innflutningsleyfi, fjárfestingarleyfi eða
önnur gæði, sem stjórnmálamenn úthlut-
uðu. Sambandið hrundi í lok síðasta ára-
tugar, þegar ljóst var að viðskiptasam-
steypan þoldi ekki að starfa við eðlilegar
markaðsaðstæður.
í kjölfarið á hruni Sambandsins jók Eim-
skipafélag íslands hf. mjög umsvif sín í
viðskiptalífinu. Fjárhagsstáða fyrirtækis-
ins hafði gjörbreytzt í framhaldi af gjald-
þroti Hafskips hf. vegna aukinna viðskipta
en jafnframt og ekki síður vegna nútíma-
legra stjórnunarhátta. Á skömmum tíma
jók Eimskipafélagið hl'ut sinn svo mjög í
Flugleiðum hf., að fyrirtækið hefur ráð-
andi aðstöðu í Flugleiðum í krafti 34%
eignaraðiidar. Jafnframt hóf fyrirtækið
kaup á hlutabréfum í gamalgrónum fyrir-
tækjum á borð við Skeljung hf. og Sjóvá-
Almennar hf. Þessi hlutabréfakaup vöktu
upp andstöðu vegna þess, hvernig að þeim
var staðið og svo virtist sem fyrirtækið
væri tilbúið til að greiða verð fyrir þessi
hlutabréf, sem augljóslega var í sumum
tilvikum Íangt fyrir ofan það sem kallast
gat eðlilegt markaðsverð. Því var haldið
fram, að Eimskipafélagið væri að kaupa
sér völd í viðskiptalífinu en ekki ráðstafa
fjármunum hluthafa sinna með arðbærum
hætti.
Eimskipafélagsmenn töldu hins vegar
að kaup þeirra í t.d. Sjóvá-Almennum hf.
væru andsvar við kaupum tryggingafé-
lagsins á hlutabréfum í Eimskipafélaginu.
Eftir sameiningu Sjóvátryggingafélags ís-
lands hf. og Almennra trygginga hf. í
Sjóvá-Almennar hf. efldist tryggingafélag-
ið mjög og keypti m.a. hlutabréf, sem rík-
ið átti í Eimskipafélaginu og er nú lang-
stærsti hluthafinn í fyrirtækinu.
Hinar svonefndu „kolkrabbaumræður"
hófust í framhaldi af þessum sviptingum
í viðskiptalífinu og hafa áreiðanlega haft
þau áhrif, að þrátt fyrir mikinn ijárhags-
legan styrk hefur Eimskipafélagið haft
hægt um sig í nokkur ár. Áthyglin hefur
hins vegar í minna mæli beinzt að Sjóvá-
Almennum hf. sem hafa á sama tíma jafnt
og þétt styrkt stöðu sína með hlutabréfa-
kaupum m.a. í Olíufélaginu hf. og má
ekki á milli sjá, hvor er sterkari aðili í
hlutabréfaeign, Burðarás hf. sem er eign-
arhaldsfélag Eimskipafélagsins eða Sjóvá-
Almennar hf. og ýmsir aðilar sem tengjast
því fyrirtæki.
Þetta er bakgrunnur þess viðskipta-
stríðs, sem augljóslega er skollið á í land-
inu.
ÞAU FYRIRTÆKI,
sem áður voru hluti
af viðskiptaveldi
Sambands ísl. sam-
vinnufélaga hafa
smátt og smátt
endurskipulagt sig
og þótt því sé mót-
mælt af hálfu forráðamanna þeirra verður
ekki annað séð en þau vinni skipulega og
sameiginlega að því að efla stöðu sína á
ný í viðskipta- og atvinnulífí landsmanna.
Með sameiningu Samvinnutrygginga, sem
var gagnkvæmt tryggingafélag, stofnað
af Sambandinu en í eigu viðskiptavina
fyrirtækisins og Brunabótafélags Islands,
sem er í eigu sveitarfélaganna í landinu
varð til gífurlega öflugt tryggingafélag,
sem ræður yfír miklum fjármunum.
Olíufélagið hf. hefur alla tíð verið eitt
sterkasta fyrirtæki landsmanna og kemst
mjög nálægt Eimskipafélaginu að styrk-
leika. Fyrr á þessu ári náði Olíufélagið hf.
nýju frumkvæði á olíumarkaðnum með
kaupum á stórum hlut í Olíuverzlun ís-
lands, sem þýðir í raun að Olíufélagið hf.
ræður um 70% af olíumarkaðnum.
íslenzkar sjávarafurðir hf. eru hlutafé-
lag, sem byggt er upp á grunni Sjávaraf-
urðadeildar SIS og hefur augljóslega verið
að eflast mjög á síðustu árum. A aðal-
fundi Samskipa hf. sem byggt er á grunni
skipadeildar SÍS kom í ljós, að gífurleg
umskipti til hins betra hafa orðið í rekstri
fyrirtækisins. Þessi íjögur fyrirtæki eru
kjaminn í þeirri viðskiptablokk, sem er að
rísa upp á rústum Sambands ísl. samvinnu-
félaga. Þau sækja Qárhagslegt bolmagn
sitt til Olíufélagsins hf. og Vátryggingafé-
lags íslands hf. Ef marka má aðgerðir
þeirra í viðskiptalífinu á undanfömum
misserum eru forráðamenn þeirra stað-
ráðnir í að rétta hlut sinn eftir þá auðmýk-
ingu, sem þessi þáttur viðskiptalífsins varð
fyrir við hrun Sambandsins.
Sambands-
fyrirtækin
endurskipu-
leggja sig-
Fyrirtækja-
net
HIN GÖMLU OG
grónu fyrirtæki
einkageirans, sem í
áratugi háðu harða
baráttu við Sam-
bandsveldið, hafa bmgðizt hart við. Fyrir
nokkrum dögum birtist frétt í Morgunblað-
inu um, að Eimskipafélagið væri orðinn
annar stærsti hluthafinn í Skagstrendingi
hf. Fyrirtækið hefur fram að þessu ekki
fjárfest mikið í útgerðarfyrirtækjum. Sig-
hvatur Bjamason, stjórnarformaður SÍF,
REYKJAVIKURBRÉF
Laugardagur 29. apríl
fullyrti í Morgunblaðinu fyrir skömmu, að
Eimskip hefði hafíð skipuleg kaup á hluta-
bréfum í SÍF. Þessu mótmælti fram-
kvæmdastjóri Hafnarbakka hf., eins dótt-
urfyrirtækja Eimskipafélagsins, sem sagði
að Hafnarbakki hefði einungis tekið hluta-
bréf í SÍF upp í skuldir.
Sjóvá-Almennar hf. era eins og fyrr
ekki jafn sýnileg á þessum markaði og
Eimskipafélagið en það fyrirtæki hefur
ásamt tengdum aðilum náð nokkuð sterkri
stöðu innan Olíufélagsins hf. þótt það
dugi ekki til yfírráða í fyrirtækinu. Jafn-
framt var Sjóvá-Almennar hf. lykilaðili í
kaupum einkaaðila á SR-mjöli hf.
Þegar horft er yfír landið allt er ljóst,
að tvennt er að gerast í viðskipta- og at-
vinnulífi: Gömlu Sambandsfyrirtækin hafa
endurskipulagt sig og hafíð nýja útrás til
þess að auka umsvif sín. Þau beita mikilli
hörku í þessum viðskiptum og hafa náð
umtalsverðum árangri. Þau hafa náð yfír-
burðastöðu á olíumarkaðnum og náð við-
skiptum af Sölumiðstöðinni en þar sem
það hefur mistekizt eins og á Ákureyri
hefur það orðið dýrt fyrir Sölumiðstöðina.
Nú ætlar SH bersýnilega að sjá til þess,
að ÍS fái hlutabréfin í Fiskiðjusamlaginu
á Húsavík ekki á silfurfati.
Hins vegar hafa fyrirtæki einkageirans
hafíð gagnsókn og fjárfesta nú í hlutabréf-
um hingað og þangað en_þó alveg sérstak-
lega í sjávarútveginum. I báðum blokkum
era fyrirtæki í flutningum, tryggingum og
olíusölu auk físksölu. Fari fram sem horf-
ir verður um að ræða víðtæk gagnkvæm
eignatengsl á milli allra helztu fyrirtækja
landsmanna, helztu burðarásanna í at-
vinnulífínu. Hér era að verða til fyrirtækja-
net, sem vekja upp margvíslegar spuming-
ar.
í fyrsta lagi er ljóst, að átökin um sjávar-
útvegsfyrirtæki, sem era að veralegu leyti
í eigu sveitarfélaga, hafa mikil áhrif á
pólitíkina í sveitarfélögunum, eins og í ljós
kom á Akureyri og nú á Húsavík. Yfirleitt
standa Sjálfstæðismenn í sveitarstjómum
með fyrirtækjum einkaframtaksins. Þann-
ig stóðu þeir með SH í bæjarstjóm Akur-
eyrar og hafa áhuga á að SH komi til
skjalanna á Húsavík. Framsóknarmenn
standa hins vegar fast með fyrirtækjunum,
sem risu á rústum Sambandsveldisins og
Alþýðuflokksmenn og Alþýðubandalags-
menn koma til sögunnar eftir atvikum og
geta sums staðar ráðið úrslitum. í raun-
inni hefur ekkert breytzt. Sviðsetningin
er önnur en átökin byggja á sama granni
og þau gerðu á árum áður að öðra leyti
en því, að nú er valdabarátta í fyrirrúmi
í stað baráttu um ólíkar hugsjónir eða
rekstrarform.
í öðrú lagi má spyija hversu hagstætt
það sé fyrir atvinnulífið og þjóðfélagið, að
slík fyrirtækjanet verði til. Þótt niðurstað-
an geti verið jákvæð fyrir fyrirtækin sjálf
í góðæri er meiri spuming hvað gerist á
krepputímum og hvaða keðjuverkandi
áhrif þessi nettengda eignaraðild getur
haft við slíkar aðstæður. Jafnframt má
halda því fram með rökum, að fámennis-
veldi í atvinnulífinu verði ennþá meira en
það er í dag, ísland verði í raun eign ör-
fárra fyrirtækja og stjórnendur þeirra
margfalt áhrifameiri en kjörnir fulltrúar
þjóðarinnar á Alþingi og í ríkisstjóm.
í þriðja lagi vakna líka spumingar um
áhrif á rekstur þessara fyrirtækja allra.
Þegar flutningafyrirtæki, tryggingafyrir-
tæki og olíufyrirtæki eru með einum eða
öðram hætti eignaraðilar að sjávarútvegs-
fyrirtæki, hefur sjávarútvegsfyrirtækið
litla möguleika á að ná hagstæðustu við-
skiptum í flutningum, tryggingum og olíu-
kaupum. Það er á valdi eigenda sinna.
Að lokum er það almenningur, sem borgar
brúsann.
Sennilega verður þessari þróun ekki
snúið við með stjórnvaldsaðgerðum. Að
vísu má benda á, að í Bandaríkjunum t.d.
er mjög sterk löggjöf, sem á að hindra
einokun og hringamyndun. Nýjasta dæmi
um sterk áhrif þessarar löggjafar er við-
leitni stjórnvalda til að koma í veg fyrir
kaup hugbúnaðarrisans Microsoft á litlu
Morgunblaðið/Ingólfur
hugbúnaðarfyrirtæki á sérhæfðu sviði
hugbúnaðar.
Hins vegar er hugsanlegt að tvennt
geti haft áhrif á þessa þróun á markaðnum
sjálfum: Annars vegar að lífeyrissjóðir
komi meira til sögunnar og blandi sér í
þennan leik með stórauknum hlutabréfa-
kaupum. Þeir hafa margfalt meira fjár-
magn en viðskiptablokkimar tvær, sem
hér hafa verið nefndar. Hins vegar er
hugsanlegt að erlendir fjárfestar sjái sér
leik á borði að komast til mikilla áhrifa í
atvinnulífí okkar með tiltölulega einföldum
hætti. Fyrirtæki á borð við Irving Oil
gæti auðveldlega náð miklum áhrifum hér
með því að bjóða svo hátt verð í hlutabréf
í nokkram lykilfyrirtækjum á markaðnum
að því tilboði yrði ekki hafnað.
Hagnr hlut-
hafanna
í UMRÆÐUM Á
vettvangi banda-
rísks viðskiptalífs
er spumingin um
hag hluthafanna
ráðandi þáttur í afstöðu manna til svipt-
inga í einstökum fyrirtækjum. Fyrir
skömmu gerði auðkýfíngur þar í landinu
tilboð í öll hlutabréf í Chrysler-bílaverk-
smiðjunum. Hann hélt því fram, að hag
hluthafanna væri betur borgið með því að
taka tilboði hans en að rekstrinum yrði
haldið áfram í óbreyttu formi. Honum var
sérstaklega umhugað um, að með því að
taka tilboði hans væri hægt að dreifa til
hluthafanna mikilli peningaeign, sem fyrir-
tækið hefur safnað í sjóði til þess að eiga
til mögru áranna.
Nú er að vísu umdeilt í Bandaríkjunum,
hvort tilboð þessa auðkýfíngs hafí í raun
og vera verið hagstætt fyrir almenna hlut-
hafa en þessi hugsunarháttur, að fyrirtæki
eigi að haga öllum aðgerðum sínum með
tilliti til hagsmuna hlutháfa, er mönnum
enn framandi hér, þótt áreiðanlega verði
breyting á.
Er viðskiptastríðið, sem nú er skollið
á, t.d. hagstætt fyrir- eigendur þeirra fyrir-
tækja, sem hlut eiga að máli? Raunar er
álitamál hveijir eiga sum þeirra en það
er önnur saga. Er það í raun og veru hag-
stætt fyrir eigendur íslenzkra sjávarafurða
hf. og Sölumiðstöðvarinnar að verja svo
miklum fjármunum til þess að efla stöðu
sína í sjávarútvegsfyrirtækjum?
Erlendir kaupsýslumenn, sem kæmu að
stjórnarborði sumra þessara fyrirtækja,
væru líklegir til að spyija spurninga á
borð við þessar: Hvað eram við að gera í
algerlega óskyldum rekstri, sem við höfum
enga þekkingu á? Fyrir þijátíu árum tíðk
aðist það í Bandaríkjunum að byggja upp
viðskiptasamsteypur með fyrirtækjum í
algerlega óskyldum rekstri. Þetta fyrir-
komulag gafst ekki vel og meir og meir
hafa menn horfið til þess að sinna því í
viðskiptum, sem þeir kunna bezt — halda
sig við sinn leista eins og sagt er.
Aðalatriðið er þó, að eðlilegar leikreglur
ríki á þessum orastuvelli og að þær séu
virtar. Þar skiptir höfuðmáli, að hagur
allra hluthafa sé tryggður. í því felst m.a„
að fyrirtæki, sem hefur náð ráðandi hlut
í öðru fyrirtæki, verði skyldað til að bjóð-
ast til að kaupa þau hlutabréf sem eftir
eru á sama verði.
í því felst líka, að þessi viðskipti verði
sýnileg, þannig að almennir hluthafar geti
fylgzt með þeim sviptingum, sem standa
yfir í þeirra eigin fyrirtæki.
Þess verður vart, að stjórnendur þeirra
hlutafélaga, sem starfa á opnum markaði,
telji að leikreglur séu ósanngjamar strax
í byijun þar sem sum fyrirtæki era opin
en önnur lokuð. En að vísu getur enginn
knúið eigendur til þess að opna fyrirtæki
og skrá hlutabréf í því á opnum markaði.
Viðskiptastríðið á eftir að setja mark
sitt á samfélagið næstu mánuði og miss-
eri. Þátttakendur í því era nokkuð jafnir
að styrkleika, þegar allt er skoðað. Úrslit
þess era ekki ljós en það er fullkomið álita-
mál, hvort það er nokkram til hagsbóta.
ÍBRÉFITILMORG
Stríðið í Ví-
etnam
unblaðsins, sem
birtist hinn 23. apríl
sl„ segir Sveinn
Rúnar Hauksson,
læknir, m.a.: „Nú era tveir áratugir liðnir
frá ósigri Bandaríkjanna í Víetnam. Af
því tilefni mætti spyija, hvort þess sé nokk-
ur von, að íslenzkir stjómmálamenn og
málgögn þeirra, ekki sízt Morgunblaðið,
sem lengst af studdi stríðsrekstur Banda-
ríkjanna, muni gera ærlega úttekt á af-
stöðu sinni til Víetnamstríðsins og freista
þess að bæta fyrir hana.“
Af þessu tilefni er ástæða til að vekja
athygli á umfjöllun ritstjóra Morgunblaðs-
ins hinn 21. október 1990. Þar sagði m.a.:
„Víetnam var fórnardýr þeirra átaka, sem
áttu sér stað milli stórveldanna undir yf-
irskini lýðræðis eða kommúnisma. Það var
mesta áfall þeirra, sem trúðu á frið og
frelsi... Þeir, sem vora talsmenn stríðsins,
höfðu einungis rétt fyrir sér í einu atriði:
Að landið hyrfi undir alræði marxismans
ef kaninn tapaði. Og enginn dregur í efa
að raunin hafí orðið sú ... Þegar við lítum
yfir sögu Víetnams, sem við hefðum mátt
huga betur að á sínum tíma, sjáum við
hvernig þjóðfrelsisöfl notuðu kommúnisma
sem tæki í baráttu sinni og kaninn veðjaði
á vitlausan hest. Hann veðjaði á spillta
stjórnmálamenn í Sægon. Það er auðvelt
að sjá þetta eftirá, en blasti ekki við á 7.
áratugnum, þegar Kennedy forseti var að
ganga í gildruna. Hann hefði náttúrlega
átt að láta þetta lýðræðislausa land eiga
sig og leyfa Frökkum einum að hafa
áhyggjur af því.“
„Þegar horft er
yfir landið allt er
ljóst, að tvennt er
að gerast í við-
skipta- og at-
vinnulífi: Gömlu
Sambandsfyrir-
tækin hafa eridur-
skipulagt sig og
hafið nýja útrás
til þess að auka
umsvif sín. Þau
beita mikilli
hörku í þessum
viðskiptum og
hafa náð umtals-
verðum árangri.
Hins vegar hafa
fyrirtæki einka-
geirans hafið
gagnsókn og fjár-
festa nú í hluta-
bréfum hingað og
þangað en þó al-
veg sérstaklega í
sjávarútvegin-
um... Fari fram
sem horfir verður
um að ræða víð-
tæk gagnkvæm
eignatengsl á
milli allra helztu
fyrirtækja lands-
manna, helztu
burðarásanna í
atvinnulífinu.“
-•v.
t