Morgunblaðið - 01.07.1995, Page 28

28 LAUGARDAGUR 1. JÚLÍ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSEIMDAR GREINAR
Fyrsta íslenska
prestafélagið 150 ára
ÞANN 1. júlí 1845,
fyrir réttum hundrað
og fimmtíu árum, voru
5 prestar af Snæfells-
nesi og einn leikmaður,
Bessastaðastúdent,
sem á þeim árum var
jafngildur guðfræði-
kandidat, saman komn-
ir að Staðastað hjá þá-
verandi prófasti Snæ-
fellinga, sr. Pétri Pét-
urssyni, sem seinna
varð Prestaskólakenn-
ari og síðar biskup ís-
lands. Tilefnið var
fundur, sem prófastur ...
hafði boðið til með tíjom
stofnun samtaka snæfellskra presta
í huga. Þessi tímamótamarkandi
fundur stóð í einn dag og á honum
var stofnað fyrsta íslenska prestafé-
lagið. Það hlaut nafnið: „Félag
presta og aðstoðarpresta í Syðra-
Þórsnesþingi".
Svo virðist sem allir prestar í
Snæfellsnesprófasts-
dæmi hafi verið þátt-
takendur í stofnun þess
og gerst þar félags-
menn.
Því hefir verið haldið
fram bæði í ræðu og
riti, að Norðlendingar
hafi á þessum vettvangi
stigið fyrsta skrefið með
stofnun „Prestafélags
hins foma Hólastiftis"
árið 1898. En sam-
kvæmt framansögðu
má augljóst vera, að
snæfellsku prestarnir
voru rúmlega hálfri öld
Jonsson 4 undan hinum norð-
lensku stéttarbræðmm sínum við
stofnun frjálsra félagssamtaka innan
prestastéttarinnar, með síra Pétur
prófast á Staðastað i fararbroddi.
Ef til vill væri stætt á þeirri staðhæf-
ingu, að prestafélagið í Hólastifti
væri elst núlifandi prestafélaga.
Reyndar sofnaði það í nokkur ár eft-
150 ár eru síðan fímm
prestar á Snæfellsnesi
stofnuðu fyrsta íslenska
prestafélagið. Björn
Jónsson fjallar um þann
atburð í þessari grein.
ir aldamótin, en starfar í dag af mikl-
um þrótti. Prestafélagið í Þórsnes-
þingi dó hins vegar eftir rúm 30 ár.
En segja má, að það hafi risið upp
aftur, að vísu í dálítið breyttri mynd,
að iiðnum rúmlega 50 árum, eins og
síðar verður sýnt fram á.
í ævisögu Péturs Péturssonar bisk-
ups fjallar höfundur hennar, dr. Þor-
valdur Thoroddsen, sem var tengda-
sonur biskups, nokkuð um þessa fé-
lagsstofnun og kemst þar svo að orði:
„Eftir það (þ.e. eftir brottför sr. Pét-
ISLENSKT MAL
KAUPA-HÉÐINN í Njálu er
merkileg og eftirminnileg per-
sóna. í 23. kafla sögunnar seg-
ir meðal annars: „Þar riðu menn
í móti þeim og spurðu hver sá
væri inn mikli maður er svo lítt
var sýndur, en förunautar hans
sögðu að þar var Kaupa-Héð-
inn. Þeir sögðu að þá var eigi
ins verra eftir von, er slíkur fór
fyrir.“
Kaupa-Héðinn fór fyrir
kumpánum sínum, en „leiddi“
þá ekki, enda voru þeir allir ríð-
andi. Þess er ekki að dyljast að
mér þykir sögnin að leiða mjög
ofnotuð um þessar mundir í
merkingunni „að hafa forystu
fyrir“. Er líka sannast að segja
að sumir orðabókahöfundar
leggjast heldur undir höfuð að
grejna. frá þeirri merkingu.
Ásgeir Blöndal: „halda í
hönd einhvers á göngu; teyma,
stjórna, beina í tiltekna átt. . .“
Jón Hilmar Jónsson: „leiða
e-n (þangað) hann leiddi dóttur
sína upp að altarinu, leiða e-n
við hönd sér, leiða e-n til sætis,
leiða e-n á brott. Ég sá að hann
var leiddur á brott af lögregl-
unni, leiða e-n út; leiða e-n fyr-
ir (konung, dómara), leiða e-n
fyrir rétt, leiða vitni; leiða e-n
(afvega, á glapstigu, á villigöt-
ur) ég er hræddur um að félags-
skapur við þetta fólk geti leitt
hann á villigötur, leiða (lamb)
til slátrunar...“
Fyrir síðustu alþingiskosn-
ingar virtust margir framboðs-
listar hrumir og lítt ferðafærir,
enda voru margir afbragðsmenn
fengnir til að „leiða“ þá vítt og
breitt um land.
Skalla-Grímur Kvelfúlfsson
fór eitt sinn fyrir mönnum sín-
um á konungsfund. Voru þeir
ærið stórskornir og margir
hamrammir: Áni, Grani, Grím-
ur, Grímólfur, Þorbjörn krumur,
Þórður beigaldi (og var kolbít-
ur), Þórir þurs, Oddur einbúi,
Grís lausingi, Þorgeir jarðlang-
ur. Ekki leiddi Grímur Kveld-
úlfsson menn þessa.
Skilríkir menn og góðir
stflistar hafa ekki gleymt orða-
sambandinu að fara fyrir, sbr.
Úmsjónarmaður Gísli Jónsson
803. þáttur
Sigurð Eggert Davíðsson: „Sá
er fyrir fór var hárprúður í bezta
lagi...“ (Súlur 35, bls. 151).
Sögnin að leiða er svoköllucT
orsakarsögn (verbum causa-
tivum). Slíkar sagnir hafa veika
beygingu, en eru leiddar af þá-
tíð tilsvarandi sterkra sagna.
Þær merkja „að láta það gerast
sem felst í móðursögninni“.
Leiða er mynduð af þátíð sagn-
arinnar að líða, og er þá frum-
merkingin að láta eitthvað líða
áfram. Við skulum taka nokkur
fleiri dæmi og nefna þá fyrst
aðra sem einnig er mynduð af
sögn í fyrstu hljóðskiptaröð:
hneigja er mynduð af hníga,
og þarf víst ekki að segja okkur
hvemig það er hugsað, þegar
við hneigjum höfuðið.
Þá skulum við skreppa yfir í
. 2. hljóðskiptaröð. Ef við ætlum
að láta eitthvað fljúga, fleygj-
um við því auðvitað. Fleygja
er mynduð með hljóðvarpi af
flaug. Og svona getum við hald-
ið áfram og látið eitthvað
hrjóta, og þá hreytum við því
í fússi.
Vegna annarra aðstæðna í
3. hljóðskiptaröð verða dæmin
þar ekki eins augljós, en af
hverfa (þt. hvarf) t.d. er mynd-
uð veika sögnin hverfa,
hverfði, hverft sem nú merkir
að snúa, en með snúningi má
láta eitthvað hverfa eða að
minnsta kosti fá annað horf.
Ef við viljum láta hlutina
sökkva, þá sökkvum við þeim.
Móðursögnin hér er sterk eftir
þriðju: sökkva, sökk, sukkum,
sokkinn, en dóttursögnin veik:
sökkva, sökkti, sökkt.
Nú sýnist umsjónarmanni
rétt að láta orsakarsagnir af
öðrum hljóðskiptaröðum bíða
næsta þáttar. Kannski beiða
þær þess að verða teknar með.
Hlymrekur handan kvað:
Hermann var andvígur hassneyslu
og hálfu meir valmúagrassneyslu;
hann var sjaldgæft exemplar,
en alls ekki templar,
tók oftsinnis þátt í lífsvatnsneyslu.
Óskup eru að heyra háskóla-
genginn mann í góðu embætti
segja: „Þau urðu ekki var (auð-
kennt hér) við neitt.“ Málsljó-
leikinn er þarna með ólíkindum.
Auðvitað urðu þau einhvers vör
eða ekki' Lýsingarorðið var
beygist eins og snar, og er sú
beyging alveg vandalaus. En til
þess að vera sanngjarn (um of)
má segja að snar sé stundum
haft óbeygt, ef það er stytting
úr snarvitlaus, og liggja þar
kannski rætur þeirrar villu sem
menn vaða í, þegar þeir beygja
ekki lýsingarorðið var í föllum
og kynjum.
Orðtakið að leggja árar í
bát er alþekkt í merkingunni
„gefast upp“, „hætta viðleitni
sinni til einhvers“.
Verð vöru eða hvers sem er
verður ekki „dýrari“ e'n áður.
Varan sjálf verður dýrari. Verð-
ið getur hins vegar orðið hærra.
Óstöðvandi virðist sú löngun
manna að hafa verð í fleirtölu,
en ekki fer vel á því. Okkur
hentar ekki að tala um „verð-
in“, þótt Englendingar geti rætt
um „prices“.
Þetta tvennt er hér rifjað upp
að gefnu tilefni. Ég hitti nefni-
lega í sundi einvaldan og ævin-
legan forseta Hnitfélagsins
Gráskjóna, Eirík Þormóðsson.
Hann hefur alltaf eitthvað að
segja mér. Nú hafði Eiríkur
verið að lesa Tímann og þar
var verð á símtækjum orðið
„dýrara“, ekki hærra. Og svo
var það klukkutíma þáttur í
útvarpi. Lögðu þar ýmsir til
efni, t.d. með því að tala í síma.
Að lyktum þáttarins mælti
stjórnandi hans á þessa leið: Svo
þakka ég öllum þeim sem lagt
hafa árar í bát í þættinum. Ei-
ríkur sagði að þetta hefði verið
þannig mælt, að það var ekki
til gamans gert.
Þrautsegja: „Eiríkur var
einn allra nánasti trúnaðarvinur
Jóns Sigurðssonar, og skrifuð-
ust þeir á í aldaraðir." (Mynda-
texti í Vesturlandi á sjómanna-
dag.)
Auk þess er beðist velvirð-
ingar á villu í síðasta þætti:
„kvæðasafn" í staðinn fyrir
kvæðanafn.
urs af Nesinu) höfum vér ekki orðið
varir við neitt lífsmark eða fram-
kvæmdir hjá félagi presta í Þórsnes-
þingi, svo það hefír líklega dáið á
næsta ári“. Þarna skýtur dálítið
skökku við. Fundargerðabók félags-
ins, sem fannst fyrir nokkru í Þjóð-
skjalasafni, leiðir þar hið sanna í ljós.
Þessi umræddi fundur á Staðastað
markar vissulega tímaót í íslenskri-
kirkjusögu, þegar horft er til þeirra
félagsstofnunar sem þar, fór fram.
Tveir prestar af félagssvæðinu eru
sagðir hafa verið veikir og því ekki
getað mætt, þó að ekki hefði þá
vantað til þess viljann. Eftirtaidir
voru mættir: Sr. Pétur Pétursson,
prófastur á Staðastað, sr. Einar
Vernharðsson, aðstoðarprestur í Hít-
arnesþingum, sr. Hannes Jónsson
prestur í Breiðuvíkurþingum, sr.
Einar Sæmundsson Einarsen, prest-
ur og síðar prófastur á Setbergi, sr.
Tómas Þorsteinsson aðstoðarprestur
að Breiðabólstað á Skógarströnd og
Bjarni Bjarnason stúdent, en hann
var á árunum 1843-1846 skrifari
hjá Árna sýslumanni Þorsteinssyni
í Krossnesi. Hann bjó í Stykkis-
hólmi, stundaði um skeið barna-
kennslu og var ma,ður vinsæll og vel
að sér. Hann drukknaði 1847 með
konu sinni og 5 mönnum öðrum við
Skarfatanga í Eyrarsveit. Bjarni
þessi er eini leikmaðurinn, sem vitað
er um að hafi tekið þátt í störfum
prestafélagsins í Þórsnesþingi. En
sr. Pétur prófastur ætlaðist einmitt
til þess að „útlærðir menn“, þ.e.
stúdentar, búsettir í prófastsdæm-
inu, gætu átt aðild að félaginu. Þess-
ir 6 menn verða að teljast stofnend-
ur Prestafélagsins í Þórsnesþingi.
En af umræddu svæði eru þó 5, eig-
inlega 6 prestvígðir menn ónefndir,
sem allir komu eitthvað við sögu í
starfi félagsins á næstu árum. Þeir
sem sr. Pétur segir forfallaða vegna
veikinda hafa sennilega verið þeir
Þorgrímur Guðmundsson Thor-
grímsen, prestur í Nesþingum og sr.
Olafur Hjaltason Thorberg, prestur
að Helgafelli, faðir Bergs Thorbergs
landshöfðingja. Sr. Magnús Hákon-
arson í Miklaholti hefir líklega verið
ókominn eða rétt um það bil að koma
til embættis síns, en hann átti síðar
eftir að láta til sín taka í félagsstarf-
inu. Þá ber að nefna sr. Jón Gísla-
son, riddara á Breiðabólsstað. Hann
var fjörgamall orðinn og lítt til lang-
ferða fallinn, þegar hér var komið
sögu, fæddur 1767, enda aðstoðar-
prestur hans mættur á fundinum,
sem fyrr segir. Sama máli gilti um
sr. Vernharð Þorkelsson í Hítarnesi.
Sonur hans, sr. Einar, sem þá var
aðstoðarprestur föður síns, sat
fyrsta fundinn. Að lokum má svo
nefna aldurhniginn uppgjafaprest,
Pétur Pétursson biskup
sr. Sigurð Sigurðsson, tengdaföður
sr. Péturs frá fyrra hjónabandi hans.
En sr. Sigurður dvaldi á Staðastað
og aðstoðaði prófast oft við þjón-
ustuna, einkum þegar hann var er-
lendis vegna vísindaiðkana sinna.
Á Staðastaðafundinum voru fjör-
ugar umræður og gerðar alls 10 sam-
þykktir, margar þeirra hinar merki-
legustu. M.a. um stóraukna barna-
fræðslu, reglubundnar húsvitjanir,
um möguleika á aukinni uppbygg-
ingu og endurmenntun presta, um
baráttu gegn drykkjuskap og annarri
óreglu og svo umræðuefnið sígilda
um lágar tekjur presta og möguleika
á úrbótum í kjaramálum þeirra.
Margt fleira bar á góma og að lokum
var samþykkt að gefa út ársrit. Það
kom þó aðeins út í 2 ár, 1846 og
1847, hið merkasta rit að mörgu leyti.
Á fundi sem haldinn var ári síðar,
þá að Búðum á Snæfellsnesi, var
samþykkt m.a. að veita prestum í
Dalasýsluprófastsdæmi inntöku í fé-
lagið, samkvæmt beiðni prófastsins,
, sr. Þorleifs Jónssonar í Hvammi, og
skyldu þeir mæta á fundi næsta ár.
Þeir Dalaprestar, sem fundina sóttu,
auk sr. Þorleifs prófasts, voru þeir
sr. Benedikt Þórðarson á Kvenna-
brekku, sr. Páll Jónsson Mathiesen í
Skarðsþingum, sr. Vigfús Reykdal í
Miðdalaþingum og sr. Jón Halldórs-
son í Saurbæjarþingum. Mest var
þátttaka þeirra fyrstu árin, en eftir
1850 virðist henni að mestu lokið.
Lög félagsins voru samin og sam-
þykkt á fundinum 1848. En þau voru
aldrei færð í gerðabók, aldrei prentuð
og virðast glötuð. Fyrsti formaður
eða forseti félagsins, var sr. Pétur
prófastur. Eftir brottför hans urðu
nokkuð tíð formannsskipti. Lengst
sat þar sr. Sveinn Níelsson prófastur
á Staðastað, frá 1856-1976, en þá
hélt félagið sinn seinasta fund. Ekki
tókst að halda fundi á hveiju ári og
bar þar ýmislegt til, sem ekki verður
rakið hér. Alls urðu þeir 21 talsins,
haldnir á ýmsum stöðum í prófasts-
dæminu. Á Staðastað urðu þeir 6,
aðrir 6 á Þingvöllum í Helgafells-
sveit, 3 að Búðum, 3 í Stykkishólmi,
2 á Helgafelli og 1 á Breiðabólsstað
á Skógarströnd. Allir stóðu fundirnir
í 1 dag nema sá síðasti. Hann var
Gæða-
stjórnun á
heyöflun
MYNDBÆR HF. hefur nýlokið
við gerð myndar sem heitir
Gæðastjórnun í heyöflun. Hand-
ritið vann Bjarni Guðmundsson
og veitti Bændaskólinn á Hvan-
neyri og bútæknideild RALA
aðstoð við gerð myndarinnar.
Gæðastjómun í heyöflun er
fyrsta myndbandið um gæða-
stjórn í framleiðsluhluta land-
búnaðarins.
í fréttatilkynningu segir:
„Heyið er mikilvægur hlutu bú-
vöruframleiðslunnar á íslandi.
Með ræktun landsins og heyöfl-
un bænda handa búfé okkar
nýtum við gróðurmoldina til
framleiðslu hollra og verðmætra
afurða.
í myndinni er fjallað um
gæðastjómun í heyöflun, hvern-
ig tryggja má að grasið komi
að tilætluðum notum við fram-
leiðslu búfjárafurða og hvemig
afla má gæðaheys.
í heimi fólksfjölgunar, þverr-
andi auðlinda og harðnandi
kröfu um umhverfisvemd er
mikilvægt að við förum vel með
íslenskt graslendi og nýtum það
og uppskeru þess sem best til
framleiðslu á góðum, hollum og
ódýrum afurðum, sem skila
bóndanum viðunandi tekjum og
starfsánægju.“