Morgunblaðið - 17.09.1995, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 17. SEPTEMBER 1995 B 7
Raunveruleikinn
fáránleg eftir-
líking af leikhúsinu
FINNSKA óperuskáldið, Aulis Sallincn,
hóf tónlistarferil sinn með námi í fiðlu-
leik. Impróvísasjónir á píanóið leiddu
hann út í jass og síðan í tónsmíðar og
fyrsta verkið samdi hann þegar hann
var enn á táningsaldri. Eftir nám í Síbel-
íusarakademíunni hjá Aare Merikanto
og Joonas Kokkonen hóf hann kennslu
við sömu stofnun og kenndi þar til árs-
ins 1976. Árið 1970 hafði hann verið
settur á listamannalaun til æviloka.
Þótt Sallinen hafi í öll þau ár unnið að
tónsmíðum var það ekki fyrr en á 8.
áratugnum sem hann sneri sér alfarið
að þeim og á þeim rúmlega tuttugu
árum, sem síðan hafa liðið, hefur hann
skapað hvert meistaraverkið á fætur
öðru og er talinn eitt
fremsta núlifandi
tónskáld Finna.
Ferill hans sem
listamanns hefur ver-
ið hægur en mark-
viss. Verk hans ein-
kennast af endurtek-
ingum sem má segja
að sé arfleifð þeirrar
nýklassískur, sem
segja má að sé arf-
leifð frá seinni verk-
um kennara hans,
Aarre Merikanto.
Þegar hann sneri sér
alfarið að tónsmíðun-
um hafði hann þegar
tileinkað sér þann stíl
sem einkennir hann.
Sallenin hefur samið
um 60 verk, aðallega
hlómsveitar- og kam-
merverk, þótt vissu-
lega séu það óper-
urnar fimm sem hafa
borið hróður hans
um víða veröld.
Það yar kátur
maður sem mætti í
viðtal við erlenda
blaðamenn strax
morguninn eftir
frumsýninguna. Viðtökurnar höfðu ver-
ið mun betri en hann bjóst við og þótt
gagnrýnendur í Finnlandi væru ekki
alls kostar ánægðir með allt í verkinu
var ljóst að honum hafði síður en svo
mistekist. Þegar Sallinen er spurður að
því hvort efniviður óperunna, Einræðis-
herrár og valdastríð, sé ekki þreyttur,
svarar hann því til að hvorutveggja
hafi fylgt mannkyninu frá örófi alda,
sé enn við lýði og muni aldrei fara úr
tísku svo lengi sem líf verði á jörðinni.
„Þetta er jafnvel svo, að raunveruleik-
inn virðist stundum vera einhver fárán-
leg eftirlíking af leikhúsinu. Eg man
eftir því þegar ég var að semja brúð-
kaupsatriðið í óperunni „The King Goes
Forth to France“ að ég var á sama tíma
að horfa á brúðkaup Karls og Díönu í
sjónvarpinu og þegar ég skrifaði í sömu
óperu um styrjöldin um Crécy voru
Englendignar enn einu sinni að leggja
upp í styrjöld, að vísu ekki til Frakk-
lands — Guð sé lof — heldur til Falk-
landseyja. Og þegar söguþráðurinn í
The Palace, eða Höllinni, er skoðaður
þarf ekki að leita lengra aftur en til
síðustu daga Heile Selassies, Eþíópíu-
keisara, til að sjá að hallarbyltingar
heyra engum fornsögum til. Svo koma
nýir keisarar, nýir kóngar á hinu eilífa
taflborði veraldarsögunnar. Enda segir
Sallinen: „Hliðstæðurnar í raunveru-
leikanum og á leiksviðinu eru ekki til-
viljun. Þær eru óhjákvæmilegar."
Höllin er satirísk ópera. textinn mein-
fyndinn og það er óhætt að segja að
Sallinen sé hrekkjóttur í tónsmíðum sín-
um. Oftar en ekki koma fyrir stef og
kaflar í tónlistinni sem koma áheyrend-
um til að skella upp úr. Er hann að
verða léttúður með aldreinum?
„Nei, svarar hann. Ég er mikill al-
vörumaður. Tónlist er eitt, tónskáld er
annað."
En eru ekki spaug og ópera tveir
ósamrýmanlegir hlutir?
„Ég verð líka að svara þessu neit-
andi. Það er nauðsynlegt að endurnýja
óperuformið. Þetta er íhaldssamasta
listform sem til er og ég vona svo sann-
arlega að Höllin geri svið óperunnar
breiðara."
Hvernig líður þér eftir viðtökurnar
á frumsýningu.?
„Ég veit það ekki. Ég er ekki mikill
frumsýningarmaður. Mér líður miklu
betur við skrifborðið mitt en í óperu-
salnum. Mér líður best meðan á vinnu-
ferlinu stendur. Eftir að því er lokið
taka við önnur verkefni. Það líður svo
langur tími þar til óperan er frumsýnd."
Operutextinn var skrifaður á ensku
og þú skrifaðir tónlist-
ina við enska textann.
Hvernig gekk þér að
laga finnska textann
að tónlistinni eftir að
þú hafðir þýtt hann?
„I rauninni var það
erfiðasti hjallinn í
þessari óperu. Finnsk-
an er miklu lengra
tungumál en enska.
Ensk tunga Ijáir stóra
hluti í litlum setning-
um. Það er ekki hægt
á finnsku. Þannig að
á köflum þurfti frem-
ur aðlögun en þýð-
ingu. Ég get tekið sem
dæmi að á einum stað
var minnst á Andy
Warhal í textanum.
Óperuunnendur hér í
Finnlandi hafa ekki
hugmynd um hver
hann var. I finnsku
útgáfunni breytti ég
honum í Rembrandt.
Eftir að þýðingu var
lokið þurfti ég svo að
fara mjög nákvæm-
lega í gegnum allt
verkið, texta og tón-
list saman, til að laga
hrynjandina til að ná eðlilegu flæði
tungumálsins. Það var ekki eins erfitt
og það hljómar, því að mínu mati er
tónlist n\jög sveigjanleg. Þótt hér sé á
ferðinni satírísk ópera er ekki þar með
sagt að tónlistin sé ólík því sem ég hef
áður samið. Ég get ekki breytt mínum
stíl vegna þess að ég er alltaf í sama
skinninu. Hins vegar var þetta mjög
gott tækifæri til að útvíkka það sem
ég hef unnið á. Og, trúðu mér, sál mín
þurfti á því að halda.“
Hefurðu sérstaka söngvara í huga
þegar þú skrifar hlutverkin í óperum
þínum?
„Nei. Það væri út í hött. Óperutón-
skáld vonar alltaf að verk hans lifi tím-
ann af. Og eftir að maður er dauður
hefur maður ekkert með það að gera
hver syngur hlutverkin. Því þá vera að
skipta sér af því þótt maður sé lifandi?
Hins vegar vissi ég þegar ég skrifaði
Kullervo að Jorma Hynninen mundi
fara með aðalhlutverkið fyrstur manna.
Það gladdi mig, því ég met hann mjög
mikils og finnst einstaklega gott að
vinna með honum. Það gaf mér líka
vissar forsendur í það skiptið. Að öðru
leyti hef ég frekar valið raddtýpur en
söngvara."
En hvernig er hægt að skrifa fyndna
tónlist?
„Ef ég á að vera hreinskilinn, þá hef
ég ekki hugmynd um það og reyndar
held ég að það sé beinlínis hættulegt
að reyna að vera fyndinn í tónlist. 1
þessari óperu er kímnin aðallega í text-
anum og í sambandinu milli texta og
tónlistar. Stundum getur það til dæmis
virkað fyndið að skrifa tónlistana þvert
ofan í textann; nota dægurlagastíl í
dramatisk atriði eða mjög hátiðlega
tónlist við fyndinn texta. Það er textinn
sem ákveður hvort óperan er gaman-
söm eða alvarleg. Fyrst kemur orðið.
Þannig hefur það alltaf verið.“
Aulis Sallinen ræðir
um nýju óperuna
sína, Höllina, og tím-
ann sem kallar á
nýtt óperuform
Aulis Sallinen.
VEIJO Varpio sem konungurinn og Jaana Mantynen sem Constanze.
gengur að konunginum en er stöðvaður við
dyr hans af Valmont nokkrum sem sendir í
stað þess inn læknisnefnu sem úrskurðar að
allt sé í lagi með kóng; hann þurfi aðeins
að hvíla sig.
Einn á eftir öðrum tipla þeir inn, púðaber-
inn, budduvörðurinn og böðullinn til að lýsa
áhyggjum sínum vegna fjarveru yfirvaldsins.
Hún kemur einnig flatt upp á aðra meðlimi
hirðarinnar en Ossip róar mannskapinn og
segir öllum að halda áfram að vinna sín störf;
láta eins og ekkert sé.
Fyrsti þáttur á sér stað þremur dögum
fyrr. Það er morgunn og Petruccio æfir hall-
arkórinn fyrir morgunsálminn þegar til hans
kemur ókunnur maður, Valmonte, og biður
hann að hjálpa sér að fá starf í höllinni.
Petruccio samþykkir það, snýr sér til Ossips
og lofar komumann, en Ossip er fullur tor-
tryggni.
Gaukurinn tilkynnir að nú sé stund réttlæt-
isins runnin upp; Konungurinn og Constanze
drottning ganga í salinn og er fagnað með
morgunsálmi. Það er sem sé konungurinn sem
útdeilir réttlætinu til þegna sinna, en hann
er svo hræddur við að kafna í eigin orða-
flaumi að hann talar aðeins við spúsu sína
sem tilkynnir lýðnum ákvarðanir hans. Þegar
hann heyrir að hinn nýkomni Valmonte hafi
lært merkilegar iðjur í útlöndum — svo sem
að lesa stjörnur — skipar han manninn í stöðu
yfirmanns hallardyranna og ráðherra fram-
tíðarinar. Það er ekki frítt við að Constanze
hafí einnig áhuga á manninum.
í öðrum þætti eru átta senur, eða atriði,
þar sem aðalpersónur birtast í pörum; eitt
par í einu. Möppudýrin Petruccio og Ossip —
þeir eru ekkert yfir það hafnir að þiggja
mútur — keppast um hylli konungs og gagn-
rýna hvorn annan. Aðalhirðmey drottningar,
Kitty, eiginkona Ossips, er óhemju leið á eig-
inmanni sínum og drottningin er orðin þreytt
á að vera rödd mannsins síns og tilbreytingar-
lausu lífinu innan hallarmúranna. Henni
finnst hún vera fangi. Valmonte fræðir
drottningu um allt það frelsi sem fá má utan
múranna og hvetur hana til að flýja með
sér. Hún hikar; svo hrædd við hið óþekkta —
heiminn handan við hallarhliðið. En Kittý
hefur ráð undir hverju rifi og leggur fram
áætlun; þær láti sig hverfa inn í þröng fá-
tækra betlara sem koma inn í hallargarðinn
til hátíðahalda um kvöldið. Konungurinn hler-
ar samtal kvennanna.
I þriðja þætti er hátíðin um það bil að
hefjast. Samkvæmt hefðum er betlurum
hleypt inn um hliðið. Þeir.beija á diska sína
og heimta mat. Konungurinn, sem hefur klætt
sig eins og .betlara, syngur til að freista þess
að fá Constanze til að vera um kyrrt.
Ossip þekkir konunginn ekki og álítur hann
vera helsta vandræðagemsann; skipar svo
fyrir að hann skuli handtekinn og drepinn.
Betlararnir eru reknir út úr garðinum og þær
Constanze og Kitty flýja.
Loks er hallarhliðinu lokað. En þegar allt
er komið í ró opnast dyrnar að vistarverum
konungs og út kemur Valmonte, í fylgd líf-
varða og heldur á veldismerki konungsins.
Frumsýningin
Það má segja að mikil eftirvænting hafi
ríkt í Finnlandi vegna fyrirhugaðrar frumsýn-
ingar á nýrri óperu eftir helsta núlifandi
óperuskáld. Varla var til það blað eða tíma-
rit, útvarps- eða sjónvarpsstöð að ekki væri i
viðtal við tónskáldið, hljómsveitarstjórann,
Okko Kamu, eða einhvern söngvaranna. Það
var eins og ekkert annað væri að gerast í
veröldinni. „Ó, væri það ekki indælt," varð
manni á að hugsa og forðaðist að líta til
suðurs, yfir Evrópu.
Frumsýningin hófst á réttum stað og rétt-
um tíma og allt fór fram samkvæmt áætlun.
í lokin var Sallinen hljómsveitarstjóra, hljóm-
sveit og söngnurum fagnað ákaft. Og óhætt
er að segja að lofið hafi verið verðskuldað.
Samt sem áður voru nokkrir skuggar á sýn-
ingunni sem ekki var hægt að líta framhjá.
í fyrsta lagi er Savonlinna varla staðurinn
fyrir þessa nýju óperu Sallinens. Sviðið er
of breitt og of grunnt og veggir þess of háir
til að koma sýningunni haganlega fyrir. Þar
fyrir utan var leikmyndin hroðaleg; meira og
minna glansandi píastklastur. Annars undar-
legt hvað Finnar — þessir miklu hönnuðir —
eiga í miklu basli með leikmyndir, Sjö mín-
útna forleik var sleppt, sem var mjög baga-
legt þar sem hann gefur hugmynd um þær
tónlistarhefðir sem Sallinen flýgur í gegnum
í þessu verki. Áhorfandinn er því stöðugt að
detta úr einbeitingu þegar hann stekkur á
milii isma og alda og heimshluta. Ástæðan
fyrir að forleiknum var sleppt ku vera sú að
það hafði þurft að myrkva salinn á meðan
hann var leikinn, en það er ekki gott við að
eiga undir beru lofti, Iiuldu segldúksræmum
sem hleypa inn lofti og ljósi.
Ekki voru áhorfendur né gagnrýnendur
sammála um gæði óperunnar eða sýningar-
innar. Mörgum manninum finnst alvaran
klæða Sallinen mun betur en gamanið, öðrum
fannst hann sýna á sér nýja hlið sem væri
ekki síður áhugaverð en sú gamla. Víst er
að kvöldstundin í Höllinni í þessum drauma-
kastala var skemmtileg, sérstaklega ef maður
lokaði augunum til að vera ekki að ergja sig
á leikmyndinni.