Morgunblaðið - 16.08.1995, Qupperneq 17

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 16. ÁGÚST 1995 17
LISTIR
Rísandí afl
norðursins
EDVARD Munch: Stúlkurnar á brúnni. Um 1901.
EERO Jarnefelt: í nauðungarvinnu (Skógarbrennsla). 1893.
MYNPLIST
Listasafn íslands
MÁLVERK
Norræn samsýning
Opið þriðjud. - sunnud. kl. 12-18
til 24. september.
Aðgangur kr. 300
ÞAÐ ER ekki oft sem hingað
til lands rata alþjóðlegar sýningar
á heimsmælikvarða, enda fara
hindranir í vegi slíkra sýninga sí-
fellt hækkandi. Opinber söfn jafnt
sem einkaaðilar verða æ tregari
til að lána dýrmæt lykilverk úr
landi til lengri tíma, og allur kostn-
aður því samfara virðist vaxa með
óhugnanlegum hraða; tryggingar-
gjöld, umbúnaður, flutningskostn-
aður og öll umsjón er orðin að
miklu fyrirtæki, svo að slíkar stór-
sýningar eru orðnar á fárra færi.
Þær verða helst til fyrir alþjóðlega
samvinnu margra safna, sem ná
að dreifa kostnaði og afla opinbers
stuðnings til framkvæmdarinnar.
Sýningin „Ljós úr norðri", sem
nú hefur verið opnuð í Listasafni
íslands, er ein slík framkvæmd:
sýning í háum gæðaflokki sem
verður til fyrir samvinnu fjölda
aðila, og má taka sem gott dæmi
um þá möguleika sem felast í nor-
rænu samstarfi, þegar vel er að
öllu staðið. Sýningin var einn
merkasti hluti norrænnar menn-
ingarhátíðar sem var opnuð á
Spáni á liðnu vori, og var kostuð
af Norrænu ráðherranefndinni;
verkin voru valin af safnstjórum
norrænu þjóðlistasafnanna í sam-
vinnu við Þjóðlistasafnið í Madrid,
þar sem sýningin var opnuð 30.
mars. Er Ijóst að áhugi og viðhorf
hinna spænsku listfræðinga hefur
haft sitt að segja um val verk-
anna, og ef til vill orðið til að
skerpa að nokkru þær heildarlínur
sem má marka af þessari sýningu
um inntak og eðli norræna mál-
verksins um síðustu aldamót.
Hingað komin - Listasafnið er
fyrsti viðkomustaður sýningarinn-
ar utan Spánar - hefur mál-
verkunum á sýningunni fækkað
um fimmtung frá uppsetningu
hennar í Madrid og Barcelona, og
hefur þar væntanlega ráðið mestu
takmarkað veggrými Listasafns-
ins. Engu að síður mynda þessi
rúmlega áttatíu veuk sterka heild,
sem greinist með skýrum hættí
niður í sali hússins eftir viðfangs-
efnum og almennum blæ málverk-
anna, sem í flestum tilvikum bjóða
upp á athyglisverðan samanburð
og tengingar milli einstakra lista-
manna og þeirra viðhorfa, sem
voru ríkjandi í hveiju landi í list-
inni.
Á sýningunni er að finna mál-
verk fjörutíu og þriggja lista-
manna; íslendingarnir Þórarinn
B. Þorláksson og Ásgrímur Jóns-
son sóma sér vel meðal þeirra, en
fulltrúar hinna þjóðanna eru átta
til tólf frá hveiju landi. í þessum
hópi er að finna flesta þekktustu
listamenn Norðurlandanna um síð-
ustu aldamót, og nægir að nefna
menn eins og Akseli Gallen-Kall-
ela, Albert Edelfelt, Eugen prins,
Eero Jarnefelt, Peder Severin
Kroyer, Edvard Munch, Eilif Pet-
erssen, August Strindberg og Jens
Ferdinand Willumsen, svo nokkrir
séu nefndir til sögunnar. Þá er
vert að benda á dijúgan þátt
kvenna í norrænni aldamótalist,
eins og hann kemur fram hér; lis-
takonur fylla nær fimmta hluta
þess hóps sem hér á verk. Þótt
það hljómi ekki stórfenglega, er
það mun hærra hlutfall en reikna
mátti með í flestum löndum Evr-
ópu á þessum tíma - og hér eru
finnskar listakonur einkum áber-
andi.
Séu öndvegisverk tekin með
þessum hætti úr ýmsum söfnum
kann að vera erfitt að láta þau
vinna saman í rýminu, en það
hefur tekist ágætlega hér, eins og
áður er nefnt. Þyngsta hluta sýn-
ingarinnar hefur verið komið fyrir
í stærsta sal safnsins; langvegginn
fylla verk Pekka Halonen (nr.
25), Niels Bjerre (nr. 5, 6), Önnu
Ancher (nr. 2) og Albert Edelfelt
(nr. 9), þar sem drungi trúarinn-
ar, dauðans, og harðneskja hins -
daglega strits fátæklinganna er í
fyrirrúmi; þessi tilfinning er ítrek-
uð enn frekar í nálægum verkum
Magnúsar Enckell (nr. 13, 14),
Haraldar Slott-Meller (nr. 63) og
Hugo Simberg (nr. 61); það er
steinhjarta, sem ekki hrærist yfir
verki Eero Járnefelt, „í nauðung-
arvinnu“ (nr. 36).
I þessum sal verður fátækt ís-
lenskrar myndlistarsögu einna
átakanlegust; hefði þróun nútíma-
listar hér á landi hafist nokkrum
áratugum fyrr, má leiða líkur að
því að þrautir þjóðarinnar hefðu
orðið okkar listamönnum að yrkis-
efni ekki síður en þeim Dönum og
Finnum, sem hér eru nefndir, en
í stað þ’ess sneru okkar fyrstu
listamenn sér beint til landsins -
þjóðin kom ekki inn í íslenska
myndlist fyrr en með næstu kyn-
slóð, ef svo má segja.
í öðrum sal birtir til; hér eru
persónumyndir í öndvegi, og ann-
að áberandi viðfangsefni er sýn
hinnar rísandi borgarmenningar,
eins og hún endurspeglast í nýjum
íbúðabyggingum (Eugene Jans-
son, nr. 30) jafnt sem harðneskju-
legum verslunarhúsum (Vilhelm
Hammershoi, nr. 27). Persónu-
myndirnar í þessum sal eru meðal
þess besta sem sýningin býður upp
á. Hér er m.a. eitt lykilverka Ed-
vard Munch, „Stúlkurnar á
brúnni“ (nr. 47), sem prýðir ótelj-
andi listasögubækur, en auk þess
má benda á verk Hönnu Pauli (nr.
50), Laurits Andersen Ring (nr.
52), Helenar Schjerfbeck (nr. 59)
og Arne Kavli (nr. 39), en tvö þau
síðastnefndu eiga óneitanlega rót
sína að rekja til hinnar frægu
uppsetningar James Whistlers á
portretti móður listamannsins.
Mynd Mariu Wiik, „Út í heim“
(nr. 76), sýnir loks eitt af þessum
dulúðugu augnablikum tilverunn-
ar, þar sem mætast fortíð og fram-
tíð, vonir og vonbrigði, ákveðni
æskunnar og kvíði ellinnar. Eitt
slíkt verk nægir til að tryggja orðs-
tír hvaða listamanns sem er.
Efri salur gamla íshússins hefur
oft reynst erfiður í notkun vegna
skorts á veggrými, en að þessu
sinni nýtur uppsetningin þar sín
einkar vel. Hér koma saman nokk-
ur ólík myndefni, en í rökkvuðum
salnum er það birtan, sem verður
mest áberandi viðfangsefnið, hvort
sem það er í leik æskunnar (Peder
Severin Kroyer, nr. 42, Magnús
Enckell, nr. 15), kvöldsólinni
(Anders Zorn, nr. 79, 80) eða
snjónum (Ellen Thesleff, nr. 68,
Karh Nordström, nr. 48). Einnig
er hér að finna afar skemmtilega
uppstillingu á verkum August
Strindberg (nr. 65, 66) og Fanny
Churberg (nr. 7, 8) þar sem ólg-
andi litaiður himins og jarðar
minna á þá villtu tjáningu mynd-
listarinnar, sem enn átti eftir að
hljóta nafn þegar þessi málverk
voru unnin.
Það er loks í síðasta salnum,
sem ljósið úr norðri kemur skæ-
rast fram í sýningunni. Það þarf
ekki að undra að hér njóta verk
Þórarins B. Þorlákssonar (nr. 70,
71, 72) og Ásgríms Jónssonar (nr.
31, 32, 33) sín best við hlið lista-
manna sem höfðu aðra birtu fyrir
augunum, eins og sést vel þegar
litið er til verka Eugen prins (nr.
17), Eugene Jansson (nr. 29) og
Karls Nordström (nr. 49).
Ótrúlegar andstæður Per
Ekström (nr. 12), Gustav Fjæstad
(nr. 18) og Akseli Gallen-Kallela
(nr. 20) í vetrarmyndum sínum eru
loks góð áminning um að í höndum
mikilla listamanna geta átök birtu
og lita ekki síður verið í böndum
kulda en í grósku sumarsins, sem
einnig má sjá hér víða í ríkulegum
málverkum.
Samhliða sýningunni hefur ver-
ið gefin út viðamikil bók um nor-
ræna aldamótalist, þar sem m.a.
er að finna fróðlegar ritgerðir um
þessi efni og ljósmyndir af öllum
þeim verkum sem eru á sýning-
unni; þessi bók er verð ítarlegrar
umfjöllunar og verður hún því tek-
in fyrir sérstaklega síðar.
Að undanskildum Edvard
Munch er ekki hægt að segja að
norrænir listamenn hafi verið í
framvarðasveit nýrra stefna og
hreyfinga í evrópskri myndlist á
þessum tíma; fremur má segja að
þeir hafi fylgt í kjölfarið árum eða
áratugum eftir að hinar nýju
hreyfingar tóku á sig mynd í
Frakklandi og Þýskalandi. Norræn
list áratuganna umhverfis síðustu
aldamót hefur því sjaldnast verið
mikils metin í listasögunni. Sú
saga er hins vegar ekki óskeikul,
og hafa sumir fræðimenn síðari
tíma bent á að það mat þurfi end-
urskoðunar við. Sýningar á borð
við þessa eiga eflaust sinn þátt í
að ýta undir það álit; hér má hveij-
um vera ljóst að norrænir lista-
menn létu sér engan veginn nægja
að apa eftir það sem þeir lærðu
sunnar í álfunni, heldur leituðust
við að skapa sjálfstæða list sem
leitaði fanga í þjóðlífi, trú o’g lífs-
baráttu þeirra þjóða sem óiu þá,
ekki síður en í stórfengleik þess-
ara norðlægu landa. Þessi mynd-
list var strax kröftugur vitnisburð-
ur um þær hræringar, sem áttu
sér stað í öllum þessum löndum á
umræddum tíma - hér skal látið
nægja að minna á baráttu Finna,
Norðmanna og íslendinga fyrir
þjóðfrelsi, stóraukna iðnvæðingu
Skandinavíu og á stundum
hatrömm stjórnmálaátök alda-
mótaáranna - og hér má enn
greina það rísandi afl norðursins,
sem mótaði þessa listamenn og
þeir hafa skilað með verkum sínum
til eftirkomandi kynslóða,-
Hér er án efa á ferðinni besta
erlenda listsýningin sem hingað
hefur komið um nokkurn tíma,
sem skylt er að benda listunnend-
um á að láta ekki framhjá sér
fara; jafnframt má vona að skóla-
fólk fái tækifæri til að skoða sýn-
inguna sem fyrst eftir að skólar
taka til starfa í byijun september.
Eiríkur Þorláksson
Víkingalottó • Víkingalottó • Víkingalottó • Víkingalottó • Víkingalottó